Skólablaðið - 01.04.1977, Blaðsíða 14

"Jafnaldrinn íslenzkra braga" kvað Einar Ben.
um stórskáldið og drenginn Egil Skalla-Grímsson,
tæplega þúsund ár dauðan.
Ekki ónýtur dómur það og ekki oflof - eða
hvað? Nei, oflof er það ekki; Egill situr í önd-
vegi í félagsskap glæstustu skáldjöfra - ef til
vill er hann þeirra fremstur, a.m.k. hinna nor-
rænu? Svo orti maðurinn, að minning hans mun lifa
meðan land er byggt.
Ekki hvað? - Þú efar sannleiksgildi þessarar
fullyrðingar, þ.e., að hann hafi ort sig inn á
spjöld sögunnar, telur ástæðuna aðra - hverja?
Fyrst og fremst þá, að frásagnir af líferni hans
hafi varðveist í Eglu; að Egill hafi glettst við
samtímamenn sina og að þetta sé eftirminnileg
lesning. Jú, jú, vissulega felst sannleikskorn í
þessari röksemdafærslu þinni, enda er frásögnin
kjarnmikil, fyndin og hin eftirminnilegasta í
hvívetna. Hvað segirðu nú? Verður fullyrðing mín
enn hæpnari, af því að það sé aðeins á færi góðra
íslenskumanna að skllja kveðskapinn - að svo
hafi verið um margra alda skeið? Heyrðu mig nú,
óþokkinn þinn, ljóðahatari, sagan er skráð eftir
heimildum kvæðanna. Hvaða rök kanntu móti því?
Ha, hvað veltur nú upp úr þér? - að efni sögunnar
og innihald ljóðanna stangist á, að því er atburð
arás varðar? Jæja, já, en leyfðu mér að benda þér
á eitt minniháttar atriði: Þér eruð fantur og fúl-
menni, sem berið ekkert skynbragð á fomar bók-
menntir. tíerðu þér grein fyrir því, að Egill •
hefur kannski fleira ort úm sigra sin og ferðalög
en stílað er í Eglu. Hvað? - Þú segir, að ég ge.fi
mér forsendu, að ég fari með óvandað mál. Þorsk-
haus. Fífl - hafðu þig á brott áður en ég...
vigvöllur Ijbdsins
Hvað sem fyrrgreindum skoðanamun liður, verður
það að teljast fullvís og óhrekjandi sannleikur,
að þrátt fyrir stormasama ævidaga og að Egill
hafi höggvið mann og annan, liggur hans glæstasti
fjandi á vígvelli ljóðsins, örugglega ekki dug-
minni andstæðingur en hinn, sem æddi um vígvöll
holdsins og hjó þétt og fast. Hér á ég við þá
erfiðleika, sem frumherjar verða að glíma við.^
Þannig gekk Egill fram í þessari orðglimu, að ég
held það réttlæti mína "vafasömu fullyrðingu" hér
að framan - ætti að minnsta kosti að réttlæta
hana.
midja heimsins
Oft er sagt um menn í fornum sögum, að þeir
voru skáld. Var það virðingarauki að vera skáld?
Hafði það eitthvert hagnýtt gildi, t.d. sambæri-
legt við það að vera berserkur?
Báðum þessum spurningum svara ég játandi.
Oft vill það verða, að eiginleikar, sem annaðhvort
eða hvorttveggja i senn eru sérstakir að einhverju
leyti og skemmtilegir, verða eftirsóknarverðir^
meðal manna. Er þetta hugsanlega sprottið upp úr
þeirri viðleitni manna og því eðli að verða "miðja
heimsins" i samfélagi sínu - maður sem tekið er
eftir. Skáldin bjuggu yfir þessum "sérstöku"
eiginleikum og voru virt (eða í sumum tilfellum
hötuð) fyrir bragðið. En hvað var það, sem gerði
hæfileika þeirra eftirsóknarverðan? Hvað er þetta
sérstaka, sem þeir áttu í fórum sínum? Það var
skáldmælgin. En af hverju var skáldmælgi, þessi
misnotaði eiginleiki í dag, eftirsóttur?
Eg tel, að upprunalega hafi skáldmælgi verið
í því fólgin, að mestu leyti, að geta meitlað frá-l
sögn eða hugleiðingu í þau orð eða það form, að
eftirminnilegt yrði - eiginleiki, sem gat gert.
orðræðu beittari, veitt dýpri sár, en hvassasti
brandur, ef notuð voru sem níð eða háð. Þessi
viðleytni manna til að lyfta ræðu sinni upp^úr lá-
deyðu hversdagsleikans er vafalítið elsti vísir
að kveðskap, eins og hann tíðkast nú á timum.
I upphafi hefur lítill munur verið á ljóði og al-
mennu mæltu máli.
Hér að framan drap ég lauslega á tvö hugtök:
virðingu og hagnýti, samtvinnuð i hinum forna
kveðskap. Virðist mér virðing vera bein afleiðing
hagnýtisgildis kveðskaparins, m.a. því hagnýta
gildi, sem ljóð gat haft fyrir höfðingjastétt
fornaldar.
Kem ég nú frekar að því.
Konungum og öðrum valdsmönnum fomum virðist
hafa verið mikið í mun, að afreksverk þeirra, líf
og sigrar yrðu tímans tönn að bráð, gleymdust
ekki. Engan þarf því að undra, að snemma yrðu
skáld aufúsugestir við hirðir valdsmanna; eru í
Islendingasögum mýmörg dæmi slíks. Hlutu mikil
skáld hina mestu sæmd fyrir drottinhollan kveð-
skap - og þungar pyngjur.
Við getum ímyndað okkur þríþætt
starfssvið skáldanna, ef svo má
að orði kveða, innan hirðar.
