Skólablaðið - 01.04.1977, Blaðsíða 12

Hallgímur H. Helgason, Hilmar Oddsson &
Gutfni Bragason rœda saman
í»
3
3 »0*
(D
< ct
í» ct
4 p)
íö oq
O CD
4
< o
H* H*
§ tu
P3 P>
P3 3
O (D
Ui
03
K* 03
Ox H-
Moq
P) c
cr 4
H O
p) m
o w
H* O
3 3
C
• On
c
p)
4
ct
V
CD
oq
p)
4
Gagnrýni unga fðlksins
HH: Til að byrja með skulum við rasða blessaða
unga fólkið undanfarin ár. Ég geri ráð fyrir
andmælum ykkar, en ég tel margt slæmt hafa fylgt
í kjölfar breytinganna, sem á þvl urðu i kringum
'&5 eða svo, þó að eitthvað sé nú kannski að rofa
til nú. Skyndilega var ekkert heilagt lengur.
Allir kepptust við að gagnrýna verðmætamat og
lífsviðhorf borgarasamfélagsins og allt það sem
ungt fólk hafði reitt sig á og litið upp til var
hugsunarlaust hætt og brotið niður. Þetta var
ekki til að bæta ofan á hræðsluna við bombuna.
svo að í kjölfar þessa fylgdi lífsflótti, eitur-
lyfjaneizla og alls kyns aumingjaskapur. Og ég
tel einmitt lífsflóttann vera höfuðeinkenni alis
kyns kommúnutilrauna, þessara vinstri öfgahópa og
flokka misviturra ungmenna, sem hæddu og rifu
allt sem þeir vildu kalla úrelt. Þessi stanzlausa
niðurrifsstarfsemi dró á eftir sér öryggisleysi,
ungt fólk varð beinlínis yfirfullt af komplexum,
dró hausinn, faldi sig á bak við alls kyns yfir-
borðsmennsku, hár og fáránleg föt og skreiddist
með veggjum. Minnimáttarkenndin varð allsráðandi.
GB: Mér er fyrirmunað að sjá gildi þessa öryggis
og þessarar fullvissu, sem þú telur nauðsyn-
lega. I raun á fólki ekkert að vera heilagt nema
heilbrigð skynsemi. Það þjóðfélag, sem þú sérð í
draumsýn, er þjóðfélag kúgunar, - e.t.v. ekki
valdbeitingar, miklu frekar skoðanakúgunarj mönn-
um er Innrædd trú á einhverja svokallaða máttar-
stólpa þjóðfélagsins, sem skynsemin^segir okkur
yfirleitt að séu aðeins kreddur og ófrjóar hefðir
til þess eins fallnar að viðhalda lífsviðhorfum
fólks í farvegum, sem eru hagstæðir ríkjandi
stéttum.
HO: Þú gefur í skyn, Halli, að við (þ.e. æskan)
berum ekki nógu mikla virðingu fyrir verð-
mætamati eldri kynslóðarinnar. Það er vissulega
rétt. En mér er spurn: Hví skyldi æskan bera
virðingu fyrir kynslóð, sem hefur svo gott sem
brugðizt landi sínu. Eldri kynslóðin, þ.e.a.s. sú
kynslóð, sem byggði landið upp úr stríði, hafði
vissulega erfitt hlutverk með höndum, það hlut-
verk að leiða Island inn í hina svokölluðu vest-
rænu menningu. Það má segja að stríðið skipti
sköpum, því að eftir það verðum við velmegunar-
þjóðféiag. ISendasamfélag fólks, sem hugsaði smátt
breyttist i þéttbýlissamfélag fólks, sem taldi
það skyldu síná að hugsa jafn hátt og aðrar
þjóðir, - og þar er meinsemdin, því að breytingin
var of ör. Menn ætluðu sér of mikið, reiknuðu
dæmið skakkt. Og þetta er fólkið sem æskan nú
gagnrýnir.
HH: Vissulega má að einhverju leyti gagnrýna
stríðsgróðakynslóðina, en það er bara um að
ræða vissa múgæsingu í þessari gagnrýni, þ.e.a.s.
