Morgunblaðið - Sunnudagur - 24.10.2021, Síða 12

VIÐTAL
12 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24.10. 2021
Li Bai almennt talinn höfuðskáld Tang-tímans.
Fyrir þá sem hafa áhuga þá hefur Helgi Hálf-
danarson líka þýtt Du Fu í Ljóðum úr austri.
„Þarna er verið að yrkja um tilfinningar sem
eru til á öllum tímum, söknuð, heimþrá og annað
slíkt. Það breytist ekkert. Formið er líka hreint
og beint, laust við allt orðskrúð og flúr. Sem bet-
ur fer fyrir okkur, annars væri þessi kveðskap-
ur ekki eins aðgengilegur,“ segir Hjörleifur.
Í bókinni er líka mikið um náttúru- og stemn-
ingslýsingar, fjöll og fuglar áberandi, sem vita-
skuld getur staðið fyrir margt annað. Hann seg-
ir það ekki síður höfða til okkar tíma, en það
sem hann hafði fyrst og fremst að leiðarljósi var
að velja vísur sem hafa kveikt í honum sjálfum
en huga um leið að ákveðinni fjölbreytni. „Þetta
eru ekki endilega frægustu vísurnar og ég skoð-
aði margar fleiri sem pössuðu ekki endilega í
bókina. Svo er auðvitað misjafnlega erfitt að
snúa þeim á íslensku; það hafði líka áhrif.“
Kínverjar eru duglegir að halda skáldum frá
þessum tíma hátt á lofti og þarlent æskufólk
þekkir til flestra þeirra nafna sem koma við
sögu í bókinni.
Upp úr stendur, að verki loknu, að hægt sé að
byggja brú á milli þessara tveggja tíma – og það
án teljandi fyrirhafnar. „Þetta er svakaleg brú í
tímanum, 1.400 ár, en mun smærri í tilfinn-
ingum talið. Það gerir þessi sterki sammannlegi
tónn.“
Um er að ræða mikið karlakver, af 20 skáld-
um eru tvær konur. Það endurspeglar þó óhjá-
kvæmilega þessa tíma, konur voru ekki eins
sýnilegar. „Konur náðu engu máli í samfélaginu
enda höfðu þær allt á móti sér til að svo gæti
orðið.“
Smávegis fróðleikur fylgir
Smávegis fróðleikur frá Hjörleifi fylgir hverri
vísu í bókinni. Ekki til að stafa kveðskapinn ofan
í fólk, eins og hann orðar það, heldur til að setja
hann í samhengi og færa nær fólki. „Það væri
vondur þýðandi sem þyrfti að útskýra allt fyrir
lesendum,“ segir hann sposkur.
Tökum sem dæmi kvæði Han San um einbú-
ann sem settist að á fjöllum og „stingur hausn-
um í lækinn og skolar úr eyrunum“. Þar er vísað
til þekktrar sögu um hinn goðsögulega keisara
Yao og einbúann Xu You en þeir félagar eiga að
hafa verið uppi á þriðja árþúsundi fyrir okkar
tímatal. Hjörleifur setur þá líkingu í samhengi
með þessum orðum: „Mikið orð fór af lærdómi
og snilli einbúans og gerði keisarinn út mann
upp í fjall á hans fund til að bjóða honum að ger-
ast keisari í sinn stað. Xu You brást við með því
að stika að bæjarlæknum og skola svo skamm-
arlegt tilboð úr eyrunum.“
Hjörleifur segir þennan gamla kveðskap geta
vísað í ýmsar áttir og fyrir vikið sé fróðlegt að
velta hlutum sem þessum upp. „Þessar vísur
láta alla jafna ekki mikið yfir sér en það má
skilja þær á ýmsa vegu.“
Skemmtilegan samanburð er að finna í bók-
inni, milli kínverska skáldsins Luo Binwang og
Gæsavísu hans og Egils okkar Skallagríms-
sonar og Þat mælti mín móðir, en báðir voru
þeir sjö ára þegar þeir ortu þessar vísur. Vísa
Luo Binwangs er svona:
Gæsir gæsir gæsir
teygja upp hálsinn og garga.
