Morgunblaðið - 19.10.2020, Blaðsíða 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 19. OKTÓBER 2020
Lækjargata 34a / 220 Hafnarfjörður
Við erum hér til að aðstoða þig! --
• Sérsmíðaðir skór
• Skóbreytingar
• Göngugreiningar
• Innleggjasmíði
• Skóviðgerðir
Erum með samning við
sjúkratryggingar Íslands
Tímapantanir í síma 533 1314
Í öllu því ölduróti sem í kringum ein-
vígið var, leit oft út fyrir að allt væri
að fara út um þúfur vegna erfiðra
deilna og ekkert yrði úr neinu. Á
fjölmörgum tímapunktum bjargaðist
einvígið ýmist fyrir heppni, misskiln-
ing eða tilviljanir. Ég ætla hér að
segja frá undarlegu inngripi forsjón-
arinnar, inngripi, sem ég held að hafi
bjargað málum á ýmsum erfiðum
augnablikum.
Einhverju sinni var ég staddur á
fundum í London,
reyndar á vegum
nefndar um
samninga varð-
andi orkuverð til
stóriðju, álvera, á
vegum ríkis-
stjórnarinnar
með aðal-
bankastjóra ís-
lenska seðlabank-
ans og öðrum nefndarmönnum.
Þetta var á þeim tíma þegar umrótið
og upplausnin kringum einvígið voru
í algleymingi og áhugi alheimsfjöl-
miðla var ótrúlegur.
Eftir langa og erfiða fundi um
orkuverð var ég kominn upp á hótel-
herbergi um kl. 23 og eftir annríki og
flækjur gekk mér ekki vel að sofna. Í
huga mér dönsuðu formúlur um út-
reikning orkuverðs, „The snake in
the tunnel“ eins og við kölluðum það.
Orkuverðið átti að fylgja markaðs-
verði á áli en þó með ákvæðum um
hámark og lágmark. Þetta var kallað
á máli samningamannanna „risk
sharing“. Mér kom þá í hug að rétt
væri að fá sér einn koníak fyrir
svefninn til að slappa af og ná að
sofna. Ég skaust því niður á bar,
settist þar við barborðið og pantaði
tvöfaldan koníak.
Þarna var samankominn dálítill
hópur af fólki og ein kona, miðaldra,
tók sig út úr hópnum og settist hjá
mér. Hún ávarpaði mig og spurði:
„Ert þú ekki þessi Thorarinsson?“
Þetta kom mér dálítið á óvart – og þó
ekki. Ég hafði fengið þessa spurn-
ingu nokkrum sinnum á erlendum
flugvöllum frá ókunnugu fólki, þó
nokkrum sinnum á Kastrupflugvelli
þegar ég átti leið þar um. Gárung-
arnir sögðu mér að á þessum tíma
hefðu vikulega verið tvær myndir á
forsíðu stórblaðsins New York Tim-
es og var önnur af Nixon en hin af
mér. Auðvitað sagt í léttum dúr en
svona mikil var umræðan um einvíg-
ið víða um heim. Ég svaraði: „Jú.“
Þá sagði konan: „Mig langar til að
gefa þér ráð. Ég hef verið túlkur í
nokkur ár í samningaviðræðum Sov-
étmanna og Bandaríkjanna um af-
vopnunarmál, kjarnorkumál. Þú
mátt aldrei segja nei þegar Sovét-
menn koma með tillögu eða kröfu.
Ef þú gerir það, þá er viðræðum lok-
ið. Þú verður alltaf að svara: „Já,
en … Ég vildi gjarnan fallast á ykk-
ar tillögu og er að flestu leyti sam-
mála ykkur, en atvik og aðstæður
haga því þannig að ég get ekki ráðið
þessu.““
Mér fannst þetta skemmtileg
ábending og þakkaði fyrir en veitti
þessum ráðleggingum ekki mikla at-
hygli.
Þegar Fischer kom loks til Íslands
eftir langa og ótrúlega atburðarás
var dagskrá einvígsins komin úr
skorðum, tímasetning fyrstu skák-
arinnar hafði verið ákveðin en Fisch-
er kom of seint til að tefla hana,
breyta varð dagskránni.
