Morgunblaðið - Sunnudagur - 13.06.2021, Blaðsíða 14

ÚTTEKT
14 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 13.6. 2021
framt stríðir það gegn mannhelgi einstaklinga
að heimila nauðung fyrir fram í allt að þrjá
mánuði í senn. Eina markmið laganna virðist
vera að gera það löglegt sem áður var ólöglegt –
það er að gefa starfsmönnum valdheimildir til
að beita fólk nauðung.“
Í OPCAT-eftirlitsskýrslu umboðsmanns Al-
þingis í tengslum við heimsókn á réttar- og ör-
yggisgeðdeildir, sem kom út haustið 2019, kom
eftirfarandi fram: „Ljóst er að fullnægjandi
lagaheimildir eru ekki til staðar í íslenskri lög-
gjöf til að taka ákvarðanir gagnvart frelss-
isviptum einstaklingum á geðheilbrigðisstofn-
unum sem geta falið í sér inngrip í réttindi sem
varin eru í stjórnarskrá og mannréttinda-
sáttmálum. Þótt sjúklingur sé frelsissviptur á
grundvelli lögræðislaga eða dóms veitir það
starfsmönnum geðheilbrigðisstofnana ekki
sjálfkrafa heimild til þess að skerða skík rétt-
indi sjúklinga.“
Grímur og Héðinn segja að greinargerð
starfsmannanna og þær veiku raddir notenda
þjónustunnar sem heyrast bendi til að enn sé
verið að brjóta á réttindum þessara ein-
staklinga. Ábendingar starfsmanna séu á hinn
bóginn miklu alvarlegri en athugasemdir um-
boðsmanns.
Ný nálgun tímabær
En hvað er til ráða?
Þeir benda á framfarir í geðlækningum á
heimsvísu sem felist meðal annars í lyflausum
deildum, opnu samtali (open dialouge) og því að
vinna með raddir sem fólk kann að heyra í höfð-
inu á sér. „Hérlendis þora margir ekki að segja
frá röddunum sem þeir heyra af ótta við afleið-
ingarnar. Aðrir óska þess frekar að vera settir í
spennitreyju en að vera sprautaðir niður. Við
það er auðvitað ekki hægt að una og tímabært
að koma með nýja nálgun,“ segir Grímur.
Svo því sé til haga haldið þá eru lyflausar
deildir ekki með öllu lyflausar en fólk getur á
hinn bóginn afþakkað lyfin.
Í þessu sambandi segja Grímur og Héðinn
vandamál hversu illa sé haldið utan um atvik
sem snúi að þvingun eða nauðung á Landspítal-
anum. „Það hefur verið reynsla Geðhjálpar að
skráningar og utanumhald tilvika þar sem not-
andi þjónustu er beittur nauðung eða þvingun-
um sé í ólestri. Samtökin hafa ítrekað kallað eft-
ir slíkum gögnum í gegnum tíðina en aldrei
fengið nákvæma tölfræði. Í greinargerð fyrr-
verandi starfsmanns á geðsviði LSH við Hring-
braut kemur fram að samkvæmt hans reynslu
þá séu ekki öll tilvik skráð niður. Þetta vekur
upp frekari spurningar og telur Geðhjálp fullt
tilefni fyrir landlækni til athugunar,“ segir orð-
rétt í bréfi sem Geðhjálp skrifaði embætti land-
læknis í nóvember á síðasta ári. Afrit var sent
forstjóra Landspítalans og forstöðumanni geð-
sviðs spítalans.
