Morgunblaðið - 22.09.2020, Blaðsíða 15

Hinn 3.-5. sept-
ember sl. fór starfandi
forseti Mannréttinda-
dómstóls Evrópu
(MDE) í opinbera
heimsókn til Tyrklands
þar sem hann m.a. tók
á móti heiðursdokt-
orsnafnbót við ríkishá-
skólann í Istanbúl.
Þótt ástæða væri til að
fjalla um aðra þætti
heimsóknarinnar verður hér ein-
göngu vikið að móttöku þessarar
nafnbótar.
Akademískt frelsi
og helstu ógnir við það
Í akademísku frelsi felast gildi
sem byggjast á sannleiksleit og rétti
einstaklings til að tjá sig án íþyngj-
andi takmarkana. Akademískir
starfsmenn háskóla eiga því að hafa
meira hugrekki en
ýmsir aðrir við að tjá
skoðanir sem fara gegn
straumi almennings-
álitsins. Oft á tíðum er
því freistandi fyrir ráð-
andi öfl í hverju sam-
félagi, ekki síst stjórn-
völd, að hrinda af stað
atburðarás þar sem
akademískir starfs-
menn eiga á hættu að
missa starf sitt og jafn-
vel frelsi.
Um langt árabil hef-
ur legið fyrir að akademískt frelsi á
undir högg að sækja í ýmsum há-
skólum Tyrklands. Sem dæmi, jafn-
vel fyrir valdaránstilraunina í júlí
2016 höfðu margir tyrkneskir há-
skólamenn glatað mikilvægum rétt-
indum vegna þess eins að hafa ritað
undir áskorun til stjórnvalda um að
láta af herskárri stefnu í garð Kúrda
þar í landi, sbr. t.d. skýrslan Aca-
demic Purge in Turkey, executive
Eftir Helga Áss
Grétarsson »Nýmóttekin heið-
ursdoktorsnafnbót
frá háskólanum í Ist-
anbúl er embætti for-
seta MDE til vansa.
Dómgreindarleysi af
þessu tagi ætti að hafa
afleiðingar.
Helgi Áss Grétarsson
Höfundur er lögfræðingur.
helgigretarsson@gmail.com
Heiðursdoktorsnafnbót til vansa
summary, útgefin í febrúar 2020,
bls. 1. Ríkisháskólinn í Istanbúl var
þar ekki undanskilinn en eftir valda-
ránstilraunina í júlí 2016 er talið að
yfir 200 akademískir starfsmenn
skólans hafi verið reknir, sjá t.d.
grein fræðikonunnar Dilek Kurban
sem birt var 9. september sl. á vef-
síðunni verfassungsblog.de.
Forseti MDE og
heiðursdoktorsnafnbót
Mál sem þessu tengjast hefur á
undanförnum árum rekið á fjörur
MDE. Þekking dómara við dómstól-
inn á stöðu mála í Tyrklandi ætti því
að vera fullnægjandi, sbr. t.d. opið
bréf Mehmets Altans 31. ágúst sl. til
núverandi forseta MDE en Mehmet
var hagfræðiprófessor við háskólann
í Istanbúl á þriðja áratug áður en
hann var rekinn árið 2016 og sat eft-
ir það í fangelsi í tvö ár. Því kemur
verulega á óvart að starfandi forseti
MDE skuli fyrr í þessum mánuði
hafa þegið heiðursdoktorsnafnbót
frá ríkisháskólanum í Istanbúl. Ekki
verður séð að nauðsyn hafi borið til
þess, jafnvel þótt það hafi sjálfsagt
verið hugmyndin að baki opinberri
heimsókn forseta MDE til Tyrk-
lands að auka líkur á að mannrétt-
indi í landinu væru betur tryggð.