Kvöld nokkurt um kl. 11.30 var ég
boðaður á neyðarfund upp á Hótel
Sögu. Þar voru dr. Euwe forseti Al-
þjóðaskáksambandsins, Lothar
Schmid skákdómari einvígsins og
fulltrúar sovéska skáksambandsins
þeir Geller, Krogius og Nei. Geller
var aðal skákfræðilegur ráðgjafi
Spasskys, Krogius var sálfræðingur
og allir vissu að sálfræði gat haft
mikil áhrif í einvíginu en margir
veltu fyrir sér; hvers vegna Nei? Nei
var gríðarsterkur skákmeistari en
líka góður tennisleikari, mjög þægi-
legur í umgengni og vinur Spasskys.
Málefni fundarins var að sovésku
stórmeistararnir tilkynntu ákvörðun
sovéska skáksambandsins að neita
að tefla einvígið nema fyrsta skákin
væri dæmd af Fischer þar sem hann
hefði ekki mætt til leiks og ætti því
að tapa henni vegna fjarveru. Þeir
töldu heimsmeistarann auðmýktan
að dvelja allan þennan tíma á Íslandi
og bíða eftir áskorandanum og þetta
gengi ekki lengur. Fischer slyppi
ekki með það að mæta ekki í fyrstu
skákina samkvæmt ákveðinni dag-
skrá. Þeir kröfðust því að einvígið
byrjaði á 1-0 fyrir Spassky. Eftir
mínar viðræður við Fischer og
bandaríska skáksambandið og allt
undangengið samningaþóf, gerði ég
mér ljóst að þar með væri einvígið
búið ef fallist væri á þessa kröfu.
Fischer var fastur fyrir og gaf engan
afslátt á sínum málum.
Dr. Euwe neitaði þessari kröfu og
ég dáðist að því hve fast hann hélt á
því sjónarmiði að þetta kæmi ekki til
greina. Hann var þá nokkuð við ald-
ur, kominn yfir sjötugt og á þeim
tíma fannst mér það mjög hár aldur.
Lothar tók ekki þátt í deilunum og
ég ekki heldur, við létum Euwe um
varnir. Þetta varð mikið stapp. En
skyndilega, líklega um hálfþrjú um
nóttina stóð Euwe skyndilega upp
og sagði: „Ég gefst upp, ég dæmi
fyrstu skákina af Fischer.“ Sovésku
stórmeistararnir og Lothar stóðu
upp og litu svo á að málinu væri lok-
ið.
Það þyrmdi yfir mig og ég sá að
allt var unnið fyrir gýg. Í örvænt-
ingu barði ég í borðið svo bollar og
glös dönsuðu um borðplötuna og
sagði: „Þetta er ekki hægt, þetta
getur ekki gerst á Íslandi.“ Þeir
hrukku við og horfðu undrandi á
mig. Ég hafði yfirleitt haldið mig við
yfirvegaða umræðu og beitt rökum
án stóryrða en nú kom ég með stórar
yfirlýsingar. „Hvað áttu við?“ spurði
dr. Euwe.
Eldingu laust ofan í kollinn á mér
og ég sagði. „Þetta er mér að kenna,
ég setti klukkuna aldrei í gang.“ Ég
sá að Sovétmennirnir kveiktu strax á
hvað ég var að fara. Ég vitnaði til
þess ákvæðis í skákreglum að
keppnismaður tapar skákinni ef
hann er ekki kominn áður en klukku-
tími er liðinn frá byrjun skákarinnar
og skýrði þá skoðun mína að ein-
göngu á þessu ákvæði væri hægt að
dæma skák af keppanda vegna fjar-
veru.
Þeir horfðu undrandi á mig, dr.
Euwe og Lothar og Euwe spurði:
„Hvað eigum við þá að gera?“ Ég
svaraði því að ég sæi ekkert ráð ann-
að en að Euwe sendi sovéska skák-
sambandinu strax skeyti. Þar yrði að
koma fram að við værum algjörlega
sammála Sovétmönnum um að rétt
væri að dæma skákina af Fischer, en
því miður væri það ekki hægt vegna
þess að forseti Skáksambands Ís-
lands hefði brugðist og ekki sett
klukkuna í gang. Við sæjum því ekki
hvernig væri unnt að dæma skákina
tapaða samkvæmt skákreglum. Ég
bætti því við að við bæðum sovéska
skáksambandið að standa með okk-
ur á næsta aðalfundi FIDE um að
breyta skákreglunum þannig að
svona atvik gæti ekki endurtekið sig.