Hvítar fjaðrir fljóta á grænu vatni,
busla rauðu sundfitin.
Hjörleifi finnst þetta fallega kveðið og ein-
hvern veginn passa betur við ungan aldur
skáldsins en téð vísa Egils.
Af vertíð til Beijing
Hjörleifur kveðst hafa verið milli vita á trollbát,
nánar til tekið blöðrubát, á vetrarvertíð í Vest-
mannaeyjum árið 1976 þegar hann sá auglýs-
ingu frá kínverska sendiráðinu á Íslandi um
styrk til náms í Beijing. „Ég bjóst ekki við neinu
en fékk styrkinn býsna óvænt og gat ekki látið
þetta tækifæri mér úr greipum ganga,“ rifjar
hann upp. „Kínverjar voru drifnir áfram af já-
kvæðri forvitni, stofnuðu til sendiráða víða á
þessum árum og sögur fóru af því í Reykjavík
að þeir væru jafnvel að bjóða öskukörlum inn í
kaffi sem meintir hofmóðugir sendiherrar ann-
arra ríkja voru almennt ekki að gera.“
Tveir Íslendingar voru fyrir við nám í borg-
inni og einn til viðbótar hélt utan með Hjörleifi
um haustið. „Það var skrýtið að koma til Kína
en ennþá skrýtnara samt að koma heim aftur.
Þá hafði ég vanist mannmergðinni og því að
vera hvergi einn, ekki einu sinni á almennings-
salernum. Allar götur síðan hef ég aldrei gert
kröfu um að vera einn út af fyrir mig. Þegar ég
kom heim var ekki nokkur kjaftur á ferð í
Reykjavík og ég hugsaði með mér: Hvar er allt
fólkið? Í Beijing bjó fólk mikið til úti á gang-
stéttum á sumrin enda mun svalara þar en inni í
húsunum.“
Á þessum fimm árum sem hann var við nám í
Beijing kom Hjörleifur aðeins einu sinni heim í
frí, eftir tveggja ára dvöl. Það var langt og
strangt ferðalag með Síberíulestinni, meðal
annars í gegnum Mongólíu, þar sem skipta
þurfti um undirvagn á allri lestarlengjunni,
vegna þess að sporið var annað þar en í Kína.
Það tók nokkra klukkutíma. „Það var mikil fyr-
irhöfn að komast heim, þannig að ég beið með
það í þrjú ár, eða þangað til náminu var lokið. Þá
kom ég alkominn heim.“
Hann hefur farið nokkrum sinnum til Kína
síðan, síðast fyrir bráðum áratug. „Það er dálítið
langt síðan ég hef komið en menningin er alltaf
jafnrík í manni; hún er sterk og læsir í mann
klónum og sleppir ekki. Það er auðvitað bæði til
góðs og ills en þetta er alltaf með manni.“
Ekki hefur Hjörleifi þó geðjast að öllu sem
fram fer þar eystra og hefur í ræðu og riti verið
gagnrýninn á stjórnvöld í Kína, ekki síst eftir
hina hræðilegu atburði á Torgi hins himneska
friðar vorið 1989. „Það var afar sárt á að horfa
og ég tók þetta mjög nærri mér. Fréttamynd-
irnar sem fóru eins og eldur í sinu um heims-
byggðina voru gríðarlega sterkar og maður
skildi svo vel þessi ungmenni sem voru að mót-
mæla. Ríkisvald sem ræðst á eigin þegna er sví-
virðilegt en það er gömul saga og ný að alræð-
isyfirvöld, sem ekki sækja umboð sitt til valda í
almennum kosningum, eru viðkvæmari en
stjórnvöld þar sem lýðræði tíðkast.“
Hjörleifur ferðaðist mikið um Kína meðan á
náminu stóð og kynntist fólkinu ágætlega. Í
Beijing voru þó skráðar og óskráðar reglur
gegn of miklum samgangi útlendinga og borg-
arbúa. Hjörleifur bjó á stúdentagörðum og
verðir fylgdust grannt með því hverjir komu inn
á svæðið. „Það voru girðingar víða, ekki síst í
höfði fólks.“
– Hvernig upplifðirðu sál þessarar þjóðar?