Kjarni málsins er sá að það er
óeðlilegt að þiggja heiðursdokt-
orsnafnbót sem starfandi forseti
MDE á meðan svona mörg mál eru á
borði dómstólsins sem með einum
eða öðrum hætti tengjast meintum
mannréttindabrotum tyrkneskra
stjórnvalda, þar með talið á akadem-
ískum starfsmönnum háskóla. Til
þess verður einnig að líta að það
virðist heyra til undantekninga að
starfandi forseti MDE á hverjum
tíma taki við heiðursdoktorsnafn-
bótum frá aðildarríkjum mannrétt-
indasáttmála Evrópu, sbr. t.d. grein-
ingu Andrésar Magnússonar í
Morgunblaðinu 15. september síð-
astliðinn, bls. 14.
Hvað svo?
Þegar á heildina er litið var mót-
taka heiðursdoktorsnafnbótar frá
ríkisháskólanum í Istanbúl embætti
forseta MDE til vansa. Starfsemi
dómstólsins þurfti ekki á slíku að
halda. Með réttu ætti dómgreind-
arleysi af þessu tagi að hafa afleið-
ingar.
15
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 22. SEPTEMBER 2020
Vetrarkoma Fyrsti vetrarsnjórinn féll á Esjunni í fyrrinótt þó enn séu grænar grundir. Víða um land snjóaði í fjöll og á Siglufirði og á Ólafsfirði snjóaði niður undir byggð.
Kristinn Magnússon
Nú síðsumars sendi
forsætisráðuneytið er-
indi til Feneyjanefnd-
arinnar, sem er ráð-
gjafarnefnd
Evrópuráðsins á sviði
stjórnskipunar og lýð-
ræðislegra stjórnar-
hátta.
Efni erindisins var
að fá álit á drögum að
nokkrum nýjum stjórnarskrár-
ákvæðum, sem unnið hefur verið að
á undanförnum misserum í nefnd,
sem skipuð er formönnum allra
þeirra átta stjórnmálaflokka, sem
fulltrúa eiga á Alþingi, og kynnt
hafa verið opinberlega í svokallaðri
samráðsgátt stjórnvalda. Þetta eru
ný ákvæði um umhverfisvernd og
náttúruauðlindir, auk endurskoðaðs
kafla um æðstu handhafa fram-
kvæmdarvaldsins, forseta, ríkis-
stjórn o.fl. Þessu til viðbótar fékk
Feneyjanefndin sent ákvæði um
þjóðaratkvæðagreiðslur að kröfu
tiltekins fjölda kjósenda, sem ekki
hefur verið unnið að með sama
hætti og gildir um framangreindu
tillögurnar, heldur á rætur að rekja
til stjórnarskrárnefndar, sem var
að störfum á árunum 2013 til 2016.
Búast má við að
Feneyjanefndin skili
áliti sínu innan
skamms og á næstu
vikum mun líka skýr-
ast hvort og í hvaða
búningi þessi frum-
vörp verða lögð fram á
Alþingi. Meðal annars
á eftir að koma í ljós
hvort formenn hinna
ýmsu flokka í stjórn og
stjórnarandstöðu
verða reiðubúnir til að
standa að flutningi frumvarpanna,
en þeir hafa ekki skuldbundið sig til
þess ennþá, þótt þeir hafi fallist á að
tillögurnar væru annars vegar birt-
ar í samráðsgátt og hins vegar
sendar til umfjöllunar hjá Feneyja-
nefndinni. Það er því alveg ótíma-
bært að spá fyrir um afdrif þessara
tillagna, en á hinn bóginn er ljóst að
full ástæða er til að þær fái talsvert
rými í opinberri umræðu á næstu
vikum og mánuðum, enda eru þetta
alvöru tillögur sem krefjast alvöru
skoðunar, mikillar yfirlegu og vand-
aðrar málsmeðferðar, þótt skoðanir
geti auðvitað verið skiptar um efni
þeirra og framsetningu.
