Morgunblaðið - 18.01.2021, Qupperneq 29

MENNING 29
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 18. JANÚAR 2021
Nánari upplýsingar um sýningartíma á sambio.is
SÝND MEÐ ÍSLENSKU TALI.
TRYGGÐU ÞÉR
MIÐA INNÁ
SÝND MEÐ ÍSLENSKU TALI
THE HOLLYWOOD REPORTER
CHICAGO SUN-TIMES
LOS ANGELES TIMES INDIEWIRE ROGEREBERT.COM
Þetta er mikið rit í stóru brotiog verður ekki lesið á kodda,ítarlega skreytt, bæði meðljósmyndum, teikningum,
gröfum og að auki innskotsgreinum;
umbrot mynda og meginmáls í senn
fjölbreytilegt og aðlaðandi. Tilvísanir
eru eftir hverjum kafla og í bókarlok
seinna bindis eru ítarlegar skrár, um
835 myndir sem raðað er eftir köflum,
fjölþætt atriðisorð um efni meginmáls
þar sem m.a. fylgir latneskt nafn í
samræmi við flokkunarvísindin. Þessi
skrá er mjög yfirgrips-
mikil, prentuð í tví-
dálk á 32 bls. Loks
er önnur styttri
atriðisorðaskrá
sem felld er að staf-
rófsröð latneska
fræðakerfisins en
íslenskt nafn fylgir.
Örnólfur var
þjóðþekktur vísindamaður
og réttnefndur alþýðufræðari. Hann
samdi kennslubækur, þýddi vísindarit,
skrifaði ótal greinar við alþýðuskap í
tímarit og á Vísindavefinn, sá um sjón-
varpsþátt (Nýjasta tækni og vísindi),
útvarpsþætti, kenndi ungmennum og
las yfir rit annarra fyrir útgáfu, prýði-
lega málhagur og sögumaður góður.
Of fáir vísindamenn rækta nú þann
hæfileika með sér að skrifa um fræði
sín á skiljanlegu og góðu máli fyrir al-
menning; margir rita raunar ekki á ís-
lensku. Örnólf verður líka tvímæla-
laust að telja í hópi fjölfræðinga, en
þeim fer nú fækkandi sem kunna góð
skil á fleiri en einni fræðigrein til að
þætta saman í áhugaverða frásögn.
Fremur er hið gagnstæða uppi á ten-
ingi: að sífellt fleiri viti meira og meira
um afmarkaða þætti. Sérhæfing eykst
jafnt og þétt á öllum sviðum sam-
félagsins.
Dýraríkið er kórónan á ritferli Örn-
ólfs og bak við ritið býr áratuga elja og
fágæt heimildarýni á akri fræðanna.
Sonur hans og sonarsynir lögðu síð-
ustu hönd á verkið eftir andlát Örnólfs,
uppfærðu tölulegar upplýsingar og
meginmál í samræmi við nýjustu kröf-
ur vísindanna, völdu myndir og skrif-
uðu myndatexta og tóku saman skrár.
Fyrstu 100 bls. fjalla almennt um
viðfangsefnið, dýrafræði yfirleitt, sögu
hennar og meginflokkun dýraríkisins
fyrr og síðar, lífsamstur og líkamsgerð
hvers konar kvikinda. Þar er þessi
flokkun, raðað frá hinu almenna til
hins einstaka með tófu að leiðarhnoða í
lokin: Fylkingin (Seildýr) – Flokk-
urinn (Spendýr) – Ættbálkurinn (Rán-
dýr) – Ættin (Hundaætt) – Ættkvíslin
(Refir) – Tegundin (Tófa) (14). Stór-
gott yfirlit er í töflu bls. 61-63 sem er
hliðrað við tímatal jarðfræðinnar (mér
óskiljanlegt eins og fjarlægðir í geimn-
um!). Eftir það víkur sögunni að ein-
stökum fylkingum dýra og óendan-
legri fjölbreytni þeirra. Hér fá
frumdýr að fljóta með þótt skil milli
dýra- og plönturíkis séu óljós meðal
frumvera (48). Inngangskaflarnir lýsa
því sem er sameiginlegt flestum eða
öllum dýrum, næringarnámi og melt-
ingu, öndun, hreyfingu, æxlun, stoð-
kerfi, hringrás lífsins, margvíslegu
samlífi tegunda svo örfátt sé nefnt, allt
stutt skýrum teikningum og skýring-
armyndum. Þar blasa við marg-
víslegar skilgreiningar: „Stofn er
mengi lífvera sem oftar æxlast inn-
byrðis en með einstaklingum annarra
stofna“ (13). „Tegund er safn stofna
með einstaklingum sem við náttúrleg
skilyrði geta átt saman frjó afkvæmi.“
(14).
„Öll dýr eru neytendur. Sum lifa á
gróðrinum í samfélaginu, á frumfram-
leiðandanum. Þetta eru fyrsta stigs
neytendur eða gróðurætur. Önnur dýr
lifa á gróðurætunum.“ (23) o.s.frv.
Þjóðfélagið í hnotskurn? Allt er þetta
skrifað á lipru máli þótt orðaforðinn sé
víða framandi. Ég þykist vita að Örn-
ólfur hafi sjálfur búið til mörg orð sem
hér ber fyrir augu; ég veit að hann
hafði samband við marga málhaga
menn til ráðuneytis. Í formála segir
um ritið að það „inniheldur drjúgan
orðaforða á íslensku yfir hugtök dýra-
fræðinnar og skyldra greina ásamt
fjölda dýraheita sem hér eru skráð á
einum stað á íslensku.“ (9). Ég valdi
allmörg dýraheiti á kvikindum sem ég
kannast ekkert við, sleppti þeim sem
mér eru töm, en fletti hinum upp í Rit-
málsskrá Orðabókar háskólans sem
reyndist eiga dæmi um þriðjung
þeirra. Á heildina litið eru þau líklega
fleiri en altént er hér traustlega haldið
um tauma tungunnar.