Á sér stað alla daga
Þá segja Grímur og Héðinn boð og bönn, sem
hæglega megi sneiða hjá, geta haft slæmar af-
leiðingar; svo sem ef fólki er bannað að
reykja, drekka kaffi eða fara út og hreyfa sig,
eins og brögð séu að. Það séu í reynd mann-
réttindabrot. „Skemmst er að minnast um-
ræðunnar um sóttvarnahótelin okkar um dag-
inn, þar sem fólk skiptist í tvo hópa og sumir
ætluðu hreinlega að fara af hjörunum. En
þetta á sér stað alla daga á Íslandi, hér er fólk
lokað inni svo mánuðum skiptir. Hvaða læknir
sem er getur sett þig inn í 72 klukkutíma,“
segir Grímur. Næsta stig er 21 dags nauð-
ungarvistun og þar á eftir sjálfræðissvipting.
Talið berst að réttindum fólks sem er beitt
harðræði og jafnvel ofbeldi á geðdeildum.
Grímur og Héðinn segja þau í reynd hin sömu
og hjá fólki sem beitt er ofbeldi úti í samfélag-
inu en samt geri bæði Landspítalinn og emb-
ætti landlæknis alla jafna lítið í slíkum málum.
Sjálfur hefur Héðinn reynslu af því að kvarta til
embættisins sem sá ekkert athugavert í því til-
felli. Umboðsmaður Alþingis gerði á hinn bóg-
inn athugasemdir og snupraði kerfið.
„Við erum með lögfræðing í vinnu núna við
að fara yfir margvísleg mál en margir hafa leit-
að til okkar í framhaldi af umfjöllun fjölmiðla
um Arnarholt á síðasta ári,“ upplýsir Grímur.
„Líkja má kerfinu við síróp eða hunang, það er
seigfljótandi og fólk mætir ekki nægilega mikl-
um skilningi og mannúð. Kerfið litast of mikið
af þessari öryggismenningu.“
Fátt hefur líklega háð fólki með geðraskanir
meira gegnum tíðina en fordómar og mis-
munun. Bæði úti í samfélaginu og inni í kerfinu.
Árið 2021 eru þeir enn til staðar, um það eru
Grímur og Héðinn ekki í nokkrum vafa. „Það
vantar alla framtíðarsýn, þar sem dregið verður
úr þvingun, árekstrum og ofbeldi. Og meira fé
varið í málaflokkinn,“ segir Grímur.
Það er að bera í bakkafullan lækinn að ræða
um vanfjármögnun Landspítalans, en Grímur
og Héðinn benda á, að ætlað umfang geðþjón-
ustunnar í heild sé um 30%, en fjármögnunin á
hinn bóginn áætluð 12% af heildinni. Það gangi
vitaskuld ekki til lengdar.
Héðinn segir áberandi að meira sé um fjár-
magn á afleiðingaenda kerfisins sem þýði í
reynd að meiri áhersla sé á að bregðast við en
að reyna að freista þess að komast fyrir vand-
ann. Þannig voru öryrkjar 7.500 árið 1990 en
23.000 í dag. Það er 200% fjölgun á meðan þjóð-
inni hefur ekki fjölgað nema um 40%. Ef við
tökum bara geðhlutann þá er fjölgun öryrkja á
þessu tímabili 250%.
