Morgunblaðið - Sunnudagur - 14.02.2021, Qupperneq 10

„Strákar eru oft stikkfrí, bæði heima og í skól-
anum. Þeir þurfa síður að vaska upp, taka til í
herberginu, sinna fjáröflunum, bera ábyrgð.
Stelpurnar eru frekar tilbúnar í þetta, hugsan-
lega vegna þess að þær eru þroskaðri á þessum
árum. Stráka virðist vanta hlutverk, hugs-
anlega heima við og í skólanum. Getur verið að
þeir séu bara hunsaðir, fái að vera í friði í sínum
eigin heimi, oft tölvuheimi því á meðan þeir eru
þar eru þeir engum til vandræða? Stelpur
þroskast fyrr en strákar og kannski hafa þeir
minnimáttarkennd gagnvart stelpunum, ekki
síst þegar komið er í framhaldsskóla. Sjálfs-
mynd sumra er brotin og þeir ,,njóta sín“ fyrir
framan tölvuna klukkutímum saman, eða dög-
um saman! Þar fá þeir að vera í friði þrátt fyrir
tuð foreldranna annað slagið. Rannsóknir sýna
að þeir sem ná ekki tökum á lestri ná ekki tök-
um á stafrænum lestri og hvað þá lífinu.“
Lykilorðið í heilbrigðum samskiptum, innan
og utan veggja skólans og heimilisins, er traust,
að áliti Þorgríms. Traust milli foreldra og
barna, kennara og nemenda, þjálfara og iðk-
enda, vina og bekkjarfélaga. „Hvernig byggjum
við upp traust í skólakerfinu, þannig að nem-
endum líði eins og þeim sem sé treyst? Eflaust á
margvíslegan hátt eins og dæmin sanna.“
Hann segir að öll samskipti ættu að endur-
spegla jafnrétti, virðingu og væntumþykju. Ef
breyta þurfi einhverju í skólakerfinu ættu þeir,
sem hafa verið á vettvangi áratugum saman, að
vera best til þess fallnir að koma með tillögur;
skólafólkið. „Aðalnámskrá býður upp á ákveð-
inn sveigjanleika en það þarf hugrekki og
nennu til að fara út fyrir kassann sem námið
hefur verið í áratugum saman. Og ekki síst
þurfa kennarar þá að stíga út úr þæginda-
hringnum og nálgast viðfangsefnið á nýjan
máta. Mér hefur þótt áhugavert að horfa upp á
samþættingu námsgreina í nokkrum skólum,
þar sem kennarar vinna saman af metnaði, hug-
vitssemi og væntumþykju. Göngutúr í nátt-
úrunni getur heyrt undir íþróttir, náttúrufræði,
lestur, landafræði og stærðfræði.“
Flókin setningafræði
Þorgrímur verður alltaf fyrir vonbrigðum, ekki
síst fyrir hönd nemenda, þegar hann sér í
kennslustofum að enn er verið að kenna flókna
setningafræði; miðmynd, germynd, þolmynd,
frumlag, andlag, umsögn. „Skiptir máli fyrir
nemendur að þeir viti hvort þeir eru að tala í
viðtengingarhætti þátíðar? Orðaforðinn, „réttu“
bækurnar og skapandi skrif hljóta að skipta
meira máli en það að geta greint tungumálið
fræðilega niður í smæstu einingar. Við verðum
að bregðast við áhugaleysi nemenda fyrir móð-
urmálinu, skerpa á því sem skiptir mestu máli.“
Árið 1903 kom út merkileg bók, að dómi Þor-
gríms, Lýðmenntun, eftir Guðmund Finn-
bogason, heimspeking og fræðimann. Hann
fékk styrk frá ríkisstjórninni til að kynna sér
kennsluhætti á Norðurlöndum og sagði: „Ef
kennarinn hefur ekkert annað við tímann að
gera er svo sem í lagi að hann tali aðeins um
setningafræði.“ Og hann rökstuddi sitt mál:
„Skyldi engan undra þótt sumir nemendur
verði fráhverfir okkar ástkæra, ylhýra máli úr
því þeir þurfa að reyna að læra flókna setn-
ingafræði. Það eru næstum 120 ár síðan þetta
hefði átt að vera afgreitt! Lesum meira, bætum
orðaforðann til að skilja og geta tjáð okkur.
Lesskilningur er málið,“ segir Þorgrímur.