Það ærir óstöðugan að hafa mörg
fleiri orð um efni bókar. Hér er öllu
skilmerkilega haldið til haga og fjöl-
margar innskotsgreinar úr öðrum eða
skyldum fræðum lífga framsetningu
efnis. Ýmsa fróðleiksmola tíndi ég upp:
Surtseyjargosið spillti hrygningar-
svæðum íslensku sumargots-
síldarinnar (14) þótt ofveiði ætti
stærstan þátt í hruni stofnsins. Auðnu-
tittlingur er farfugl sums staðar á
Grænlandi, kemur til Íslands á vet-
urna! (31). Og krían: „Lengsta farleið
kríu sem mæld hefur verið reyndist
um 80.000 km báðar leiðir. Engin
dýrategund nýtir lengur dagsbirtu yfir
árið en krían.“ (32). A
Örnólfur hefur ísmeygilegan húmor,
t.d. þar sem hann vekur máls á því að
hömlur séu á kynblöndun tegunda
með undantekningum þó og nefnir til
hest og asna þótt ekki sé þeim eigin-
legt að blandast. „Þar við bætist að
þessum hófdýrum er ekki eðlilegt að
leita hófanna hvort hjá öðru.“ (16). Eða
þetta: „Goggunarröð, jafnt meðal
hænsna, apa og annarra félagsdýra,
virðist draga úr erjum innan hópsins,
þar sem hvert dýr þekkir sinn sess og
hegðar sér samkvæmt því. Fyrirbærið
er ekki óþekkt meðal manna.“ (27).
Bráðskemmtileg samantekt um tenn-
ur heillar lesendur (493).
Dýraríkið er frábært rit, réttnefnd
fróðleiksnáma, aðgengilegt, ljómandi
vel myndskreytt og margir kaflar
bráðskemmtilegir þótt fæstir leggist
væntanlega í ítarlestur um kvikindi
sem eru þeim fjarlæg og framandi.
Bækurnar eru prýðilegt uppsláttarrit,
vel skipulagðar og vinsamlegar les-
endum, jafnvel þótt þeir þekki bara ær
og kýr af eigin raun, kannski líka hund
og kött. Höfundur og sveinar hans
eiga hrós skilið fyrir meðferð móð-
urmálsins og frágang efnis. Heiman-
búnaður forlagsins er eins og best
verður á kosið.
Morgunblaðið/Styrmir Kári
Fræðimaðurinn „Dýraríkið er frábært rit, réttnefnd fróðleiksnáma, að-
gengilegt, ljómandi vel myndskreytt og margir kaflar bráðskemmtilegir
þótt fæstir leggist væntanlega í ítarlestur um kvikindi sem eru þeim fjarlæg
og framandi,“ skrifar rýnir um verk Örnólfs Thorlaciusar.
Dýrin stór og smá, snilldarbækur!
Dýrafræði
Dýraríkið I-II
bbbbb
Eftir Örnólf Thorlacius.
Meðhöfundar: Árni Thorlacius, Lárus
Thorlacius og Magnús Thorlacius.
Hið íslenska bókmenntafélag 2020. Tvö
bindi, innbundin, 912 bls. með myndum
og skrám.
SÖLVI
SVEINSSON
BÆKUR
Bandaríska leikkonan Debra Mess-
ing er sögð afar ósátt við að Nicole
Kidman hafi verið ráðin í að leika
Lucille Ball í hennar stað, í væntan-
legri kvikmynd Aarons Sorkin um
Ball sem Amazon framleiðir og
nefnist Being the Ricardos.
Spænski leikarinn Javier Bardem
mun leika fyrrum eiginmann Ball,
Desi Arnaz, að því er fram kemur í
frétt á vef Deadline. Mun myndin
fjalla um eina viku í tökum á hinum
gríðarvinsælu þáttum Ball og um
leið erfitt tímabil í lífi og starfi
þeirra hjóna. Valið á Kidman hefur
verið gagnrýnt á samfélagsmiðlum
og efast þar margir um að hún sé
rétta leikkonan í hlutverkið. Bland-
aði Messing sér í þá umræðu enda
þykir hún hafa leikið Ball frábær-
lega í einum lokaþátta Will & Grace
í fyrra. Skrifaði hún fjölda at-
hugasemda um hvers vegna hún
ætti að leika Ball en ekki Kidman.
Svekkt yfir að fá
ekki að leika Ball
Lucille Ball Debra Messing
Fjöldi listamanna
mun koma fram
við vígslu Joe Bi-
den í embætti
forseta Banda-
ríkjanna á mið-
vikudaginn, 20.
janúar, og þeirra
á meðal Lady
Gaga sem fær
þann heiður að
syngja þjóðsönginn. Jennifer Lopez
mun einnig koma fram, Bruce
Springsteen, John Legend, Foo
Fighters, Justin Timberlake, Jon
Bon Jovi og Demi Lovato. Leikarar
munu einnig láta að sér kveða, Tom
Hanks verður kynnir og leikkon-
urnar Eva Longoria og Kerry Wash-
ington gegna svo ónefndum hlut-
verkum, skv. The New York Times.
Gaga syngur þjóð-
sönginn við vígslu
Lady Gaga