Ísland - 12.02.1899, Síða 2

10
f SLAND.
Þættir um íslenzkar bókmenntir.
II. Sæmundaredda.
Svo nefnist einu nafni safn alimikið af fornum
kvæðum, og var það áður trú manna, að Særaund-
ur prestur hinn fróði væri höfundur þeirra, eða
hefði safnað þeim, og er nafnið þaðan sprottið.
En nú vita menn, að hann getur eigi verið höf-
undurinn og er talið vafasamt, hvort hann hafi
átt nokkurn þátt í að safna kvæðunum. Hand-
ritið, sem geymt hefur flest af kvæðum þessnm,
er í konungsbókhlöðunni í Kaupmannahöfn; það
er á skinni og nefnist Konungsbók. En þá bók
átti Brynjúlfur biskup Sveinsson en gaf JDana-
konungi. Auk þessara kvæða eru og nokkur
önnur calin til Eddukvæða, af því að þau líkjast
þeim i öllu, þótt ekki sjeu þau geymd í sömu
handritum.
Edda er skylt óður, og þýðir: skáldskapur.
Snorri Sturluson kallaði svo rit sitt um norrænar
goðasagnir og skáldskap. En miklu síðar fá þau
kvæði, sem hjer er um að ræða, það nafn, en það
fengu þau af því, að menn hugðu þau kornin úr
öðru riti sams konar, er Sæmundur fróði hefði
ritað.
Ekkert vita menn með vissu nm aldur þessara
kvæða. En norrænir málfræðíugar hafa ráðið það
af málinu á þeim, að þau geti ekki verið eldri
en frá 9. öld, og telur Finnur prófessor Jónsson
þau ort á 10. og 11. öld. Eigi eru lærðirj menn
heldur ásáttir um, hvar þau muni ort, og telja
sumir þau keltnesk að uppruna, aðrir norsk
ogenn aðrir íslenzk. Hafa margir þauilærðirvísinda-
menn ritað þykkar bækur á ýmsum tungum um
þetta efni og eru kvæðin allfræg. En engar sagn-
ir hafa menn um þau nema frá íslendingum , og
ertt þau að því leyti okkar eign, hvaðan svo sem
þan kunna að vara runnin upphaflega.
Kvæðin hafa lengi gengið í munnmælum manna
á milli, áður þau væru rituð; muau þau því víða
afbökuð, og líkiegt, að það sem nú er til sjeu ’orot
ein, eða kvæðahlutar. Það þótti góð og göfug
skemmtun á Norðurlöndum í fornöld, aðheyra kvæði
flutt og sögur sagðar; voru þeir menn vel metnir,
er slík fræði kunnu. Optast munu þetta hafa
verið gamlir menn, er víða höfðu ratað og margt
hugsað. Voru þeir nefndir þulir, en það er skyit
sögninni að þylja og nafnorðinu þuia, og þýðir
skáld eða vitringur. Höfðu konungar og aðrir
höfðingjar sjerstakan stól í sölum sínum handa
þeim mönnum. Eigi voru þeir ætíð sjálflr höf-
undar að því, sem þeir fluttu, en sögðu frá því,
sem þeir höfðu heyrt og numið af öðrum. Flest
segja kvæðin frá *gömlum goðdsögum eða hetju-
sögum og voru þeir, er frá sögðu, fremur taldir
fræðimenn en skáld.
Rímið á kvæðunum er mjög óvandað og öll
byggingin laus. Sum þeirra eru að eins lítt rím
bundnar þulur, svo sem Rígsþula, Þrymskviði o. fl.,
og fylgja engum föstum reglum. Eru þulur ó-
vandaðastur kveðskapur og ekki nema að nokkru
leyti bundið mái. Byggingin bendir á, að þulur
sjeu fyrsti vísir'til kveðskaparins, og líklegt er, að
það nafn hafl hann haft í fyrstu, svo sem hin
elztu skáld, er sagnir fara af, voru nefndir þulir
Fornyrðalagið er líkt þulunni, en nokkuð fast-
byggðara. Aðrir bragarhættir í Eddukvæðunum
eru málaháttur og Ijóðaháttur. í þesaura þremur
háttum er fram komið rím með ákveðnum áherzl-
um og fastri skipun stuðla og höfuðstafa.
Aunars koma rímstuðlar einnig fyrir í máls-
háttum og spakmælnm, og er uppruni rímsins eigi
annar en sá, að tilraun er gjörð til að orða eia-
stakar setningar sem bezt og snjallast, t. d.: „ekki
er allt gull, sem glóir“, „þar er mjer úlfs von er
jeg eyrun sje“, „köld eru kvenna ráð“ o. s. frv.
Verðurþetta svo að list, og eru heilar sögur sagð-
ar á þennan hátt til að gjöra þær áheyrilegri;
þær eru fluttar í þulu eða kvæði.
