Heima er bezt - 01.10.2007, Side 23

eða sársaukaleysi (analgesia) og óminni
eða minnisleysi (amnesia). Nú er unnið að
því að greina þessi einkenni að og rekja
hvar í heila og/eða mænu einstök lyf kalla
einkennin ffam, og hvernig lyfín verka á
tilteknar frumur eða frumuhópa.
Frumuhimnan, og þar með himnan
utan á taugaffumum eða taugungum, er
flókin samloka úr fítuefnum (lípíðum).
I henni fljóta „eyjar“af sérhæfðum
prótínefnum. A himnu taugungs í hvíld
er ákveðin rafspenna, róspennan, sem
viðhaldið er með því að ensímakerfí í
ákveðnum prótíneyjum dæla hlöðnum
atómum (jónum) út úr og inn í frumuna.
Taugaboð berast eftir endilöngum taugungi
sem boðspenna, bylgja breytinga á
himnuspennunni.
Þar sem taugungar koma saman kallast
taugamót, og um þau berast boð með
sérstökum boðefnum, sem losna úr enda
eins taugungs og verka á þann næsta.
Einkum innan heilans eru boðleiðirnar
afar flóknar og liggja um fjölda taugunga,
enda þekkjast innan heilans mörg og
mismunandi boðefni. Til að boóefni verki
þarf á ffumuhimnu viðtökutaugungs að
vera sérhæfður nemi, sem greinir þetta
boðefni, en engin önnur. Nemamir em
mismunandi eftir gerðum taugunga og
legu þeirra innan heilans.
Þau taugaboðefni sem menn kynntust
fyrst verka utan heilans og eru örvandi;
losun viðkomandi efna á taugamótum
kallar ffam boðspennu og þar með framhald
boðsendingar um næsta taugung. Innan
heilans þekkjast líka nú hömluboðefni. Það
em efni sem loka taugabrautum, hindra
myndun boðspennu og þar með boðflutning
eftir brautunum. Eitt þessara hömluboðefha
er gamma-amínósmjörsýra eða GABA. *
Á taugungum í ýmsum hlutum heilans eru
ýmsar gerðir af nemum fyrir GABA, og
áhrifin eru mismunandi eflir gerð nemanna.
Komið hefur í ljós að deyfi- og svæfilyf
sem notuð em við skurðaðgerðir virkja
tilteknar gerðir GABA-nema og stöðva
með því einhver boð innan heilans eða
draga úr virkni þeirra. Ýmis svefnlyf og
róandi lyf, svo sem valíum, bindast líka
GABA-nemum.
Staðdeyfílyf draga ekki aðeins úr
I Frœðiheiti á smjörsýru eru dregin af lal-
rteska orðinu yfir smjör, butyrum, og GABA er
skammstöfun á ensku heiti boðefnisins, Gamma-
Amino Butyric Acid
sársauka. Þau stöðva líka önnur boð
um taugar á deyfða svæðinu eða draga
úr þeim. Þannig dofnar allt skyn frá
svæðinu og vöðvar lamast. Þetta kernur sér
stundum illa, til dæmis myndi staðdeyfing
við fæðingu koma í veg iyrir samdrátt
í legvöðvum - fæðingarhríðir. Alexander
M. Binshtok og samstarfsmenn hans
við Massachusetts General Hospital-
sjúkrahúsið í Boston þar sem fyrsta
skurðaðgerðin með etersvæfingu var
ffamkvæmd, vinna að tilraunum með
efni, QX-314, sem unnið er úr lidokaíni
og lamar sársaukaskyn en ekki skyn-
eða hreyfiboð af nokkm öðru tagi. Sá
ljóður er á, að QX-314 þarf að komast
inn í taugafrumur til að hafa þessi áhrif,
en eitt sér kemst það ekki gegnum rásir
á yfírborði frumnanna. I sterku kryddi,
chillipipar, er efni, kapsaikaín, sem kallar
fram kryddbragöið í munni og veldur sviða
ef piparinn er borinn á húð. Þetta efni
þarf að komast inn í skyntaugafrumur til
að hafa þar áhrif, og getur auk þess flutt
QX-314 með sér inn í frumumar. Þetta
notuðu þeir Binshtok sér og sprautuðu
í tilraunarottur blöndu þessara efna
„krydduðu QX-314“ og kölluðu með
því ffam sérhæfða sársaukadeyfingu.
Þessar tilraunir gætu, ef frekari prófanir
gæfust vel, orðið gmnnur að nýju,
sérhæfðu staðdeyfilyfi og em dæmi um
það hvemig menn vonast til að geta,
með aukinni þekkingu á sambandinu
á milli sameindagerðar og lífifræðilegra
áhrifa efnis, fengið fram „skraddarasaum-
uð“ lyf, er henta hverju sinni aðgerðinni og
sjúklingnum sem gengst undir hana.
Heimildir
Grein í Scientific American í júní 2007, bls 32-39,
eftir Orser, B. A. „Lifting the Fog Around Anesthesia,,,
er helsta heimild að efni þessa pistils.
Um tilraunir Binsthtoks og félaga með „pipraóa
staðdeyfilyfið“má lesa í tveimur greinum í Nature, 4.
október 2007: Edwin W. McCleskey. „A local route
to pain relieffbls. 545-546) og A. M. Binshtok, B.
P. Bean & C. J. Woolf. „Inhibition of nociceptors
by TRPVl-mediated entry og impermeant sodium
channel blockers"(bls. 607-610).
Ljóðið í upphafi greinarinnar og skýring á því er
sótt í Ritverk Jónasar Hallgrimssonar; ritstjórar Haukur
Hannesson, Páll Valsson og Sveinn Yngvi Egilsson.
Reykjavík 1989.
Auk þess las Elín Margrét Thorlacius læknir megnið
af greininni yfir í handriti og haföi vit fyrir afa sínum
þar sem þess gerðist þörf.
Lausn á þraut
í síðasta blaði
(bls. 447)
Ummál hrings er sem kunnugt er
2*7Cxr, þar sem r er radíus hringsins.
Ef dreginn er hringur á jörðina
með suðurskaut hennar í miðju og
radíus 5/2k = 0,798 km, er ummál
þessa hrings eða breiddarbaugs 5
kílómetrar. Maðurinn hefur ferð
sína fimm kílómetrum norðan við
bauginn og kemur því á hann að
suðurgöngunni lokinni. Hann gengur
svo allan hringinn, fimm kílómetra
leið í austurátt (raunar skiptir ekki
máli hvort hann fer í vestur eða
austur), og þaðan 5 km til norðurs
á upphafsstaðinn.
Raunar eru lausnirnar fleiri. Ef
norðurgöngunni lýkur á hring með 2 'A
km ummáli eru 5 km tvær umferðir,
þrjár á l2/3 km hring o. s. frv. I öllum
tilvikum stendur hann á upphafsreit
að lokinni 5 kílómetra göngu eftir
hringum.
Heima er bezt 503