Euwe sagði: „Ég er uppgefinn og
get ekki gengið frá þessu núna,“ en
tími var enginn til að bíða. Lothar
sagði: „Ég treysti mér ekki til að
semja svona skeyti.“ Hann tók
hjartatöflur og var greinilega
þreyttur. Ég tók því að mér að semja
skeytið á staðnum og Euwe undirrit-
aði það og það var sent umsvifalaust.
Ég man að Geller gekk til mín og
faðmaði mig. Mér var ljóst að sov-
ésku meistararnir vildu að einvígið
færi fram en málið var ekki í þeirra
höndum. Þeir voru með fyrirmæli
frá Moskvu. Þeir sáu þarna óvænta
útleið.
Mig minnir að svar sovéska skák-
sambandsins hafi borist mjög fljótt.
Óánægðir svöruðu þeir: Við teflum,
með mótmælum „under protest“.
Oft hafa menn velt því fyrir sér hvað
„under protest“ þýði. Hvaða áhrif
hefur það? Annað dæmi kom upp
nokkrum mánuðum síðar frá milli-
svæðamótinu í Leníngrad en þar
tefldi Bent Larsen „með mótmæl-
um“ vegna þess hvernig dr. Euwe
skipti keppendum á millisvæðamót-
in.
Sovétmenn skynjuðu málið þannig
að við værum þeim sammála en vær-
um í vanda og gætum ekki leyst
málið.
Ég get ekki neitað því að eftir
þessar málalyktir hugsaði ég hlýtt til
konunnar á barnum. Oft meðan á
einvíginu stóð fannst mér eins og ég
réði engu sjálfur, undarlegar tilvilj-
anir færðu okkur vopnin í hendur.
Að einvíginu loknu færði Lothar
mér að gjöf lítinn bækling. Áritunin
var: „To Gudmundur the great.“ En
í rauninni var ég bara einn af leik-
soppunum í þessum mikla hildarleik.
[…]
Setning einvígisins hafði verið
ákveðin 1. júlí kl. 17 í Þjóðleikhúsinu.
En Fischer var ekki kominn og úr
vöndu var að ráða. Undirbúningur
einvígisins var á algjöru lokastigi og
í raun í uppnámi. Lögfræðingur
Fischers, Andrew Davis, var hér
staddur til að knýja fram kröfur,
sem ekki hafði verið mætt.
Setningardaginn hittumst við Davis
á Loftleiðahótelinu til að freista þess
að ná samkomulagi. Davis hélt sér
fast við kröfu um að keppendur
fengju 60% af aðgangseyri í sinn
hlut en áætlað var að höllin gæti
rúmað um 2.500 áhorfendur. Davis
óskaði þess jafnframt að Fischer
fengi fyrirfram greidda fjárhæð sem
næmi verðlaunaupphæð þess sem
tapaði einvíginu. Rökin voru þau að
reynsla Fischers frá einvíginu í
Argentínu segði honum að þetta
væri nauðsynlegt. Við höfnuðum
þessu algjörlega enda enn óljóst að
Fischer kæmi til leiks yfirhöfuð.
Davis reyndi þá að finna millileið, svo
sem lægri prósentutölu sem væri
bundin við aðgangseyri yfir ákveð-
inni lágmarksupphæð. Gjarnan var í
þessum umræðum vitnað til þess að
Muhamed Ali hefði fengið 30% af að-
gangseyri í keppnum um
heimsmeistaratitilinn í hnefaleikum.
Tíminn leið og setningarathöfnin átti
að fara að hefjast. Ég hafnaði öllum
þessum kröfum og sagði að við
mundum standa við allt sem við hefð-
um boðið við tilboðsgerðina en ekk-
ert meira væri í boði. Klukkan var
orðin talsvert gengin í sex þegar hér
var komið sögu. Ég varð að fara, beð-
ið var eftir mér í Þjóðleikhúsinu.
Davis kvaddi mig með þeim orðum
að nú væri klárt að ekkert einvígi
yrði haldið og Fischer mundi ekki
koma til Íslands. „Þú verður að af-
lýsa einvíginu,“ sagði hann.