það er ekki verið að tala um það að fólk þori að
gagnrýna, heldur það að fólk þori að hafa sin
föstu lífsviðhorf, sín prinsíp, þrátt fyrir stöð-
uga áreitni annarra. Þannig að það er í rauninni
ekki nein hetjumennska að þora að gagnrýna, það
er hreinlega í tízku.
HO: Þú átt við það að unglingamir búi í gler-
húsi?
HH: Já, anzi oft.
GB: Virðing er ekki réttlætanleg virðingarinnar
vegna. Það sem við stöndum þannig frammi
fyrir nú, eftir allar samfélags- og hugarfars-
breytingar síðustu ára, er að röngu verðmætamati
hefur verið varpað fyrir róða og heilbrigð og
skynsamleg viðhorf tekin upp, vlðhorf sem eru
samboðin okkur sem manneskjum, einstaklingum, sem
telja sig hafa skyldur gagnvart náunganum, hara
velferð heildarinnar í huga.
HO: Aðalatriðið 1 sambandi við gagnrýni æskunnar
er ekki endilega það hugrekki, sem hún býr
yfir, héldur það að gagnrýnin er nauðsynleg. En
það er ekki nóg að gagnrýna og telja svo verki
sínu lokið. Við sem tökum við þjóðfélaginu verðum
að gera betur. Það er enginn vafi á því, að ung-
lingar nú á dögum hugsa sjálfstæðar en feður
þeirra og mæður gerðu á sínum sokkabandsárum, en
það má að sjálfsögðu rekja til breytts þjóðfélags
Svo er það auðvitað spuming,hvort við séum ánægð
með okkar hlutskipti nú. Ef við erum það ekki,
sem ég vona að eigi við um meginpart okkar, er
það skylda okkar að berjast fyrir róttækum þjóð-
félagsbreytingum.
HH: Já, altso, fólk er vanið við að fyrirlíta
þetta þjóðskipulag, m.ö.o. samborgara sína,
og því telur það sig ekki vera hluta af því. Eða
þá að mjög oft þora þeir ekki að halda fram verð-
mætamati og lífsviðhorfum eldri kynslóðarinnar í
sínum hópi. En lítum nánar á þessa vinstri öfga-
hópa. Meginhluti þeirra eru menn, sem segjast af-
neita og fyrirlíta okkar borgaralega þjóðskipulag
en taka svo með þökkum við við alls kyns fyrir-
greiðslum og þjónustu þessa sama þjóðfélags, t.d.
varðandi nám. Og við þekkjum fjölmörg dæmi úr
hópi eldri manna, sem heimta einmitt svona rót-
tækar þjóðfélagsbreytingar, helzt byltingu, en
eru svo búnir að koma sér vægast sagt vel fyrir í
samfélaginu. Og tökum þessa sveitarkommúnu, sem
sagðist hafa slitið sig frá samfélaginu og ætlaði
að lifa á eigin afurðum. Hvernig? Jú, með því að
koma þessum afurðum inn í viðskiptahringekjuna á
okurprís. Stór hluti þessara vinstri öfgahópa er
á flótta undan lífinu, lifir í einhverjum frosnum
frösum, en kærir sig ekkert um að vinna verka-
mannavinnu sjálfur, og afleiðingin er sú, að þeir
ná aldrei stuðningi og trausti verkafólksins,
koma ætlunarverki sínu aldrei i framkvæmd, og
lifa áfram í sjálfsblekkingu og mannfyriríitningu
GB: Þó að þjóðfélagsskipulag sé gagnrýnt, þýðir
það ekki að verið sé að lítilsvirða almenna
borgara. Þjóðfélagsþegninn er skorðaður í sam-
félagi, sem bælir eiginleika hans, og þessar
breytingar á hugsunarhætti sem við höfum rætt um
miða að því að ryðja honum braut til frelsis. Því
að óbreytt ástand hefði verið óeðlilegt, líklega
óhugsandi. Þessi breyting á hugsunarhætti er enn
að gerast og verður enn að_gerast. Tökum dæmi:
Enn þann dag í dag hafa trúarstofnanir óeðlileg
ítök í lífi fólks, og það er hægt að nefna ótel-
jandi dæmi út um allan heim, þar sem nánast mið-
aldarfyrirkomulag ríkir í samfélagi manna. Þannig
að þessir svokölluðu burðarásar þjóðfélagsins eru
þvi oft á tiðum aðeins haldreipi ríkjandi stétta.