„Mér hefur alltaf fundist Kínverjar vera við-
felldið, hjálpsamt og nærgætið fólk. Gott er við
það að lynda, þó karlar í valdastöðum geti verið
yfirgangssamir.“
– Þegar þú hugsar um Kína, hvort hugsarðu
þá um þessa merku menningarsögu eða harð-
ræði stjórnvalda?
„Hvort tveggja. Stundum er sagt að menn fái
þau stjórnvöld sem þeir eiga skilið en ég á vont
með að heimfæra þá speki á Kínverja.“
Það voru sárafáir útlendingar í Beijing á
þessum tíma, fleiri sunnar í landinu, í héröðum
nær Hong Kong, og Hjörleifur viðurkennir að
hann hafi til að byrja með upplifað sig eins og
Marsbúa. „Sumir voru feimnir við okkur og
mæður kipptu gjarnan í hendurnar á litlum
börnum sínum þegar maður mætti þeim. Aðrir
voru forvitnari og vildu jafnvel fá að snerta
mann eða klappa manni eins og hverjum öðrum
stórgrip.“
Hann brosir.
„Sumir útlendingarnir höfðu gaman af því að
láta taka svona eftir sér, ganga um í fóní þjóð-
höfðingjafíling, en mér fannst þetta fyrst og
fremst skrýtið og útilokandi.“
Þegar Hjörleifur kom fyrst til Kína var hlut-
fall háskólanema með því allægsta sem þekktist
í heiminum en það hefur breyst mikið. Á þess-
um tíma höfðu svonefndir „gong, nong og bing“
forgang að slíkum stofnunum, það er börn
verkamanna, bænda og hermanna enda var
menningarbyltingin gerð til þess að efla hag
hinna vinnandi stétta, eða þannig hljómuðu
slagorðin.
Ekki var heldur um margt að velja fyrir er-
lenda stúdenta, aðeins heimspeki, sagnfræði eða
bókmenntir. Hjörleifur valdi síðastnefnda fagið,
fyrst og fremst til að eiga þess kost að ná góðu
valdi á tungumálinu. „Það hefði verið skrýtið að
eyða einhverjum árum í að læra málið og fara
síðan í verkfræði eða lögfræði.“
Menningarbyltingin var gagnger umbreyting
í samfélagi og stjórnmálum Kína á árunum 1966
til 1976 sem Maó Zedong, leiðtogi Kína, kom af
stað. Í menningarbyltingunni glataðist mikið af
hinni hefðbundnu kínversku menningararfleifð
og hún olli glundroða í kínversku samfélagi og
hagkerfi. Hjörleifur kom til Kína undir lok
þessa tímabils og segir enn hafa eimt eftir af
hugmynd Maós formanns um að heimurinn
væri þrískiptur. Í fyrsta lagi risaveldin, Sov-
étríkin og Bandaríkin. Í öðru lagi gömul evr-
ópsk stórveldi og önnur stöndug ríki, eins og
Bretland, Frakkland, Þýskaland og Japan. Og í
þriðja lagi fátæk lönd í þriðja heiminum, þar
með talin Kína og Ísland.
„Það er svo merkilegt að margir virtust átta
sig á Íslandi enda er nafn landsins gagnsætt,
Bing sem merkir ís og Dao sem merkir eyja.
Þetta þótti mönnum forvitnilegt þar eystra.
