Morgunblaðið - 18.01.2021, Side 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 18. JANÚAR 2021
Fundur Kristins og Gunnars
í Kaupmannahöfn 1940 og
samskipti þeirra síðar
Þegar Gunnar Gunnarsson og
Kristinn E. Andrésson hittust í
Kaupmannahöfn á fyrstu vordögum
ársins 1940 hafði griðasáttmáli Hitl-
ers og Stalíns verið í gildi í hálft ár.
Ætla má að sú staðreynd hafi fært
þá nær hvor öðr-
um. Erindi Krist-
ins við Gunnar
snerist ekki um
smámuni. Eins og
fyrr var nefnt
hafði Gunnar
skrifað öll sín
mörgu skáldverk
á dönsku og að-
eins örfá þeirra
höfðu verið gefin út á íslensku. Nú
leitaði Kristinn samninga við Gunn-
ar um að bókaútgáfan Heimskringla
eða sérstakt félag á hennar vegum
tæki að sér að hafa forgöngu um að
þýða öll skáldrit hans á íslensku og
gefa þau út. Varðveitt bréf sýna að
vel fór á með þeim Kristni og Gunn-
ari á þessum fyrsta fundi þeirra og
þar tókst Kristni að leggja drög að
samkomulagi við Gunnar um
heildarútgáfu á verkum hans. Skáld-
verk ber aldrei að meta eftir póli-
tískum skoðunum höfundar þess og
jafnan fagnaðarefni þegar stjórn-
málaandstæðingar sameinast um að
koma góðum bókum á prent. Skinið
yfir fundi Kristins og Gunnars í
Kaupmannahöfn, þar sem þeir sitja
tveir á tali á viðsjárverðum tímum,
getur þó varla talist bjart. Í kringum
þá flögra dimmir skuggar. Báðir
voru þeir mikilhæfir bókmennta-
menn en ofsatrú á varasöm hug-
myndakerfi hafði leitt þá á glap-
stigu. Annar var nú að koma af
einkafundi með Hitler í Berlín en
hinn að fara til fundar við æðstu
lagsbræður Stalíns í Moskvu. Ógnir
og skelfingar vofðu yfir allri Evrópu
en á þessum tveggja manna fundi í
Kaupmannahöfn ganga sá sem kom
frá Berlín og hinn sem var að fara til
Moskvu í eins konar bræðralag.
Viku síðar var Danmörk hernum-
in af Þjóðverjum. Þá voru íslensku
hugsjónamennirnir tveir farnir úr
okkar gömlu höfuðborg við Eyrar-
sund, annar til Bergen á leið til Ís-
lands en hinn til Stokkhólms á leið til
Moskvu, og skall hurðin nærri hæl-
um beggja. Í bréfi sem Kristinn
skrifaði eiginkonu sinni 1. apríl 1940
frá Kaupmannahöfn kveðst hann
munu dvelja þar enn í þrjár vikur. Í
reynd fór hann þó til Svíþjóðar að-
eins fimm dögum síðar, þann 6. apr-
íl, og slapp þannig undan hernámi
Þjóðverja, sem lögðu Danmörku
undir sig 9. apríl. Hvaða upplýsingar
urðu til þess að Kristinn breytti
sinni fyrri ætlan svo skyndilega?
Frá því greindi hann aldrei á opin-
berum vettvangi en líklegast er að
Gunnar Gunnarsson hafi laumað að
honum vitneskju sinni um yfirvof-
andi innrás Þjóðverja. Sú staðreynd
að annar fór frá Danmörku og hinn
frá Noregi á haf út nákvæmlega
sama dag ýtir undir þær grunsemd-
ir. Úr ferð sinni frá Svíþjóð til Sovét-
ríkjanna í apríl 1940 kom Kristinn
ekki heim til Íslands fyrr en langt
var liðið á sumar. Af styrjaldar-
ástæðum varð hann að leggja langa
lykkju á leið sína og fara um Genúa á
Ítalíu og New York en þaðan komst
hann loks heim með Dettifossi. Mjög
skömmu eftir heimkomuna skrifaði
Kristinn Gunnari Gunnarssyni og
var þá enn þeirrar skoðunar að fé-
lagið, sem til stóð að stofna um út-
gáfu á verkum Gunnars, yrði bara til
málamynda en Heimskringla „raun-
verulegur útgefandi“. Á næstu vik-
um hrundi þó sú spilaborg Kristins
því að nýja félagið, sem var stofnað
skömmu eftir að Kristinn kom frá
Ameríku og fékk nafnið Landnáma,
ákvað að verða annað og meira en
nafnið eitt og lifa sjálfstæðu lífi. For-
seti útgáfuráðs Landnámu var Sig-
urður Nordal en Kristinn var einn
stjórnarmanna þar og Nordal í
stjórn Máls og menningar svo þarna
var innangengt á milli. Munurinn
var þó sá að Kristinn var ekki hæst-
ráðandi í Landnámu. Á árunum
1941-1963 gaf félagið út 21 bindi af
skáldverkum Gunnars. Þar komu
margir þýðendur við sögu en fyrsta
bókin var Fjallkirkjan, sem Halldór
Kiljan hafði nú þýtt á íslensku.