Menningarneysla
HO: Ég ræddi áðan um sjálfstæði æskunnar. Það er
staðreynd, að hún hefur nú um meira að velja
en áður fyrr. Þar með er kominn grundvöllur fyrir
mörgum afmörkuðum leiðum, sem ættu að gera það að
verkum að menn væru ólíkari, þ.e. sjálfstæðir í
hugsun gagnvart umhverfi sinu. En hvað finnst
ykkur? Finnst ykkur æskan notfæra sér alla þá
fjölmörgu menningarstrauma, sem hafa flætt yfir
heiminn. Ég er dálítið hræddur um að svo sé ekki,
- því miður. Menningarþörf mikils hluta ungs
fólks er fullnægt með fyrirfram úthugsaðri múg-
menningu einhverra stórkapítalista. Spilað er á
lægstu hvatir mannskepnunnar og nýjar þarfir
búnar til, sem fullnægja á síðar meir. Er þetta
menningameiz-la? Ég held ekki. Ég neita að kalla
stóran hluta þeirra kvikmynda, sem unglinga
þyrstir eftir, eða þá tónlist, sem nlivíirbúss-
umar" vagga sér eftir, menningu. Sem sagt: Við
verðum að útvikka sjóndeildarhring okkar og kynna
okkur hinar ýmsu stefnur, t.d. í listum..
GB: Vissulega blása nú um okkar þjóðfélag nýir og
ferskir vindar í menningarmálum i rikari mæli
en nokkru sinni áður. Og ég vil leggja áherzlu á,
að það er í beinu samhengi við gliðnun okkár rót-
gróna samfélags á liðnum árum. Það er því skiljan
legt, að ýmsir íhaldsmenn séu uggandi yfir því að
glugginn hafi verið opnaður til hálfs. En því
miður er enn óloft í herberginu. Fortíðin og
postular hennar hafa ennþá helgrip á möguleikum
æskunnar til að njóta andlegs frelsis, Við erum
að berjast við úrelt viðhorf í uppeldis- og
menntunarmálum. Þá erum við komnir að spuming-
unni um hlutverk yfirvalda.
HH: Nei, nú verð ég að stöðva þig. Um það má
vissulega deila, hvort almenningur hafi stað-
ið sig sem skyldi í því að velja og hafna. Hins
vegar verður alltaf að ganga út frá því sem vísu,
að hver og einn hafi þann þroska til að bera. Þvi
að ef það á að hafa vit fyrir þjóðinni i menn-
ingarmálum, erum við komin út á hættulega braut,
þar sem einstrengingsleg viðhorf ríkja. Tökum sem
dæmi Jónas frá Hriflu. Hann lét Listasafn Islands
kaupa nokkur verk eftir menn, sem hann kallaði
klessumálara, og hélt síðan sýningu á þeim sem
„óæskilegri list". Hann hvatti svo fólk til að
koma, svo það gæti hneyklsazt á þessum verkum.