Þorskastríðin höfðu líka vakið mikla athygli og
Kínverjum þótti til fyrirmyndar að þetta pínu-
litla ríki skyldi standa uppi í hárinu á gamla
heimsveldinu Bretum. Sumir höfðu líka lesið
„íslenska“ skáldsögu um sjómenn við strendur
Íslands sem ég áttaði mig síðar að var eftir
Frakkann Pierre Loti og heitir Á Íslandsmiðum
í íslenskri þýðingu. Hún fjallar um frönsku
duggarana sem komu hingað til veiða.“
Árin sem Hjörleifur var í Kína voru við-
burðarík en 1978 flutti Deng Xiaoping hina
frægu ræðu sína Pólitík hinna opnu dyra. „Þar
var stefna sett á það þjóðfélag sem reis upp síð-
ar og menn fóru strax að finna fyrir því. Þetta
voru fín og frjó ár, þar sem leit stóð yfir að ein-
hverju betra.“
Of snemmt að segja til um það
– Hvað finnst þér um Kína í dag? Ríkið gerir sig
sífellt breiðara á alþjóðavísu og er meira að
segja farið að skipta sér af málum á Íslandi og
norðurslóðum enda þótt það eigi ekki land að
því svæði.
„Það er of snemmt að segja til um það, segi
ég bara eins og Zhou Enlai, forsætisráðherra
Kína, um frönsku byltinguna,“ svarar Hjörleifur
sposkur en Zhou fékk þá spurningu sem frægt
er árið 1972. „En vissulega hefur ásýnd Kína
breyst en er það ekki bara rauður þráður úr
gamalli sögu? Kína er og verður miðjan í huga
heimamanna enda þýðir nafnið beinlínis Mið-
ríkið. Kína hefur alltaf haft samskipti við um-
heiminn, stundum mikil, stundum lítil. Núna eru
þau mikil og Kínverjar farnir að leggja belti og
braut út um allar trissur. Vilja þeir ekki bara
færa varninginn heim, eins og segir í kvæði Jón-
asar? Mér finnst líklegra að þeir séu sem fyrr að
hugsa um miðjuna í stað þess að ætla að teygja
sig um allan heim. Þá vantar hráefni frá Mið-
Asíu og Afríku og stunda sín viðskipti út frá sín-
um hagsmunum – eins og fleiri þjóðir. Hvað
norðurslóðir varðar þá held ég að áhuginn sé
fyrst og fremst siglingalegur enda eru Kínverj-
ar býsna innilokaðir hvað varðar sjóleiðir og
geta ekki siglt eins auðveldlega út um allt eins
og sumir keppinautar þeirra.“
Sjálfur mun Hjörleifur meðan hann lifir líta á
sig, með orðum Jónasar Árnasonar, sem „sér-
legan sendiherra“ Kína á Íslandi. „Sama máli
gegnir um hina krakkana sem voru þarna á
sama tíma og það breytir engu þó við höfum ver-
ið og séum krítísk á stjórnvöld í landinu. Ég hef
til að mynda kennt víða og tekið saman bækur til
að miðla þekkingu minni og upplifun af þessari
dvöl á heimsenda. Ég er stöðugt í tímavél í höfð-
inu á mér og mér rennur blóðið til skyldunnar.“
Fyrri bók Hjörleifs, Apakóngur á Silkiveg-
inum, sýnisbók kínverskrar frásagnarlistar frá
fyrri öldum, kom út 2008 og fyrir hana fékk hans
Íslensku þýðingarverðlaunin. „Það er svo sem
ekki merkilegt tempó á þessu hjá mér, 2008,
2021. Með sama áframhaldi verð ég búinn að vera
dauður í mörg ár þegar ég kem með næstu bók.“
Hann glottir.
Hjörleifur hlaut Íslensku þýðingar-
verðlaunin árið 2009 fyrir þýðingu
sína á Apakóngi á Silkiveginum, sýn-
isbók kínverskrar frásagnarlistar frá
fyrri öldum, sem JPV gaf út.
Morgunblaðið/Ómar
’
Það er svo merkilegt að
margir virtust átta sig á Ís-
landi enda er nafn landsins
gagnsætt, Bing sem merkir ís og
Dao sem merkir eyja. Þetta þótti
mönnum forvitnilegt þar eystra.