Alþýðublaðið - 15.12.1926, Blaðsíða 2

2
ALÞ.ÝÐUBLAÐIÐ
^ a A A A A AAA AAAAAA A AAA A A AAAAAA A A A A.
ÍALÞÝÐUBLAÐIÐ
kemur út á hverjum virkum degi.
3 Afgreiðsla i Alpýðuhúsinu við
; Hverfisgötu 8 opin frá kl. 9 árd.
'til kl. 7 síðd.
; Skrifstofa á sama stað opin kl.
9Va—lOVa árd. og kl. 8—9 síðd.
; Simar: 988 (afgreiðslan) og 1294
! (skrifstofan).
; Verðlag: Áskriftarverð kr. 1,50 á
3 mánuði. Auglýsingaverð kr. 0,15
hver mm. eindálka.
Prentsmiðja: Alpýðuprentsmiðjan
(í sama húsi, sömu símar).
Nýtt skilningarvit.
Eftir Þórbevg Þórðarson.
„En lu monc/on oenis noua sento ...“
(í heiminn kom nýtt skilningarvit...)
L. Zamenhof.
I.
Þennan mánaðardag árið 1859
fæddist eitthvert göfugasta mikil-
menni og menningarfrömuður síð-
ustu alda. Þessi maður var Lúð-
víkó Lazaró Zamenhof, pólskur
augnlæknir og höfundur alþjóða-
málsins esperantó.
í ættborg Zamenhofs bjuggu í
jrann tíð fjórir þjóðflokkar, Pól-
verjar, Rússar, Þjóðverjar og Gyð-
ingar. Þeir töluðu hver sitt tungu-
mál, skildu ekki hver annan og
lágu í þrotlausum erjum og ill-
deilum sín á milli.
Þetta ósamlyndi fékk mjög á
Zamenhof i æsku, og þegar á
unga aldri komst hann að raun
um, að meginorsök þess væri sú,
að þjóðflokkar þessir skildu ekki
hver annan. Hann einsetti sér þá
þegar ungur að áratali að skapa
hlut'aust alþjóðamál, er allar
þjóðir gætu auðveldlega lært og
sameinast um.
Zamenhof var sannfærður um
það alla æfi, að slík alþjóðatunga
myndi öllu öðru fremur stuðla að
bróðurlegum skilningi milli landa
og þjóða, uppræta þjóðahatur,
fyrirgirða styrjaldir og skapa þess
í stað alþjóðlegan hugsunarhátt
og allsherjar bræðralag í veröld
borgaralegrar skammsýni og
blóðsúthellinga.
Það, sem fyrir Zamenhof vakti,
var þvi þetta sama, sem knúð hef-
ir mikla menn allra alda til að af-
sala sér veraldlegum gæðum
þessa sællífa heims. Það var alls-
herjar bræðralag mannkynsins.
Það var honum aðalatriðið. Það
var undirstaða esperantós. Þess-
ari háleiíu hugsjón helgaði Zam-
enhof krafta sína. Að henni vann
hann sýknt og heilagt, þar til
hann skildi við þessa tornæmu
veröld saddur lífdaganna 14. apr-
íl 1917.
En það var enginn hægðarleikur
að skapa auðlært og nothæft al-
þjóðamál. Alla leið frá Leibnitz
fram til daga Zamenhofs höfðu
verið gerðar um 60 tilraunir til
að skapa slíka tungu. En höfund-
unum mistókst öllum.
Dr. Zamenhof leysti þessa þraut
fyrstur manna. Honum tókst að
skapa mjög fullkomið, hlutlaust,
fagurt, einfalt og * auðlært al-
þjóðamál. Esperantó er sannar-
lega einhver dásainlegasta völ-
undarsmíði, sem mannsheilinn
hefir upphugsað. Það er margfalt
fullkomnara, margfalt einfaldara
og margfalt auðlærðara en nokk-
ur tunga, sem töluð hefir verið á
jörðinni.
Hvers vegna er þá ekki espe-
ranto fyrir löngu orðið að lög-
skipuðu alheimsmáli?
Vér megum aldrei gleyma því,
sízt þegar um frumleg stórvirki
er að ræða, að heimurinn er
heiinskur, að mennirnir eru sljóir
og þröngsýnir, að hjörtu þeirra
eru full sérvizkulegrar þverúðar
og heili þeirra seinn að skilja.