„Það er líka sláandi,“ segir Héðinn, „að með-
an 4,4% barna og unglinga í Evrópu eru með
geðgreiningar þá er hlutfallið 16,4% hér. Getur
það verið eðlilegt? Að mínu viti stendur kerfið
ekki bara frammi fyrir fjárhagslegri krísu,
heldur ekki síður hugmyndafræðilegri. Það
gengur ekki að lofa fjölbreytileikann á sama
tíma og við viljum steypa alla í sama mót.“
Grímur grípur boltann á lofti. „Það er um-
hugsunarvert að við erum alltaf að færa okkur
frá orsökunum. Við erum sýknt og heilagt að
fást við afleiðingar. Margir fara með merkimiða
gegnum lífið og umhverfið bregst við þér út frá
því hvað stendur á þér en ekki vegna þess hver
þú ert. Sumir byrja meira að segja á því að taka
fram með hvaða greiningu þeir eru áður en þeir
kynna sig með nafni.“
Lífslíkur manna á Íslandi eru um 80 ár. Héð-
inn tekur dæmi af manni sem býr við röskun á
geði í átta ár, það er 10% lífs hans. „Eiga þessi
10% að lita allt hans líf út fyrir gröf og dauða? Á
greiningin alltaf að hanga yfir honum? Hvað
með hin 90% lífs hans? Fjölmargir búa við „eðli-
legt“ lundarfar þó útaf fari um stutta stund. Þó
þú hafir fengið kvef í fyrra þá ertu ekki kvef.“
Héðinn bendir á, að þrennt sé einkum til-
greint í fræðunum sem skýring á fjölgun grein-
inga og vaxandi vanlíðan barna og vitnar þar í
Björn Hjálmarsson barna- og unglingageð-
lækni. Í fyrsta lagi að ekki eru lengur þrjár
kynslóðir á heimilum og fyrir vikið eru amma
og afi ekki eins virk í uppeldinu og áður. Í öðru
lagi er rætt um aukna þátttöku kvenna á vinnu-
markaði og að karlar hafi ekki stigið nægilega
vel inn í uppeldið í staðinn. Í þriðja lagi er það
snjalltækjavæðingin sem dæmin sýna að getur
valdið mikilli streitu og vanlíðan. Grímur bætir
við að ein birtingarmynd þessa vanda sé að
börn séu hvergi eins lengi sólarhringsins á leik-
skóla eins og hér enda þótt þéttbýli hér sé lítið
og til þess að gera stutt milli staða, alltént með
hliðsjón af fjölmennari þjóðfélögum.
Eins og Héðinn gat um eru það ekki bara
peningarnir. Þeir Grímur segja geðsviðið einnig
standa illa faglega, mjög margir starfsmenn
séu ófaglærðir og læknar í mörgum tilfellum í
allt of litlum samskiptum við skjólstæðinga
sína. „Það líta allt of margir bara á geðdeild-
irnar sem geymslu, því miður,“ segir Grímur.
„Ég hef heyrt menn segja að þeir vilji frekar
vera á Hólmsheiði eða Litla-Hrauni en á örygg-
is- og réttargeðdeildunum á Kleppi. Það segir
sína sögu.“
„Ójafnvægi“ en ekki „jafnvægi“
Réttargeðdeildin var áður á Sogni í ríflega tvo
áratugi en fluttist á Klepp árið 2014, þar sem
hún er við hliðina á öryggisgeðdeildinni. „Það
er gríðarleg öryggismenning á báðum deildum
og umhverfið mjög fráhrindandi og ómann-
eskjulegt. Húsnæðið er líka úrelt og deildin
hefði aldrei átt að flytja þarna inn. Svona deild
þarf að vera á jarðhæð, þar sem t.d. húsnæðið
umlykur garð fyrir miðju, þar sem fólk getur
notið útivistar og næðis,“ segir Grímur.
Þarf ef til vill frekar að leggja áherslu á að
greina styrkleika manneskjunnar á tímum þeg-
ar mennskan virðist eiga undir högg að sækja í
gervigreindarsniðnum veruleika samfélags-
miðla? Árið 1874 voru sex geðgreiningar á skrá
hjá Emil Kreplin, guðföður geðlæknisfræð-
innar, en í dag eru þær orðnar um 600. „Mark-
aðs- og fjármagnsöflin hafa hagsmuni af því að
sem flestir glími við ójafnvægi – séu skil-
greindir veikir. Það myndast því þversögn þar
sem markmið kerfisins er að fólk nái bata en
ákveðinn hvati er til að halda fólki veiku. Því
virðast fleiri og fleiri falla undir hatt geð-
sjúkdóma enda huglægt mat hver það geri,“
segir Héðinn.
