Vísbending - 11.05.2017, Blaðsíða 2

VíSBENDING__________________
Einkavæðing íslenskra
ríkisfyrirtækja
' Þröstur Olaf Sigurjónsson
dósent vid CBS og Háskólann í
^ ^eykjdvík
Að ríkið eigi eða eigi ekki ríkisfyr-
irtæki er ofarlega í umræðunni.
Til að fá úr því skorið hvort
ríkið sé heppilegri eigandi fyrirtækja
en einkaaðilar, er rétt að leggja mat á
árangur fyrri einkavæðingar. Megin
tímabil einkavæðingar á Islandi voru
árin 1992-2005. Deildar meiningar
eru um vinnubrögð einkavæðingarferl-
is sem viðhaft var á þessu tímabili.
Einkavæðingu íslensku ríkisbankanna
hefur helst verið gerð skil. En einkavæð-
ing ríkisbankanna er sér kapitúli sem
hægt væri að fjalla um í sér grein. Ekki
er gerð tilraun hér til þess að lýsa því
einkavæðingarferli.
Alls 33 fyrirtæki
einkavædd
I þessari grein er einkavæðing fyrir-
tækja á árunum 1992 - 2005 greind út
frá kennitölum í rekstri fyrir og eftir
einkavæðingu. Viðfangsefnið er ekki að
greina hvernig staðið var að einkavæð-
ingu fyrirtækjanna, það er áhugaverð
síðari tíma rannsókn. A tímabilinu
1992 - 2005 var einkavæðing ríkisfyrir-
tækja fyrirferðarmikil á íslandi og voru
flest ríkisfyrirtæki sem talin voru hæf
til einkavæðingar einkavædd eða alls 33
fyrirtæki.
Ekki einhlítar
niðurstööur
Erlendar rannsóknir á einkavæðingu eru
margar og er niðurstaða þeirra hvað ár-
angur einkavæðingar varðar ekki einhlít.
Meðal nýmarkaðslanda hefur breyting á
rekstri einkavæddra fyrirtækja yfirleitt
verið ágæt þótt breytileiki sé mikill, en
meiri stöðugleiki og betri árangur hef-
ur náðst meðal þróaðra ríkja. Norður-
löndin hafa þróað með sér sterka laga-
og stofnanaumgjörð sem er mikilvæg
breyta hvað árangur einkavæðingar
varðar. Norðurlöndin hafa jafnframt
búið við skilvirkni í rekstri ríkisfyrir-
tækja en það kann að draga úr ávinningi
einkavæðingar sé litið til rekstrar fyrir-
tækjanna.
Nauðsynlegar forsendur
Undanfarna tvo áratugi hefur einkavæð-
ing verið talsvert rannsökuð, mest í
Evrópu og ný-markaðsríkjum Austur-
Evrópu og Suður-Ameríku. Ef aðstæð-
ur á íslandi eru speglaðar í niðurstöð-
um erlendra rannsókna hefði íslenska
einkavæðingin getað heppnast ágætlega.
Pólitísk samstaða ríkisstjórnarflokka fyrir
einkavæðingu er nauðsynleg forsenda og
má leiða að því líkum að hún hafi verið
fyrir hendi á íslandi allt einkavæðingar-
tímabilið 1992 - 2005. Sami stjórnmála-
flokkurinn var burðarás ríkisstjórna þessa
tímabils og sat sami forsætisráðherrann
við völd mestallan tímann. Stuðning-
ur almennings er önnur forsenda vel
heppnaðrar einkavæðingar og var sá
stuðningur fenginn, meðal annars, með
umbun í formi skattaafsláttar vegna
hlutabréfakaupa í ný-einkavæddum fyr-
irtækjum. Onnur forsenda vel heppn-
aðrar einkavæðingar er að stjórnvöld
tryggi samkeppni í einkavæddu atvinnu-
greinunum. Til þessa litu íslensk stjórn-
völd, meðal annars við einkavæðingu
fjármálafyrirtæka. Aukið frelsi um fjár-
málastarfsemi er talin mikilvæg forsenda
í undanfara einkavæðingar fjármálafyrir-
tækja og skipti aðild Islands að Evrópska
efnahagssvæðinu árið 1993 miklu máli
í þessu sambandi. Afnám hafta skiptir
jafnframt máli og segja má að einkavæð-
ingarferlið á íslandi hafi einkennst af
„frelsisvæðingu" allt frá árinu 1979.
Gagnsæi í einkavæðingarferli er þekkt
forsenda hvað varðar árangur einkavæð-
ingar. Ríkisendurskoðun gaf reglulega
út skýrslur um framgang einkavæð-
ingarferlisins sem eftirlitsaðili, en jafn-
framt í þeim tilgangi að upplýsa um gang
einkavæðingarinnar. Hins vegar er deilt
er um hvort raunverulegt gagnsæi hafi
ávallt verið til staðar.
Ríkisfjármál batna
Erlendis ber rannsakendum ekki saman
um áhrif einkavæðingar. Rannsóknir,
sem sýna jákvæðar niðurstöður, merkja
það með aukinni skilvirkni einkavæddu
fyrirtækjanna, meiri hagnaði þeirra og
auknum fjárfestingum. Rannsóknir, sem
sýna jákvæðar niðurstöður, ná bæði yfir
iðnvædd vestræn ríki og vanþróuð ríki.
Ríkisfjármál batna við einkavæðingu af
eðlilegum ástæðum. Styrkir til ríkisfyr-
irtækja stöðvast við einkavæðingu og
fyrirtæki, sem vegnar vel eftir einkavæð-
ingu, borgar skatta. Almennt eru skatt-
greiðslur einkavæddra fyrirtækja hærri
en arðgreiðslurnar sem þau greiddu fyr-
ir einkavæðinguna. Rannsakendur hafa
jafnframt merkt aukin efnahagsleg um-
svif í kjölfar einkavæðingar. Hins vegar
er sjaldgæft að allir hagsmunaaðilar, svo
sem seljandi, kaupandi, viðskiptavinir,
starfsmenn og samkeppnisaðilar, njóti
ríkulegs ávinnings af einkavæðingu.
2 VÍSBENDING • 17.TBL. 2017