Níutíu og niu hundraðshlutar
mannkynsins eru ekki hér tii að
þjóna sannleikanum, heldur til að
, gæta hagsmuna sinna“. Sannleik-
urinn fer ekki umhverfis jörðina á
áttatíu dögum. Þess vegna and-
aðist Zamenhof saddur lífdaganna
án þess að sjá fórn sína verða
andlega menningarlind alþjóða.
II.
Hin mæltu mál mannkynsins
eru að miklu leyti til orðin af
blindum ti’.viljunum. Þau eru sam-
safn af steinaldarleikföngum villi-
nranna og listasmíðum fárra vitr-
inga, sem hafa gert heiminn rugl-
aðan ineð því að hugsa. Það er
tilviljun ein, hvort þau eiga í
forðaburum sínum nöfp. á hlutum
og hugmyndum, sem vér glírn-
um við daglega. Það er tii dæmis
nærri heilsudrepandi tilviljun, að
íslenzk tunga skuli ekki hafa haft
sinnu á að koma sér upp einu
einasta heiti á heilbrigðum manni.
En fáráðling, sem mist hefir heils-
una eða forlögin hafa aldrei gefið
neina heilsu, verðlaunar hún með
tveimur löngum nafnorðum. Og
þó tekur fyrst í hnúkana, þegar
„lög málsins“ eru svo óþjál og
takmörkuð, að þau leyfa ekki að
bæta heilbrigða manninum upp
þá vansæmd, sem hugsunarleysi
vanans hefir bakað honum.
Öll málfræði hinna mæltu mála
er moldviðri af tilviljunum og
tiktúrum hinna heimskustu, sem
málin mæla, því að hinir vitrari
bera orðin að jafnaði „rétt“ fram,
„tala rétt mál“, sem svo er kall-
að. Það er til dærnis steinblind
tilviljun, að eignarfall eintölu af
orðinu hestur skuli vera hests og
nefnifall fleirtölu hestar, en eign-
arfall eintölu af orðinu hryssa er
hryssu og nefnifall fleirtölu hryss-
ur.
Sams konar hendingarrugl er
það og, að þátíðin af sögninni að
líða er ieið, þátíðin af að smíða
er smiðaði, þátíðin af að synda er
synti, þátíðin af að rita ýmist
reit eða ritaði og þar fram eftir
götunum.
Eitt sinn fann einhver íslenzkur
einfeldningur upp á því að segja:
rhér langar í meira dilkakjöt;
honum dreymdi, að hann væri að
éta sýlspekaðan makka af nýaf-
slegnu stóðhrossi vestan undan
Snæfellsnesjökli; heyrðu mér,
hvalur rak norður í Grunnuvík
við Isafjarðardjúp. Enn þá telj-
um vér slíkar „tilviljanir“ málvill-
ur, og íslenzkukennarar munu
leiðrétta þær í stílum nemenda
’sinna, þótt fiestar þeirra séu
orðnar sorglega algengar í mæltu
máli.
En hvað stendur það lengi? Eft-
ir eina öld verða þessar tilvíljanir
einfeldningsins orðnar fastar mál-
venjur um þvert og endilangt ís-
iand, málvenjur, sem hermihneigð
þekkingarskortsins og vald vanans
hafa þá skapað löghelguð rétt-
indi í vandaðri ræðu og riti. Ef
einhverjum heimaöldum ' afdala-
nemanda yrði þá á að skrifa í
íslenzkustíl sinn: mig langar í
meira dilkakjöt; hann dreymdi, að
hann væri að éta sýlspikaðan
makka af nýafslegnu stóðhrossi
vestan undan Snæfellsjökli;
heyrðu mig, hval rak norður í
Grunnavík við Isafjarðardjúp, þá
mundi kennarinn setja upp fræði-
legan umvöndunarsvip og segja:
„Þetta er úrelt tuttugustu aldar
mál,“ og hann skrifar í stíl nem-
andans með rauðu bleki: mér
langar, honum dreymdi, sýlspek-
aðan, Snæfellsnesjökli, hvalur rak,
Grunnuvík o. s. frv. Og veslings
lærisveinn'nn fe'lur í stafiyfir mál-
■ vizku elsku kennarans síns. Ein-
feldningurinn, er stamaði þessu
út úr sér af málhelti eða bjálfa-
skap fyrir 100 árum, er nú orð-
inn málfræðilegur örlagavaldur
jafnvel sprenglærðra háskólapró-
fessóra, sem rita þykka doðranta
'um frelsi viljans og speki ís-
lenzkrar tungu. Með þessum hætti
skapast málfræði, orð og orðatil-
tæki mæltra mála. Þetta eru lög
þeirra. Og skáldfíflin koma og
yrkja hjartnæm hrifningarljóð um
fegurð, mátt og göfgi hjartkæra
móðurmálsins síns, í krafti hinn-
ar heilögu vanþekkingar.