Einingarbandinu milli Kristins og
Gunnars, sem til var stofnað í Höfn á
fyrstu vordögum ársins 1940, má
líkja við „skyndibrúðkaup“. Slíkt
fóstbræðralag þeirra á milli gat vart
orðið til nema á skömmu og skýrt af-
mörkuðu skeiði í veraldarsögunni,
það er að segja á þeim 670 dögum
sem liðu frá því að griðasáttmáli Hit-
lers og Stalíns var undirritaður, 23.
ágúst 1939, og þar til innrás Þjóð-
verja í Sovétríkin hófst 22. júní 1941.
Sumarið 1940 sat Gunnar Gunn-
arsson heima á Skriðuklaustri og
þann 14. júlí flutti hann ræðu á sam-
komu, sem haldin var á Laugum í
Þingeyjarsýslu. Þá voru tveir mán-
uðir liðnir frá því að Bretar hernámu
Ísland og tæplega fjórir mánuðir frá
því Gunnar sat á tali við Hitler. Í
ræðu sinni veittist hann mjög hart
að Bretum, sem um þær mundir
stóðu nær einir uppi gegn herveldi
Hitlers-Þýskalands, er unnið hafði
hvern stórsigurinn á fætur öðrum í
heimsstyrjöldinni. „Vér erum frelsi
rúin þjóð í herteknu landi“, sagði
Gunnar og krafðist þess að þegar í
stað yrði lagt lögbann á hvers kyns
störf íslenskra manna fyrir breska
herinn. Og hvar skyldi nú þessi skel-
egga ræða Gunnars hafa farið á
prent? – Jú, það var reyndar hjá
Kristni í Tímariti máls og menning-
ar. Svo skammt var þá á milli þeirra.
Á árunum 1941 og 1942 skrifaði
Kristinn Gunnari fáein vinsamleg
bréf en árið 1943 kastaðist illilega í
kekki á milli þeirra. Kristinn var þá
orðinn alþingismaður og átti, ásamt
tveimur öðrum, sæti í úthlutunar-
nefnd listamannalauna. Nefndar-
mönnum, þeim Kristni, Barða Guð-
mundssyni og Magnúsi Ásgeirssyni,
varð það á að úthluta Gunnari aðeins
lægri fjárhæð en Halldóri Kiljan.
Við þetta móðgaðist Gunnar heiftar-
lega og sagði sig úr Rithöfundafélag-
inu.
Kristinn skrifaði honum þá bréf
og reyndi að skýra sína afstöðu. Í
upphafi bréfsins kemst hann svo að
orði:
Vinur minn Gunnar Gunnarsson. Nú
gerðir þú HrifluJónasi meiri greiða en
þótt þú hefðir skrifað upp á einnar
milljón króna víxil fyrir hann. Ég heyri
þú hafir sagt þig úr Rithöfundafélag-
inu, gott ef ekki mannfélaginu, og get-
ur enginn skilið öðruvísi en það sé
vegna þess að þér hafi þótt heiðri þín-
um misboðið með því að Davíð Stef-
ánsson, Tómas Guðmundsson, Þór-
bergur Þórðarson og nokkrir fleiri
skuli settir í sama launaflokk og þú
eða þú skiljir úthlutunina svo að þér
sé gert lægra undir höfði sem skáldi
en Halldóri Kiljan.
Kristinn reynir síðan að gefa
skýringar á ákvörðun nefndarinnar.
Gunnar tók hins vegar lítið mark á
þeim og svaraði Kristni nokkru síðar
með bréfi. Þar segir:
... þú snýrð við staðreyndum ... eina
frambærilega ástæðan fyrir því að út-
hluta fénu eins og þið gerðuð var ann-
ars sú, að þið telduð Halldór gnæfa yf-
ir alla hina sem skáld, þannig hlaut
alþjóð að skilja það og það vissuð þið
...