Hann segir gífurlega fjármuni í geðlyfjaiðn-
aðnum sem skapi að hluta þennan hvata. Geð-
lyfjaiðnaðurinn veltir um 103.000 milljörðum á
ári, þannig að engir smáræðis hagsmunir eru í
húfi. „Það mætti byggja býsna margar Kára-
hnjúkavirkjanir fyrir það fé,“ segir Grímur.
Þetta gæti þó verið að breytast enda eru margir
farnir að sjá fyrir sér að vitundarvíkkandi lyf
komi í náinni framtíð til með að leysa mörg nú-
verandi geðlyfja af hólmi. „Það tók tvö til þrjú
ár að koma þessari umræðu á dagskrá og slá á
fordómana. Til að byrja með var stjórn Geð-
hjálpar ekki hlynnt þessari byltingu en eftir
gott málþing sem við héldum seint á síðasta ári
„Gleymd málefni leiða til þess að einstaklingar
gleymast. Saga geðlæknisfræði og geðheilbrigð-
isþjónustu markast af smánarlegum réttinda-
brotum, s.s. hvítuskurðum (e. lobotomy), sem
gerðir voru í nafni læknavísindanna. Frá lokum
síðari heimsstyrjaldar og samþykkt mannrétt-
indayfirlýsingarinnar, ásamt öðrum alþjóðlegum
samningum, hefur sjónum í auknum mæli verið
beint að mannréttindum í tengslum við geðheil-
brigði og geðlækningar. Hvort alþjóða-
samfélagið hefur hins vegar dregið einhvern lær-
dóm af þessari sársaukafullu fortíð er álitamál.“
Þannig kemst Danius Puras, geðlæknir frá
Litháen og sérstakur erindreki Sameinuðu þjóð-
anna í mannréttindamálum, að orði í skýrslu
sem hann skrifaði árið 2017.
Þar segir hann geðheilbrigðisþjónustu um
áratugaskeið hafa látið stjórnast af smættuðu líf-
læknisfræðilegu viðmiði sem hafi átt þátt í úti-
lokun, vanrækslu, valdbeitingu og misnotkun
einstaklinga með vitsmunalega, hugræna og sál-
félagslega fötlun, sem og einhverfra, og þeirra
sem í einhverju víkja frá ríkjandi menningar-
legum, félagslegum og stjórnmálalegum hegð-
unarmynstrum. „Einkum er pólitísk misnotkun
geðlæknisfræði áfram alvarlegt áhyggjuefni. Þó
að geðheilbrigðisþjónusta búi við fjársvelti,
verður að haga sérhverri aukinni fjárfestingu í
ljósi reynslu fortíðarinnar til að tryggja að sagan
endurtaki sig ekki.“
Nútímaskilningur á geðheilbrigði er, að dómi
Puras, mótaður af breytingum á viðmiðum sem
oft bera keim af blöndu endurbóta og mistaka
við umönnun sem reist er á sannreyndri þekk-
ingu og siðferðilegum sjónarmiðum. Upphafið
megi rekja 200 ár aftur í tímann og til viljans til
að losa þá „geðveiku“ í dýflissum fangelsanna úr
hlekkjum og síðar til þess er sállækningar, raf-
lostsmeðferðir og geðlyf voru innleidd á 20. öld.
„Pendúllinn hefur sveiflast milli tveggja öfga;
„hugar án heila“ og „heila án hugar“ þegar feng-
ist hefur verið við orsakir og eðli sjúkdóma.
Undanfarið hefur verið gengist við takmörk-
unum þess að beina athygli einungis að sjúk-
dómafræði, í gegnum rammann um fötlun, og
fötlun og góð líðan sett í víðara samhengi við
persónulega, félagslega, stjórnmálalega og efna-
hagslega tilveru.“
Markast af smánarlegum
réttindabrotum
Mynd frá Héðni Unnsteinssyni sem segir kerfið leggja mun meiri áherslu á afleiðingar en orsakir.
Það er bregðist frekar við vandanum en að freista þess að fyrirbyggja hann.