Hann veit ekki til þess að nokkur knatt-
spyrnumaður geti sagt til um það hversu mark-
ið er stórt, boltinn þungur eða vítateigurinn
margir fermetrar. Hann geti verið frábær í fót-
bolta þrátt fyrir að geta ekki gert fræðileg skil á
umgjörðinni. „Ég, höfundur fjölda bóka, get
ekki sagt ykkur hvað í þessum texta er ger-
mynd, miðmynd eða andlag og það hefur aldrei
háð mér.“
Kannski er setningafræðin 2% af vanda-
málinu, ályktar Þorgrímur. Kannski eru rang-
ar bækur 3% af vandamálinu, kannski er
áhugalaus kennari 10% af vandamálinu.
Kannski erum við foreldrar 20% af vanda-
málinu. Kannski er agaleysi í samfélaginu 10%
af vandamálinu. Kannski er aukin símanotkun
5% af vandamálinu. Kannski er þekking-
arskortur okkar gagnvart börnum fyrstu 1.000
dagana 20% af vandamálinu. Kannski er það
10% af vandamálinu að aðeins 17,9% kennara í
grunnskólum eru karlkyns. Kannski er skortur
á list- og verknámi 10% af vandamálinu og leti
nemenda 10%.
Unga ferska fólkið storkar
„Við getum ekki bent á eitthvert eitt tiltekið at-
riði sem orsakavald þess að sumir drengir virð-
ast eiga við vanda að glíma í skólakerfinu. Sam-
félagið er í stöðugri þróun og unga, ferska fólkið
storkar okkur með nýjum hugmyndum. Við
verðum að leggja við hlustir. Ég upplifi það á
hverjum einasta degi að unga fólkið þyrstir í
fróðleik, leiðbeiningar, hvatningu og að þeim sé
sýndur sannur áhugi.“
Kona sem vinnur náið með ungum karl-
mönnum tjáði Þorgrími að í dag væru mun fleiri
drengir „í hjartanu“ og tilfinningaríkari en áð-
ur. Hún bætti við að þá skorti vettvang til að tjá
tilfinningar sínar og gefa ímyndunaraflinu laus-
an tauminn og að það væri ekki reiknað með að
þeir gerðu það.
Liðlega 15% af grunnskólum á Íslandi eru
símalausir og Þorgrímur segir annað og vina-
vænna andrúmsloft í þeim skólum þar sem
nemendur eru ekki með
„lífið í lúkunum“ öllum
stundum. „Það kæmi mér
ekki á óvart þótt allir
grunnskólar yrðu síma-
lausir innan örfárra ára,
ef skólastjórnendur
kynna sér hvaða áhrif
það getur haft. Börn og
ungmenni þurfa á aðstoð
að halda hvað þetta varðar.“
Hann hefur töluverða reynslu af því að kenna
skapandi skrif í svokallaðri ritsmiðju, einkum
meðal nemenda í 5.-7. bekk. Um fræðslu er að
ræða, hvað þarf að hafa í huga til að búa til
söguþráð og skapa persónur en ekki síst kveikja
áhuga á lestri bóka, til þess að nemendur bæti
orðaforðann og vilji lesa fleiri bækur. „Við höf-
undar barna- og ungmennabóka erum al-
gjörlega vannýttir í skólakerfinu og gætum gert
heilmikið gagn, kannski 5%, ef áhugi og fjár-
magn væri fyrir hendi. Við þurfum öll að hjálp-
ast að, kveikja neistann, til að rétta skútuna
við.“
Allir hafa gaman af því að leika sér og Þor-
grímur veltir fyrir sér hvort leikinn skorti í
skólum landsins. Tökum við kennsluna of alvar-
lega, af því við viljum svo vel? Er það góð hug-
mynd að 1. og 2. bekkur í grunnskóla líkist leik-
skólastarfi, að allt námsefnið fari fram í
hálfgerðu leikjaformi?
„Eflaust er hægt að „kenna“ núvitund,
traust, samkennd, heilbrigt samtal, smíði, hann-
yrðir, skapandi iðju, íþróttir, jafnvel vingjarnleg
glímubrögð í leikjaformi. Á hverju hafa nem-
endur virkilega áhuga og hvað skiptir þau
mestu máli í grunnskóla? Kennarar hljóta að
hafa lesið í áhugasvið nemenda undanfarna ára-
tugi og þeim á að treysta fyrir nýjum tillögum.“
Læsi alltaf lykilatriði
Læsi er og verður alltaf lykilatriði, það er óum-
deilt, að sögn Þorgríms. Ef við náum ekki tök-
um á lestri siglum við fljótt í strand og sjálfs-
myndin molnar, eins og dæmin sanna. „Öll börn
hafa einhverja sögu að segja og ef þau finna fyr-
ir trausti opna þau sig tilfinningalega. Það hlýt-
ur að vera mikilvægara að krakkar ljúki námi í
10. bekk með sterka sjálfsmynd, hugrekki og
frumkvæði að leiðarljósi heldur en troðfullan
haus af óþarfa staðreyndum. Ég hefði frekar
vilja ljúka grunnskóla með sterka tilfinninga-
greind og leiðtogahæfileika en þá vitneskju að
apalhraun er óslétt og úfið! Eða var það hellu-
hraun?“
Það skólafólk sem Þorgrímur þekkir vel og
treystir fullyrðir að kennarinn skipti mestu
máli, ekki námsefnið; kennari sem sýnir nem-
endum áhuga, umhyggju, traust og virðingu.