Velgamesti þáttur starfs þeirra
hefur vafalítið verið,- eins og
fyrr var drepið á, að gæða valds-
mennina "eilífu lífi" með þvi að
yrkja um hann.(Mörgum kann að
virðast þetta vafasöm aðferð, þyk-
ir skáldskapurinn lítt skiljan-
legur o.s.frv., en hafa ber i hega
huga, að langt er um Xiðið, frá
því að fornkvæðin voru ort, og að
miklar breytingar hafa átt sér
stað innan viðja málsins. Ýmsar
líkur benda til þess, að jafnvel
erfiðustu drápur, þymir í augum
margs menntskælings nú, hafi varð-
veist á tungum fjöldans á alda-
raðir. Ekki nenni ég að fara ýtar-
legar út í þá sálma að sinni.)
Annað var það hlutverk skáld-
anna, veigamikið, að skemmta hirð-
inni. Varð þessi þáttur veigameiri,
er tímar liðu.
I þriðja lagi hefur skáldskap-
ur gegnt öllu veraldlegra hlut-
verki, sem áróðursmiðill. Líkur
benda til, að mörg kvæði eða
erindi úr kvæðabálki hari farið
viða utan hirðar. eins og alkunna
er, tíunduðu skáldin ýmsa eigln-
leika konungs, t.d. gjafmildi og
vilvild gagnvart þeim mönnum, er
vinir hans vildu vera, lýstu óför-
um óvina hans. Allt þetta hefur
miðað að því að tryggja viðkomandi
valdsmann í sessi, draga kjark úr
úr óvinum hans, auka hróður hans
út á við.
Engir menn, utan skáldin, höfðu yfir að ráða
jafnsterkum áróðursmiðli. Þau réðu yfir her-
skörum orðanna. Svo yrkir Egill í Höfuðlausn:
Flugu hjaldrs tranar
á hræs lanar.
örut blóðs vanar
benmás granar.
Sleit und freki,
en oddbreki
gnúði hrafni
á höfuðstafni.
Þetta þýðir: Hræfuglar flugu á valkestina. Þá
skorti ekki blóð. tllfur sleit sár, en blóðbylgja
gnúði á nefi hrafnsins.
lítt tengd mannsdrápum. A dögum Egils var á færi
mikils hluta alþýðu að nema umrædda "tvítuga
drápu" við fyrsta flutning. Glöggir menn gátu
lýst ókunnugum, sem brá örskotsstund fyrir augu
þeim, svo vel, að áheyrandi sá fyrir sér - eins
og ljósmynd - viðkomandi persónu. A.þeim tímum
kunni fólk að tala, skildi málið.
öllu bágbornara er ástand talmálsins nú á tim-
um. Lágkúrulegar hugsanavillur, ómerkilegir orða-
leppar og erlend orð (iðulega afbökuð að merkingu
og framburði) tröllríða talmálinu. Hver kannast
til að mynda ekki við setningu svipaða þessari?:
"Æðislega er'da djúsí matur, mar." Kryfjum þessa
setningu. I fyrsta lagi: Getur fæðutegund haft
æðislegt útlit? - Orðið er lýsingarorðsmyndun af
óður, sbr. óður maður. I öðru lagi: Æðislega
djúsí (taka ber fram, að djúsí er hér í merking-
unni góður. Orðið er afbökun á enska orðinu juicy.
sem þýðir safaríkur). Spurnlng: Hvað er skýlt með
því að vera óður og góður? Mér er það algerlega
hulin ráðgáta - nema auðvitað það skyldi vera
rímið? Er hugsanlegt, að menn verði óðir af
neyslu góðrar fæðu - það er hugsanlegt. I þriðja
lagi vil ég taka fram, að "mar" er í þessu dæmi
En mikið vatn hefur runnið til sjávar, og
margt er breytt frá dauða Egils. Skáld vorra daga
hafa látið af þeirri íþrótt, að varpa fram tvít-
ugum drápum; atferlisvandamál nútímaskálda eru og
ekki hestur, haf eða sjór, heldur ósmekkleg stytt-
ing á orðinu maður. Svona mætti lengi telja.
Lítum á eitt dæmi enn. Til skamms tíma naut orðið
sniðugur allmikilla vinsælda. Voru öfgarnar slík-
ar, að menn notuðu orðið í fáránlegustu samsetn-
ingum, t.d. "Nei, mikið er'da sniðugur matur".
"Nei" er hér merkingarlaus upphrópun, o.s.frv.
Vissulega er þetta vond þróun.
öll tungumál taka breytingum á löngum tíma-
bilum; íslenskan. er engin undantekning að því
leyti. Breytingar þessar hafa hins vegar verið
hægar, eðlilegar. En aldrei fyrr hefur íslensk
tunga tekið öðrum eins stökkbreytingum og nú hin
síðustu ár.
Mikil (og vaxandi) þörf fyrir það að nota
sterk og 1sláandi" orð, t.a.m. æðislegt, geggjað,
(að) fíla (eitthvað í botn) o.s.frv., virðist
vera meðal þorra manna. Þannig eru nokkur orða-
tiltæki, sbr. áhrifsaukamerkingu orðsins æðis-
legur i samsetningunni með matnum hér að framan,
að ryðja úr talmálinu mikilli orðgnótt. Astæður
þessa eru vafalítið margar og margvíslegar. Má
t.d. nefna erlend áhrif og aukna þörf á áherslu-
miklum orðum, sem af vanþekkingu á íslensku máli
hefur fyrrgreind áhrif. "Frasarnir" eru þar að
auki auðmeðfarnari; það má yfirfæra þá og breyta
merkingarfræðilegu gildi þeirra.