Morgunblaðið - 21.12.2021, Blaðsíða 19

19
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 21. DESEMBER 2021
Jólasnyrting Það er í mörg horn að líta við undirbúning jólanna. Kaupa þarf gjafirnar og pakka þeim inn, þrífa
heimilið og undirbúa jólamatinn. Og svo þarf auðvitað að gæta að því að útlitið sé upp á tíu með jólaklippingunni.
Eggert
Á fyrri hluta síðustu
aldar orti Jóhannes úr
Kötlum nafntogað
kvæði „Sovét-Ísland –
óskalandið – hvenær
kemur þú?“ Hér var á
ferðinni ákall eða
draumsýn þeirra tíma
kommúnista um sælu-
ríkið sem þeir vildu
koma á fót.
Nú vita allir að þetta
var í raun ákall um
stofnun alræðisríkis,
þar sem valdhafar færu
með allt þjóðfélagsvald
og drottnuðu yfir borg-
urum. Við þekkjum
núna átakanlegar frá-
sagnir af lífi manna og
skelfilegum örlögum
þeirra í þeim ríkjum
sem komu á hinu sov-
éska stjórnskipulagi.
Kvæði Jóhannesar fól í
sér ákall um að koma
slíku skipulagi á hér á
landi. Að vísu verður að
ætla að hvorki honum
né skoðanabræðrum
hans á Íslandi hafi verið
ljóst hvers kyns ógnir og mannrétt-
indabrot reyndust óhjákvæmilegir
fylgifiskar draumsýnarinnar um
sovétið. Það fól samt í sér samsöfnun
alls þjóðfélagsvalds í hendur manna
sem höfðu náð völdum. Mannkyns-
sagan er uppfull af dæmunum um
hvernig alræðisvald í höndum fárra
fer með borgara sína.
Þó að mannkynið eigi að hafa lært
af reynslunni eru samt margir,
kannski flestir, borgarar á þeirri
skoðun að viðspyrna
gegn vá, eins og t.d.
veiru sem fólk smitast af,
felist í því að koma á sov-
ésku skipulagi. Í því felst
að heimild borgara til að
ráða sér sjálfir er afnum-
in eða skert og valdið fal-
ið handhöfum ríkisvalds
á hendur. Sérfræðingar
leggja ráðamönnum til
hugmyndir um frelsis-
skerðingar undir þeim
formerkjum að verið sé
að vernda fólkið. Ein-
kenni sovétsins leyna sér
ekki. Þau felast meðal
annars í að tjáskipti ríkis
og borgara fara aðallega
fram í aðra áttina, þ.e.
frá ríkinu og til borgara,
sem oft eiga engan kost
á að fá svör við spurn-
ingum um réttlætingu
þessarar valdbeitingar
gagnvart þeim sjálfum.
Ætla verður að þessi
ráð séu vanmáttug.
Besta vörnin felst
áreiðanlega í að bjóða
fram lyf og bóluefni sem
hver og einn borgari á
kost á að fá, en gera síð-
an í meginatriðum ráð
fyrir að hver og einn passi upp á
sjálfan sig. Það er að minnsta kosti
allt of mikið í húfi til að réttlætanlegt
sé að taka völdin af borgurum um
eigin hag þeirra og fá þau misvitrum
stjórnmálamönnum í hendur.
Við ættum því að snúa af þessari
leið og taka aftur til við að treysta
borgurum fyrir forræði sinna eigin
mála.
Eftir Jón Steinar
Gunnlaugsson
» „Sérfræðing-
ar leggja
ráðamönnum til
hugmyndir um
frelsisskerðing-
ar undir þeim
formerkjum að
verið sé að
vernda fólkið.
Einkenni sov-
étsins leyna sér
ekki.“
Jón Steinar
Gunnlaugsson
Höfundur er lögmaður.
Draumsýn verður
að veruleika
Undanfarið hefur
verið lífleg umræða um
þörf samfélagsins fyrir
meiri orkuvinnslu.
Kveikjan að þeirri um-
ræðu var sú staðreynd
að staðan í vatnsbúskap
Landsvirkjunar er
þröng um þessar mund-
ir vegna lítils inn-
rennslis til miðl-
unarlóna. Vinnslugetan
er því að nokkru leyti skert frá því
sem hún væri í meðalári og er það
ástæða þess að fyrirtækið hefur þurft
að grípa til takmarkana á afhendingu
orku til tiltekinna viðskiptavina á
undanförnum dögum. Við slíkar að-
stæður er byrjað á því að skerða af-
hendingu á orku til fyrirtækja, sem
hafa samið sérstaklega um að fá
ódýra orku gegn því að sæta skerð-
ingum þegar framboð er lítið.