Frábær kennari geti gert óspennandi námsefni
áhugavert, að sama skapi geti útbrunninn kenn-
ari slökkt áhuga nemenda.
„Engir tveir nemendur eru eins og þar sem
11% nemenda í grunnskólum eru með erlent
móðurmál segir það sig sjálft að vandinn er
mun meiri nú en fyrir tveimur, þremur áratug-
um. Sumir þurfa á sér-
kennslu að halda, ekki síst
til að ná tökum á tungumál-
inu. Í nokkrum skólum hef
ég rekist á ,,lestrarömmur“
sem mæta í skólann þegar
þess er óskað og hjálpa
nemendum eingöngu með
að ná tökum á íslenskunni.“
Dagleg kröftug hreyfing
skiptir sköpum hvað varðar vellíðan, að dómi
Þorgríms. Í aðalnámskrá er heimild fyrir fimm
íþróttatímum í viku. Honum vitandi nýtir eng-
inn skóli sér þá heimild. „Reynslumikill íþrótta-
kennari vill fækka „vottorðum“ í leikfimi með
því að sinna þeim nemendum sem þurfa mest á
hreyfingu að halda, krökkunum sem æfa ekki
íþróttir. Hann vill að afrekskrakkar í íþróttum
hiti upp í leikfimi og teygi síðan á meðan hann
sinnir hinum sem eiga erfitt með að máta sig við
þá sem skara fram úr.“
Heilsa barna í hættu
Árið 2019 sendi WHO frá sér alvarlega frétta-
tilkynningu: „Heilsa milljóna barna og unglinga
víðs vegar um heiminn er í hættu vegna þess að
þau hreyfa sig ekki nóg. Of miklar kyrrsetur
hafa áhrif á þroska heilans, ekki síður en lík-
amsburði, samkvæmt viðamikilli könnun sem
Alþjóðaheilbrigðisstofnunin kynnti í dag. Könn-
unin náði til skólapilta og stúlkna á aldrinum ell-
efu til sautján ára í 146 löndum á árunum 2001
til 2016. Hún leiðir í ljós að fjögur af hverjum
fimm fá ekki næga daglega hreyfingu. Ástandið
er verra meðal stúlkna en pilta í öllum nema
fjórum löndum sem könnunin náði til. Með
ónógri hreyfingu stofna börnin og unglingarnir
heilsu sinni í hættu, jafnt til skamms sem langs
tíma. Mælt er með því að þau hreyfi sig rösk-
lega í eina klukkustund á dag. Með því styrki
þau hjarta og lungu, vöðva og bein, bæti and-
lega og líkamlega líðan og haldi líkamsþyngd-
inni í skefjum. Rannsóknin leiðir í ljós að hreyf-
ingarleysi barna og unglinga stafar almennt
ekki af leti, heldur vanrækja hinir fullorðnu að
hvetja þau til að hreyfa sig meira. Sú staðreynd
á við hvar sem er í heiminum, meðal ríkra þjóða
jafnt sem fátækra.“
Þorgrímur segir liggja í augum uppi að það
þurfi sértækar og róttækar aðgerðir til að snúa
þessari óheillaþróun við, auka snemmtæka
íhlutun, fyrsta stigs forvarnir og þjálfun.
Reynslan sýni að það hafi nánast aldrei verið til
fjármagn hjá hinu opinbera í fyrsta stigs for-
varnir en þegar Covid-19 brast á voru til tugir
milljarða. „Ég ætla ekki að gera lítið úr því
hvernig brugðist var við kórónuveirunni en
fyrsta stigs forvarnir og snemmtæk íhlutun er
hundraða milljarða virði. Heil kynslóð er í húfi!
Og sálarheill foreldra og kennara.“
Hættum að sjúkdómsvæða
Hann segir okkur þurfa að sinna börnum með
sérþarfir undir eins og hætta að sjúkdómavæða
samfélagið með því að reyna að leysa vanlíðan
með pillunotkun. Lífsstílstengdir sjúkdómar
séu 80% af kostnaði „heilbrigðis“-kerfisins.