Mér var reyndar ljóst að síðustu
kröfur Davis um hlut í aðgangseyri
skiptu ekki miklu máli fyrir okkur.
En ég óttaðist af fyrri gangi mála að
Davis hefði ekkert umboð til að
ganga frá málum fyrir Fischer og
þrástaðan mundi halda áfram þó við
gæfum þetta eftir, enda sagði Davis
að hann gæti ekki ábyrgst að Fischer
mundi fallast á það, sem hann lagði
til. Jafnframt óttaðist ég innst inni að
um leið og við gæfum eftir sæju þeir
að þeir gætu beygt okkur og kröf-
urnar mundu halda áfram, nýjar
kröfur kæmu fram.
Hvað skal nú gera?
Ég hélt því til Þjóðleikhússins með
orð Davis í huganum; að nú gæti ég
aflýst einvíginu, ekkert samkomulag
væri í sjónmáli. Ég var kominn í
vanda. Klukkan var orðin 17:10 og
ljóst að það tæki mig 10 mínútur að
komast til athafnarinnar, sem ég átti
að setja með ræðu. Ég hafði ekki
tíma til að skipta um föt og fór því í
vinnufötunum og hafði ekki unnist
tími til að semja setningarræðu. Þeg-
ar ég kom í Þjóðleikhúsið kom siða-
meistari utanríkisráðuneytisins
hlaupandi á móti mér og var mikið
niðri fyrir. „Hvers konar maður ert
þú? Hér hefur forseti Íslands beðið
eftir þér í nær 20 mínútur og margir
ráðherrar ríkisstjórnarinnar, heims-
meistarinn í skák, fjölmargir sendi-
herrar erlendra ríkja og fréttamenn
auk margra gesta. Svo kemur þú í
vinnufötum allt of seinn. Þú ert okk-
ur öllum til skammar.“ Ég svaraði að
ég yrði að fá 5 mínútna frest til að
ræða stöðuna við stjórnarmenn
skáksambandsins. „Útilokað,“ sagði
embættismaður utanríkisráðuneyt-
isins, „hundskastu upp á svið og
settu einvígið“. Þeir gripu um arma
mína og teymdu mig að sviðinu. Ég
gekk eins hægt að ræðustólnum og
mér var unnt. Í höfðinu á mér berg-
málaði spurningin: „Á ég að aflýsa
einvíginu eða setja það?“ Ég hugs-
aði: „Hvers konar endaleysu er ég
búinn að koma mér í?“ Um það bil
meter frá ræðustólnum tók ég þá
ákvörðun að setja einvígið eins og
ekkert hefði ískorist. Ég sá að ef ég
aflýsti einvíginu væri það loka-
ákvörðun og málinu væri lokið, ekk-
ert einvígi yrði haldið. Ef ég setti
einvígið gæti ég keypt tíma og gæti
alltaf síðar aflýst því.
Að setningunni lokinni hlaut ég
ákúrur frá menntmálaráðherra Ís-
lands sem sagði að framkoma mín
væri til skammar fyrir land og þjóð,
það væri erfitt að sætta sig við að
skáksambandið og Ísland hefðu
svona mann eins og mig í þessari
ábyrgðarmiklu stöðu, eftir að hafa
tekið að sér heimsviðburð. Ég gat
ekki borið hönd fyrir höfuð mér. Ef
ég skýrði frá því hver staðan væri
gæti það skaðað það sem á eftir
kæmi, jafnvel komið í veg fyrir að
einvígið yrði að veruleika.
Einvígi allra tíma
Bókarkafli | Fáir íþróttaviðburðir hafa vakið viðlíka athygli og skákeinvígi Spasskys og Fischers í Reykjavík 1972.
Guðmundur G. Þórarinsson var forseti Skáksambands Íslands á þeim tíma og í bókinni Einvígi allra tíma rekur hann
aðdraganda einvígisins, segir sögur úr innsta hring atburða á meðan á því stóð og gerir upp eftirleik áranna eftir einvígið.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Einvígi Bobby Fischer og Boris Spassky glíma um heimsmeistaratitilinn í skák á sviðinu í Laugardalshöll.