GB: Þú dregur fram nokkuð einskorðað dæmi. En það
sem sem ég er að tala um eru*mögulelkar fólks,
serstaklega æskunnar, til þroska. Stendur ekki I
Egils sögu um Erling Skjálg: „öllu.m kom hann til
nokkurs þroska."? En núna liggur við að samfélags
ástand sé þannig, að æskan afvegaleiðist í menn-
ingarmálum. Ég tel að mikilvægasti aðilinri í upp-
eldi, þ.e. skólinn, gegni mikilvægu hlutverki í
þessu tilviki. Ég vil taka það fram að ég hafna
hlutverki fjölskyldunnar sem uppeldisstofnunar
og sem stofnunar yfirleitt. Ég tel nauðsynlegt,
að manneskjunni sé gert kleift að þróa sína sköp-
unarhæfileika. Og þannig kemur ríkisvaldið inn i
myndina. Rikisvald alþýðunnar skyldi láta í té
þá þjónustu, sem nauðsynleg er, t.d. í mynd lista-
og menningarmiðstöðva, þar sem fólk gæti fengið
útrás fyrir sína sköpunarhæfileika, - starfað að
þeim listgreinum sem það hefur hæfileika til og
hugurinn stendur til, blátt áfram þar sem það
baðar sig í erlendum mennlngarstraumum og nýjum
hugmyndaheimum. Listin má ekki einangrast. Hún
skal verða daglegur þáttur i lífinu líkt og
svitasprey. Æskan i dag er þrúguð af rómantískum
og smáborgaralegum hugmyndum um list og lista-
menn. Við lifum ekki í rómantískum heimi, þar sem
listamaðurinn í þakherberginu drekkur blek sitt.
HH: Ég er á andstæðri skoðun. Ég er mótmæltur
þessum menningarmiðstöðvum þínum. Þær eru
einmitt forsjá ríkisvaldsins, - mötun á list, sem
er hluti af öllu uppeldiskerfinu. Þær eru engin
lausn. Sannur listamaður nýtur sín einmitt bezt i
samfélagi einstaklinganna, þar sem kaffihúsa- og
bjórkráamenningin blómstrar. Þetta menningarmið-
stöðvatal er einmitt i anda sænsku hópvinnulín-
unnar, sem ég verð að viðurkenna að fer afskap-
lega í taugamar á mér og miðast við að draga
toppana niður en toga botnana upp á plan meðal-
mennskunnar. Leikhús, kvikmyndahús og listasöfn
eiga þvert á móti að vera dreifð og sjálfstæð og
síðan á einstaklingurinn að velja og hafna. Við
höfum nú þegar listgagnrýnendur, sem eiga að
hjálpa til við að sjá muninn áþví góða og slæma.
HO: Það má skilja orð þí á þann veg, að þú sért á
móti almennri listkennslu i skólum. Ég vona
að svo sé ekki. Eitthvað verður hálffullorðið
fólk að vita um list, t.d. þekkja helztu stefnur
og boðbera þeirra. Það tilheyrir að sjálfsögðu
almennri menntun. En ég er sammála Guðna að vissu
leyti. Ríkið verður að hafa vissa umsjón með
þessari fræðslu, þ.e.a.s. beita sér fyrir vissri
mötun til ungra sála, því að það er frumskilyrði
fyrir mann, sem ætlar sér t.d. að verða lista-
maður, að þekkja það sem þegar hefur verið gert.
Þó er ég sammála þér, Halli, um það, að samfélag
einstaklingsins er bezti jarðvegur skapandi
listar.
HH: Nei, ekki misskilja mig. Að sjálfsögðu er ég
hlynntur listkennslu í skólum. En þessar menn-
ingarmiðstöðvar eru hugsaðar fyrir uppkomið fólk,
sem hefur þegar meðtekið hina ýmsu strauma og
stefnur í listum. Má vera að þetta sé eigin-
gjarnt sjónarmið hjá mér, en ég tel að hver og
einn eigi að ráða sínu baðl sjálfur og miðla svo
öðrum af þekkingu sinni og reynzlu ef hann vill.
I þvi felst töluverður þroski. Hér drjúpa
fyrirlestrar af hverju strái. Hins vegar finnst
mér þetta „allir-föndra-saman-sjónarmið" þjónkun
við lágkúruna. Sköpunarhæfileikinn og frumleik-
inn kemur nú einu sinni að Innan.
GB: Ég er að tala um allan fjöldann, sem gæti
einangrast frá því sem við köllum menningu og
listir vegna rangra hugmynda samfélagsins um
þessi fyrirbæri. Ég er alls ekki að halda því
88