Það er ekkert óeðlilegt við að slík
staða komi upp í lokuðu raforkukerfi,
sem er að stærstum hluta byggt upp
af vatnsaflsvirkjunum þar sem
breytileiki í úrkomu og afkomu jökla
fyrir innrennsli í miðlunarlón getur
verið mikill milli ára.
Spurningin sem við stöndum
frammi fyrir sem samfélag er frekar
sú hversu ásættanleg staðan er á
sama tíma og þörf fyrir endurnýj-
anlega orku fer vaxandi hér á landi
sem og um allan heim í þeirri viðleitni
að draga úr jarðefnaeldsneyti og gera
heiminn sjálfbærari.
Hagkvæm orkuskipti
Flestir, sem til máls hafa tekið,
hafa gert sér grein fyrir að áskorunin
sem við stöndum frammi fyrir er
margþætt bæði til skamms og til
langs tíma. Flutningskerfi raforku
þarf að bæta og styrkja, en jafnframt
þarf að gera ráð fyrir aukinni orku-
og aflþörf í framtíðinni.
Í tilfelli fiskmjöls-
verksmiðjanna blasir
við að rafvæðing þeirra
er einhver hagkvæm-
ustu orkuskipti sem
möguleg eru. Verk-
smiðjurnar eru að
reyna að hætta
brennslu tugmilljóna
lítra af olíu á hverri ver-
tíð. Vissulega er breyti-
leg orkunotkun þeirra
áskorun, en hana má
leysa og okkur ber
skylda til þess að taka
þátt í þeim orkuskiptum.
Fjölmörg önnur fyrirtæki á raf-
orkumarkaði þurfa á sambærilegri
þjónustu að halda frá Landsvirkjun
og fiskimjölsverksmiðjurnar, þ.e. að
kaupa fyrirvaralítið mikið magn af
raforku, þegar truflanir verða á fram-
leiðslu vegna bilana í virkjunum
þeirra.
Verður ekki leyst með lokunum
Vaxandi orkuþörf samfélagsins er
staðreynd. Það er hins vegar fjarri
öllum raunveruleika að ætla sér að
mæta þeirri auknu orkuþörf með því
að treysta á að einhverjir stórnot-
endur orku loki og hverfi úr við-
skiptum og þar myndist allt í einu
borð fyrir báru. Jafnvel hafa ákveðin
fyrirtæki verið ítrekað nefnd þar til
sögunnar, þar á meðal viðskiptavinir
Landsvirkjunar.
Vissulega hafa Landsvirkjun og
stórir viðskiptavinir hennar tekist
hart á um raforkusamninga í gegnum
árin, enda gríðarlegir hagsmunir
undir. Það er ekkert óeðlilegt við
slíkt, en við höfum náð samningum
sem báðir aðilar eru sáttir við. Stefna
okkar er sem fyrr að styðja við nú-
verandi og nýja viðskiptavini með
áframhaldandi orkusölu og að þeir
greiði raforkuverð sem er sambæri-
legt og gerist í þeim löndum sem við
viljum bera okkur saman við. Vel rek-
ið álver hér á landi, með eitt lægsta
kolefnisspor sem þekkist, er líklegt til
að standast harða samkeppni á al-
þjóðlegum mörkuðum til langrar
framtíðar. Á meðan samningar nást
sem veita Landsvirkjun ásættanlega
arðsemi eru engin áform um að hætta
raforkusölu til slíkra viðskiptavina.
Þarf meiri orku?
Spá um orkuþörf til framtíðar hlýt-
ur alltaf að vera ákveðinni óvissu háð.
Það er þó tiltölulega auðvelt að draga
upp myndir sem byggja á reynslu og
framtíðaráformum. Stefna stjórn-
valda á hverjum tíma gefur okkur
líka forsendur til spádóma. Hér á
landi er spá um orkuþörf á höndum
Orkustofnunar.
Orkuspárnefnd hennar birti upp-
færða raforkuspá til ársins 2060 í
október sl. Þar er byggt á mismun-
andi sviðsmyndum, en allar sýna þær
fram á umtalsverða aukna orkuþörf,
bæði til skemmri og lengri tíma.
Ein sviðsmyndin, sem nefnist
„Græn framtíð,“ miðast við að helstu
markmiðum stjórnvalda varðandi
loftslagsmálin verði náð. Samkvæmt
henni er gert ráð fyrir að til ársins
2030 muni aflnotkun á Íslandi aukast
um tæp 480 MW. Þetta þýðir að það
þurfi að meðaltali um 48 MW af afli
árlega inn í kerfið til að uppfylla
græna framtíð með tilheyrandi orku-
skiptum.
Nefna má til sögunnar aðra ítar-
lega greiningu um orkuskipti sem fór
fram á vegum Samorku árið 2020.
Rétt er að taka fram að sú greining
var gerð áður en stjórnvöld settu sér
metnaðarfyllri markmið í loftslags-
málum um enn meiri samdrátt í losun
fyrir 2030.