Dagleg kröftug hreyfing, holl næring, góður
svefn og félagsleg virkni sé lykill að vellíðan.
„Eins og sakir standa eigum við Evrópumet í
því að reyna að slá á kvíða barna með pillum.
Það er eðlilegt að kvíða fyrir því að skipta um
skóla, fara í próf, spila mikilvæga leiki, fara í
nýjar aðstæður. Við verðum að takast á við það í
stað þess að hopa og loka okkur af.“
Þótt við foreldrar séum helstu áhrifavaldar í
lífi barna okkar og berum þar af leiðandi mesta
ábyrgð þurfa yfirvöld, að mati Þorgríms, að for-
gangsraða upp á nýtt og temja sér að ljúka
þeim málum sem lagt er af stað með. Yfirvöld
þurfi að skapa traust í þeirra garð.
„Fyrir fimmtán árum fór ég fyrir fagráði níu
„sérfræðinga“ sem skiluðu skýrslunni Léttara
líf – tillögur að fjölþættum aðgerðum til að efla
lýðheilsu á Íslandi með hollara mataræði og
aukinni hreyfingu. Við lögðum sál okkar í verk-
efnið, í tæp tvö ár, í sjálfboðavinnu, fyrir forsæt-
isráðuneytið, og leituðum ráða hjá yfir fimmtíu
öðrum sérfræðingum og stofnunum sem lögðu
lóð sitt á vogarskálarnar með góðum tillögum.
Ári eftir að við skiluðum skýrslunni óskaði ég
eftir fundi með forsætisráðherra og spurði hvað
hefði orðið um skýrsluna. Þá spurði hann: „Haf-
ið þið lokið störfum?“ Skýrslan hefur verið í
skúffunni síðan.“
Nokkrum árum seinna setti heilbrigðis-
ráðherra svipaða vinnu af stað sem strandaði á
stjórnarslitum, uppgjöf, eins og Þorgrímur kall-
ar það. Litlu síðar skipaði annar forsætisráð-
herra Ráðherranefnd um bætt heilbrigði þjóð-
arinnar undir forystu Ingu Dóru Sigfúsdóttur
sem stóð sig frábærlega, að dómi Þorgríms. „Sú
nefnd fór í vaskinn vegna pólitískra deilna en
það lá ljóst fyrir í upphafi að ekkert fjármagn
yrði sett í aðgerðir! Kallast það sýndarmennska
þegar hugur fylgir ekki máli?“
Aðgerðaleysi stjórnvalda
Þorgrími hefur oft misboðið aðgerðaleysi
stjórnvalda í forvarnamálum þannig að hann
sendi ráðherra skilaboð fyrir nokkrum árum og
óskaði eftir því að fá að vera ráðgjafi rík-
isstjórnarinnar í forvarnamálum. „Ég sagðist
ekki þurfa neina aðstöðu og að enginn þyrfti að
vita að ég væri að hjálpa til. Ég fékk aldrei
svar.“
Árið 2011 fór Þorbjörg Helga Vigfúsdóttir
fyrir starfshópi á vegum Skóla- og frístunda-
sviðs Reykjavíkurborgar, „um námsárangur
drengja“ því það hallaði undan fæti hjá þeim.
Starfshópurinn skilaði 10 tillögum til úrbóta en
það eina sem gerðist í kjölfarið var; „sérstakur
starfshópur um líðan stúlkna!“
„Ef við ætlum að standa okkur vel í því að ala
upp heilbrigðar og bjartar kynslóðir, kostar það
skýra sýn, framkvæmdavilja og fjármagn. Og
foringja! Verði vandað til verka með frumkvæði
og hugrekki að leiðarljósi mun það spara okkur
hundruð milljarða þegar fram líða stundir, og
sálarheill landsmanna. Ísland hefur alla burði til
að vera leiðandi í heiminum hvað varðar fyrsta
flokks forvarnarstarf, andlegt og líkamlegt heil-
brigði og vel ígrundaðar kennsluaðferðir.“
Morgunblaðið/Ómar
’Sú nefnd fór í vaskinnvegna pólitískra deilnaen það lá ljóst fyrir í upp-hafi að ekkert fjármagn
yrði sett í aðgerðir! Kallast
það sýndarmennska þegar
hugur fylgir ekki máli?
Drengir þurfa mikla
hreyfingu og Þorgrímur
segir brýnt að virkja þá út
frá áhugamálum þeirra.
ÚTTEKT
10 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 14.2. 2021
Fjórða og síðasta greinin um þrengingar
íslenskra drengja í skólakerfinu mun
birtast í blaðinu um næstu helgi.