Ég hef fyrir mitt leyti stutt þá
vinnu, sem átt hefur sér stað á veg-
um formanna flokkanna, en áskil
mér hins vegar auðvitað fullan rétt
til að hafa efasemdir um einstakar
tillögur, bæði um innihald og út-
færslu. Þannig er vafalaust um
fleiri, en eigi að nást einhver niður-
staða í svona vinnu þarf annars veg-
ar að eiga sér raunveruleg mál-
efnaleg umræða og hins vegar er
óhjákvæmilegt að gera málamiðl-
anir, svo um niðurstöðuna náist
sæmilega breið samstaða. Frá mín-
um bæjardyrum séð er mikilvægt
að stjórnarskrárbreytingar séu
ekki gerðar nema að vel yfirlögðu
ráði og í víðtækri sátt, enda er
stjórnarskrá grundvöllur stjórn-
skipunar ríkisins og annarrar laga-
setningar í landinu, og óheppilegt
að henni sé breytt ótt og títt eftir
því hvernig hinir pólitísku vindar
blása á hverjum tíma. Ef stjórn-
arskrárbreytingar eru þvingaðar
fram í krafti einfalds meiri-
hlutavalds eru verulegar líkur á að
breytt verði til baka þegar nýr
meirihluti hefur myndast. Stjórnar-
skráin á að geta staðið óhögguð þótt
sviptingar verði á stjórnmálasviðinu
og hefur einmitt mikið gildi sem
kjölfesta á óróatímum, eins og sýndi
sig til dæmis á árunum eftir hrun
bankakerfisins fyrir ellefu árum.
Málamiðlanir í kjölfar málefna-
legra rökræðna eru að mínu mati
vísasta leiðin til að komast út úr
þeim skotgrafahernaði, sem ríkt
hefur í stjórnarskrárumræðum hér
á landi undanfarinn áratug. Í hvert
skipti sem lagðar hafa verið fram
einhverjar tillögur að afmörkuðum
stjórnarskrárbreytingum hafa kom-
ið fram háværar raddir um að engar
breytingar megi gera, sem ekki feli
í sér að tillögur stjórnlagaráðs frá
2011 verði allar samþykktar, annað-
hvort óbreyttar eða í samræmi við
þær breytingartillögur sem meiri-
hluti stjórnskipunar- og eftirlits-
nefndar Alþingis lagði til veturinn
2012 til 2013. Það dugi ekki að vinna
verkið í áföngum og taka fyrir eina,
tvær eða þrjár breytingartillögur í
einu – ekkert sé ásættanlegt nema
sú niðurstaða að umskrifa nær allar
80 greinar gildandi stjórnarskrár
og bæta 34 nýjum við. Allt annað
séu hrein svik. Krafa þeirra sem
svona tala er með öðrum orðum:
Allt eða ekkert! Lesendur geta svo
velt því fyrir sér hversu miklum ár-
angri menn ná með slíkri nálgun og
hversu líklegt sé að hún skili ein-
hverjum raunverulegum ávinningi
þegar horft er til einstakra málefna
sem menn bera fyrir brjósti.
Eins og fram kom hér að framan
má búast við því að línur fari að
skýrast á næstu vikum um það,
hvort samstaða náist á hinum póli-
tíska vettvangi um nokkrar, af-
markaðar stjórnarskrárbreytingar.
Fyrst reynir á hverjir verða tilbúnir
til að standa að flutningi slíkra
frumvarpa, og svo í framhaldinu
hvort nægilega víðtæk sátt verði
um framgang þeirra á Alþingi, bæði
því sem nú situr og eins og á nýju
þingi að afloknum alþingiskosn-
ingum. Margt er enn óvíst í þessu
sambandi. Ég tel hins vegar fullvíst,
að þeir muni litlum árangri ná, sem
enn eru fastir í atburðum vorsins
2013. Síðan hefur mikið vatn runnið
til sjávar, þrisvar verið kosið til Al-
þingis, samsetning þingsins breyst
fram og til baka, nýir meirihlutar
myndast og horfið, stjórnmála-
flokkar verið stofnaðir og horfið, og
umræður um stjórnarskrármál
breyst með ýmsum hætti. Þetta
ættu allir að horfast í augu við.
Eftir Birgi
Ármannsson »Ég hef stutt þá
vinnu, sem átt hefur
sér stað á vegum for-
manna flokkanna, en
áskil mér auðvitað rétt
til að hafa efasemdir um
einstakar tillögur.
Höfundur er formaður þingflokks
Sjálfstæðisflokksins.
Allt eða ekkert í stjórnarskrármálum?