Samkvæmt greiningu Samorku
þarf 300 MW til að skipta út nægilegu
jarðefnaeldsneyti í samgöngum á
landi fyrir hreina, innlenda orkugjafa
til að standast skuldbindingar Par-
ísarsamningsins. Ef horft er til þess
að fara í full orkuskipti og skipta út
öllu jarðefnaeldsneyti sem notað er
innanlands í samgöngum, þ.e. í öllum
bílum, skipum og flugvélum innan-
lands þarf um 1200 MW.
Samkvæmt þessum ítarlegu og
vönduðu greiningum Orkustofnunar
og Samorku er augljós þörf fyrir
meiri orku í náinni framtíð. Þrátt fyr-
ir vilja allra til að bæta orkunýtni,
huga að orkusparnaði, nýsköpun og
snjallari lausnum, sem við eigum öll
að stefna að, er staðreyndin sú að það
verður ekki hjá því komist að huga að
auknum fjárfestingum í innviðum,
styrkingu flutningskerfis og aukinni
orkuþörf.
Það þarf að tryggja orkuöryggi
Landsvirkjun, Landsnet, Orku-
stofnun, Samorka, Samtök iðnaðarins
og fleiri aðilar hafa um langt árabil
vakið athygli á margvíslegri þörf fyrir
uppbyggingu orkuinnviða í samfélag-
inu.
Landsvirkjun hefur auk þess síð-
ustu ár ítrekað komið því á framfæri
við stjórnvöld að mikilvægt sé að það
sé skýrt hvaða aðilar beri ábyrgð á
því að upplýsa og tryggja að næg
orka sé til staðar til að uppfylla þarfir
samfélagsins. Samkvæmt gildandi
raforkulögum er það hreinlega ekki
skýrt hver ber ábyrgð á fullnægjandi
framboði til heimila og smærri fyr-
irtækja í landinu. Mikil og góð vinna
var unnin á síðasta kjörtímabili með
nefnd um raforkuöryggi á heild-
sölumarkaði, orkustefnu og nú síðast
breytingu á raforkulögum í vor. Eftir
er að setja reglugerðir sem skýra
ábyrgð og hlutverk Orkustofnunar
varðandi orkuöryggi til lengri tíma og
hvaða úrræði stofnunin getur gripið
til.
Bygging virkjana tekur mörg ár
Við erum öll sammála um að mik-
ilvægt sé að vanda til verka en það
þarf líka að taka ákvarðanir. Aukin
eftirspurn eftir orku byggist upp yfir
langan tíma. Bygging virkjana tekur
jafnframt langan tíma eða 4-5 ár eftir
að löngu og vönduðu undirbúnings-
ferli er lokið, en sá undirbúningur
tekur a.m.k. 10-15 ár.
Frá árinu 2014 hefur Landsvirkjun
gangsett þrjár nýjar aflstöðvar, aukið
vinnslugetu í kerfi sínu með ýmsum
aðgerðum og undirbúið framkvæmd-
ir til að mæta þörf fyrir aukið afl og
orku í framtíðinni. Raforkukerfið er
nú full lestað og nokkuð sterkur vöxt-
ur í eftirspurn líklegur á næstu árum.
Ef Landsvirkjun ákveður að ráðast í
Hvammsvirkjun, sem er sá virkjana-
kostur sem lengst er kominn í und-
irbúningi hjá fyrirtækinu, gæti hún í
fyrsta lagi komist í rekstur á árunum
2026-2027.
Ef ekkert verður gert má búast við
að eftirspurn raforku verði meiri en
framboð sem í viðskiptum kallast
skortur, fyrirtæki munu ekki fá þá
orku sem þau telja sig þurfa, raf-
orkuverð mun hækka og orkuskipti
munu ganga hægar en ella.
Ísland óháð jarðefnaeldsneyti
Landsvirkjun finnur vel fyrir auk-
inni eftirspurn og ætlar sér hér eftir
sem hingað til að mæta þörfum sam-
félagsins fyrir endurnýjanlega orku,
hvort sem er til orkuskipta eða rekst-
urs fjölbreyttra fyrirtækja og blóm-
legs atvinnulífs í landinu. Sú stefna er
í samræmi við metnaðarfull markmið
stjórnvalda um að Ísland nái kolefn-
ishlutleysi og fullum orkuskiptum og
verði þá óháð jarðefnaeldsneyti fyrst
ríkja. Það er framtíðarsýn sem allir
Íslendingar geta verið stoltir af.
Eftir Hörð
Arnarson »Ef ekkert verður
gert má búast við
að eftirspurn raforku
verði meiri en framboð
sem í viðskiptum
kallast skortur…
Hörður Arnarson
Höfundur er forstjóri Landsvirkjunar.
Raunsæ mynd af orkuþörf