Eftir þessa orrahríð dró mjög úr
samskiptum Gunnars við Kristin E.
Andrésson. Í bók sinni Íslenskar nú-
tímabókmenntir 1918-1948 segir
Kristinn að við hlið Halldórs Lax-
ness sé Gunnar „mikilhæfastur af
nútíma íslenskum skáldsagnahöf-
undum“. Sé litið til bestu verka
Gunnars var sá dómur ekki út í blá-
inn, enda þótt hæpið sé að skipa hon-
um „við hlið Halldórs“.
Ósigur Þýskalands í lok heims-
styrjaldarinnar og upplýsingarnar,
sem þá komu fram, um milljónamorð
í útrýmingarbúðum nasista lögðu
hugarveröld Gunnars Gunnarssonar
í rúst. Hann náði sér aldrei af því
áfalli. Gunnar var 56 ára þegar stríð-
inu lauk en þrotinn að kröftum sem
skapandi rithöfundur. Á þriðja og
fjórða áratugnum hafði hann verið
mjög stórvirkur og samið nýja
skáldsögu nær árlega, auk greina og
ritgerða. Eftir stríðslok sendi hann
aðeins frá sér tvær skáldsögur. Árið
1952 Sálumessu, sem Sveinn Skorri
Höskuldsson segir vera „nánast
bergmál og eftirhreytur frá Heiða-
harmi“, annarri bók Gunnars, er
gefin hafði verið út 1940 og að lokum
Brimhendu 1954.
Samskipti Kristins E. Andrés-
sonar og Gunnars Gunnarssonar eru
á margan hátt merkileg. Báðir voru
þeir ákafir trúmenn og trúarhitinn
varð báðum að falli. Hér var áður að
því vikið að Gunnar muni hafa gefið
Kristni bendingu um að hraða sér
frá Kaupmannahöfn til Svíþjóðar í
fyrstu viku apríl 1940, rétt áður en
Danmörk var hernumin af Þjóð-
verjum. Þvílíkum greiða gleymir
enginn. Að vísu má ætla að Kristinn
hefði komist heim haustið 1940 með
Esju frá Petsamo, sem liggur
skammt frá norðurlandamærum
Finnlands. Um þann möguleika vissi
þó enginn fyrr en undir haust. Það
hefði því orðið formanni Sovétvina-
félagsins á Íslandi þung raun að sitja
fastur í Kaupmannahöfn nær allt
sumarið, undir járnhæl þýska hers-
ins.
Fyrstu árin eftir lok heimsstyrj-
aldarinnar hafði Gunnar Gunn-
arsson hægt um sig í stjórnmálum
en um miðjan sjötta áratuginn fór
hann að láta verulega til sín taka í
hópi þeirra sem af mestum ákafa
börðust gegn heimskommúnism-
anum og meintum útsendurum hans
á landi hér. Varð það til þess að farið
var að rifja upp hin nánu tengsl
Gunnars við þýsku nasistana. En
Kristinn E. Andrésson fékk sig ekki
til þess. Hann var einlægur aðdáandi
skáldverka Gunnars og vorið 1973
samdi hann og flutti í útvarpi langan
fyrirlestur: „Kjarninn í verkum
Gunnars Gunnarssonar.“ Fyrirlest-
urinn var birtur í 4. og s. tölublaði
tímaritsins Samvinnunnar sama ár
og varð hann síðasta framlag Krist-
ins til umræðna um íslenskar bók-
menntir. Þegar Kristinn flutti þenn-
an fyrirlestur stríddi hann við
þungan sjúkdóm sem síðar á sama
ári varð honum að aldurtila. Ætla
má að þegar svo var komið hafi hann
fundið hjá sér knýjandi þörf fyrir að
launa Gunnari liðsinnið frá vorinu
1940.
Gunnar
og Kristinn
Bókarkafli | Í bókinni Draumar og veruleiki
rifjar Kjartan Ólafsson upp sögu Kommúnista-
flokks Íslands og Sameiningarflokks alþýðu –
Sósíalistaflokksins. Kjartan starfaði um árabil
innan vinstrihreyfingarinnar og þekkti persónu-
lega flesta þeirra sem við sögu koma.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Fjandvinir Gunnar Gunnarsson tók því illa þegar Halldór Laxness fékk heldur hærri listamannalaun 1943 og sagði
sig úr Rithöfundafélaginu. Hann kenndi Kristni E. Andréssyni um og eftir það dró mjög úr samskiptum þeirra.