Þessar blindu tilviljanir gera
oss engan snefil af gagni til þess
að skilja málin eða béita þeim
í þjónustu hugsunarinnar. Og því
_um síður geta pær talist fegurð--
arauki. Þær eru þvert á móti
sjúkleiki, eins konar illkynjuð
æxli, sem hafa vaxið út úr orð-
myndum og orðatiltækjum. Þær
eru til hindrunar fyrir minnið og
fjötrar fyrir frjótt og skapandi
ímyndunarafl.
Það er einmitt þetta vitfirrings-
lega regluleysi í stafsetningu, orð-
myndun, beygingu og setninga-
skipun, þetta siðleysi, ef svo mætti
að orði kveða, sem gerir nám í
erlendu máli að æfistarfi, ef vér
eigum að hafa þess full not. „En
þetta er þroskandi," segir fáfróður
lesandi. Það er hjátrú. Þessi
reglulausi minnissamtíningur ■
Veitir skynsemi þinni engan
þroska. Það glæðir að eins minn-
isgáfuna, vitsmuni þína ekki. Sið-
ferðislífi þínu er slík ringulreið .
áreiðanlega hættuiegri en bann-
lagabrot vínsmyglaranna.
Ég hefi kent íslenzkt mál í sjö
ár. Oft lét hin klassiska tunga
feðra minna mig bera kinnroða
frammi fyrir nemendum mínum.
Ég kostaði kapps um að festa
þeiin í minni nokkrar allsherjar-
reglur í beygingu orða og staf-
setningu. Þegar ég hafði þulið
fyrir þeim regluna, spurðu þeir
stundum í hjartans einlægni: „Er
þetta þá alt af svona?“ „Ónei.
Ekki er það nú.“ Og síðan roms-
aði ég upp úr mér annari reglu,
sem var undantekning á allsherj-
arreglunni, og svo þriðju reglunni,.
sem var undantekning á undan-
tekningarreglunni, og þannig ó-
endanlega.
Mælt mál eru lögmál skipulags-
leysis, sem bjálfar kynslóðanna
hafa neytt upp á okkur.
III.
Dr. Zamenhof skóp esperantó
upp úr málum hins indevrópiska.
málaflokks. Orðstofnarnir era
flestir valdir úr hinum rómönsku
og germönsku málum. Þeirrf
reglu er yfirleitt fylgt í orðaval-
inu, að taka þau orð og þær orð-
myndir, sem eru alþjóðlegastar,
flestum eru kunnar. En Zamenhof
mokaði burt úr málfræðinni öll-
um óþörfum hljóðum, orðmynd-
um og beygingum og hélt því
einu eftir, er var nauðsynlegt til
fegurðar, skilnings og notkunar.
Þess vegna er hverjum maðal-
greindum manni vel kleift að
nema málfræðina í esperantó á:
hálfri klukkustund. Hún er 16
auðlærðar reglur. Og þessar regl-
ur eiga sér engar undantekning-
ar og því síður undantekningar á
undantekningum, er aftur séu
undantekningar á öðrum undan-
tekningum. Öll orð eru rituð eins
og þau eru borin fram. Sami staf-
ur hefir alt af sama hljóð, hvar
sem hann stendur í orði. Esperan-
itó hljómar fagurlega og ber með
sér fínan siðmenningarblæ.
En það, sem einkum gefur þó
esperantó margfalda yfirburði yfir
öll mælt mál, eru hin 7 forskeyti
og 25 afleiðsiuendingar, er málinu
tilheyra. Þessi fyrirbrigði gera es-
perantó það geysigagn, að það
kemst af með margfalt færri orð-
stofna en mælt mál. En með þvf
að setja forskeytin og afleiðslu-
endingar á ýmsa vegu við orð-
in eða orðstofnana, má við hafa
miklu fjölbreyttari tilbrigði og
beita miklu meiri nákvæmni í
ræðu og riti en auðið er í mæltúm
málum.
Af stofninum san- einum sam-
an, er táknar heilbrigði, hefi ég
t. d. myndað 1000 orð, einungis
með því að setja 10 beygingar-
endingar og nokkrar af hinum 7
'forskeytum og 25 afleiðsluending-
um á ýmsa vegu við stofninn.
Þessar samsetningar eru þó svo>
einfaldar og skýrar, að hver es-
peran'isii skilur þær á augabragði,
getur ekki misskilið þær. Á móti