Verktækni - 2018, Page 27

VERKTÆKNI 2018/24 27
RITRÝNDAR VÍSINDAGREINAR
Norðan Úlfarsár taka við Úlfarsfells- og Lágafellssvæðin, sem
bæði eru greinilega sprungin. Þar hafa þó ekki fundist ótvíræð
merki um hreyfingar á síðustu 10 000 árum, þótt ekki sé hægt
að útiloka virkni á því tímabili. Tvö greinileg sprungukerfi sjást
(mynd 4). Annað er framhald Krísuvíkursveimsins og hefur NA-SV
stefnu. Einnig sjást hér misgengi með N-S stefnu. Ef til vill eru hér
á ferðinni gömul merki um virkni á sniðgengjum, eins konar bóka-
hillu-misgengjum, frá fyrri kafla jarðsögunnar þegar skjálftasvæði
Suðurlands lá norðar en nú er.
Fjalllendið austan Hafravatns er talsvert sprungið og hafa
sprungurnar yfirleitt NNA-læga stefnu. Þetta sprungukerfi á sér
ekki greinilegt framhald til SV eða NA, að minnsta kosti ekki í
nýlegum sprungumyndunum. Líklega eru þetta sprungur frá eldri
köflum jarðsögunnar, jafnvel myndunarskeiði berggrunnsins sem
þær eru í. Ekki er þó hægt að fullyrða um það.
Umræða og athugasemdir
Það er ljóst að staðsetning mannvirkja á sprungusvæði og í
nágrenni virks jarðskjálftasvæðis á flekaskilum gerir óvenjulegar
kröfur til hönnunar. Til viðbótar álagi vegna bylgjuhreyfinga
frá nálægum skjálftum kemur hætta á að hreyfingar verði á virkum
sprungum sem skeri undirstöður eða valdi aflögun á mannvirkinu.
Við hönnun mannvirkisins er því skynsamlegt að reyna að taka
mið af hugsanlegum hreyfingum. Þetta er sérstaklega áríðandi þar
sem ekki er hægt að vera viss um að allar sprungur séu þekktar
þegar framkvæmdir hefjast. Æskilegt væri að haga hönnun þannig
að hægt sé að bregðast við nýjum upplýsingum sem berast meðan
á byggingu stendur, t.d. þegar jarðvegi er flett af berggrunninum
og sprungur koma betur í ljós. Nánar er fjallað um þetta í bókinni
„Náttúruvá á Íslandi“ sem kom út 2013 (Páll Imsland 2013).
Höfundar þessarar greinar hafa á löngum starfsferli oft verið
kallaðir til ráðgjafar við mannvirkjagerð þar sem bergsprungur
koma við sögu. Ekki fer hjá því að mörg sjónarmið séu uppi þegar
byggja skal á ótraustum grunni. Í eftirfarandi kafla er tekið á
nokkrum þeirra álitamála sem upp hafa komið í þessari vinnu.
Því er stundum haldið fram að „það séu sprungur alls staðar
á Íslandi og því engin leið að byggja nema undir sé sprunga“.
Þetta er rangt. Vissulega eru bergsprungur algengar á Íslandi, en
þær skipa sér oftast í ákveðin kerfi sem hægt er að kortleggja, sjá
mynd 1. Sprungur sem eru líklegar til að haggast á næstu öldum,
er flestar tengdar flekaskilunum sem liggja í gegnum landið.
Byggingaland sveitarfélaganna á höfuðborgarsvæðinu teygir sig
nú í auknum mæli inn á sprungusvæði, eins og glöggt kemur fram
á mynd 2. Það er sjálfsögð varúðaraðgerð að byggja mannvirki
einungis á óbrotnum spildum milli sprungna. Með því má koma í
veg fyrir slys og draga úr tjóni í náttúruhamförum framtíðarinnar.
Kostnaðaraukning er hins vegar óveruleg.
Það er stundum lögð umtalsverð vinna í að flokka þekktar
sprungur í „virkar“ og „óvirkar“ sprungur. Aðferðir byggja oftast á
því að grafa skurði þvert yfir sprungurnar og athuga jarðvegssnið.
Þessi flokkun orkar tvímælis í besta falli. Ef jarðvegur hefur raskast
yfir sprungu í berginu undir, er það vissulega vísbending um að
hreyfing hafi orðið á sprungunni. Tímasetningin er hins vegar óviss
því jarðvegur heldur áfram að sitra niður í sprunguna með úrkomu
og grunnvatnsbreytingum um langt skeið á eftir. Tilviljun getur líka
ráðið því að ekki sjáist rask í skurðinum þótt hreyfing hafi orðið.
Því ber að varast oftúlkun á niðurstöðum slíkra athugana.
Sprungusveimur Krísuvíkur er ótvírætt virkur enda er hann
hluti af aflögunarsvæði meginflekaskilanna í gegnum landið. Það
er engin leið að flokka einstakar sprungur innan sveimsins sem
Mynd 2. Yfirlitskort af nyrsta hluta sprungusveims Krísuvíkur sýnir vel afstöðu til þéttbýlis höfuðborgarsvæðisins. Kortið sýnir einungis sprungur
sem eru þekktar. Þær gætu verið umtalsvert fleiri en hér eru sýndar. Landslagsgögn á myndum 2, 3 og 4 eru ArcticDEM, fengin frá Polar Geospatial
Center í Bandaríkjunum, Upplýsingar um vegi, vötn og byggð eru frá IS50 gagnagrunni Landmælinga Íslands