Þetta er fornyrðalag oger úr Völuspá:
Át var alda Jðrð fannst eigi
þars Ymir byggði; nje upphiminn;
var-a sandr nje særj gap var ginnunga
nje svalar unnir. en gras hvergi.
Þatta er málaháttur og segir frá för Niflunga
til Atla konungs:
Fetum ljetu fræknir
um fjöll at þyrja
marina melgreypu
Myrkvið hinn ðkunna.
Hristist öll Hónmörk,
þars harðmóðgir fóru;
ráku þeir vandstyggva
völlu algræna.
Þetta er Ijóðaháttur:
Meyjar orðum Því at á hverfandi hveli
skyldi mangi tróa voru þeim hjörtu sköput,
nje því er kveðr kona. brigð í brjóst um lagit.
Flest eru kvæðin sagnir um goðin eða fornar
goðkynjaðar hetjur og valkyrjur. Önnur eru lær-
dómskvæði og kenna heimspeki og lífspeki þairra
tíma. Sagnakvæðin eru öll kveðin um viðburði,
er löngu áttu að vera um garð gengnir, en geymzt
höfðu í munnmælum. En tíminn nemur jafnan
smáatvikin burt, en aðalviðburðirnir geymast í
sögunniogverða æ stórfengilegri eptir því sem lengra
líður frá. Því er ætíð svo fyrir augum vorum,
sem töfraljóa brenni yfir þeim tíma, er vjer höfum
að eins munnlegar sagnir af. Og skoðanir þær,
sem hjer koma fram á heiminum og tilverunni, eru
óljósar og öfgafullar. Allt verður með undrum
og kynjum, táknum og stórmerkjum, göldrum og
gjörningum. Leynileg öfl taka sí og æ fram fyr-
ir hendur manna. ímyndunaraflið er Iftt bundið
af lærdómi eða vísindum og skapar veröldina, guði,
menn og viðburði eptir vild sinni. Fuglarnir tala
í trjánum og segja fyrir óorðna hluti; menn fara
með galdra; valkyrjur ríða iopt og lög o. s. frv.
Ghiðirnir hafa að öllu mannlegt eðli og æði, og
eiga í höggi við jötna og þursa. Hjer er engin
ljós aðgreining guða, manna, jötna og dverga,
eða himins og jarðar. Tilveran er öll í töfraljósi.
Það er eins og guða andi svífi enn yflr vötnun-
um. ímyndunaraflið er ótamið; mannsandinn er
hjer í bernskuórum að brjótast um til að fá skiln-
ing á heiminum og tiiverunni og stikar geiminn
í stórum skrefum. Mörg erindi 1 kvæðunum eru
undir eins yndisfögur og stórkostleg; önnur eru
aptur þur frásögn eða upptalningar.
í flestum kvæðunum er frásögnin aðalefnið, við-
burðurinn eða viðburðirnir, sem kveðið er um. Lýs-
ingarnar, sem gjörafrásögnina skáldlega, eruhvergi
langar nje ýtarlegar. Kvæðin eru fáorð, kjarnorð
og dularfuil; það er eins og hálfgagnsæ hulins-
blæja iiggi yfir efninu, svo að andann gruni allt
af fleira en augað sjer, eins og skáldið segir.
Mörg af kvæðunum eru samtöl, og segja menn
þeir og guðir, sem kvæðin eru um, þá sjálfir frá
Víða er aðalguðinn Óðinn á ferð í dularham, og
ræðir við þá, sem hann hittir, um forn fræði, heim-
speki og siðaspeki. Þar af er komið nafnið á
heizta lærdómskvæðinu, sem heitir „Hávamál“, en
það er: mál hins háa, guðs mál eða guðsorð. í
Völuspá er Vala ein látin segja frá upphafi heims
og forlögum.
Menn þeir og konur, sem hetjukvæðin lýsa eru
ekki einsog fólk er flest, ekki almennar mennskar
verur, heldur goðmagnaðareðatröllmagnaðar feikna-
verur. Líf þeirra birtist eins og æflntýri. Allar
ástríður þeirraog tilfinningarerumjög sterkar; menn
og konur springa af harmi, en brenna af ást, heipt
eða grimmd. Miklu næmari athugan kemur fram í
lýsingunum á hinu innra lífi, en hinni ytri nátt-
úru. Yfirbragði manna og útliti er varla lýst, eða
þá mjög ófuilkomlega. Þegar lýst er fríðleik
konunnur, er hún sögð hvít eða björt, armhvít og
sólbjört og fleira því iíkt; nákvæmari er lýsingin
ekki. Þegar Sigurðí Fáfnisbana er lýst, er það
með þessum samanburði:
Svo bar Sigurður
af sonum Gjóka,
sem væri grænn laukur
ór grasi vaxinn
eða hjörtur hábeinn
með hvössum dýrum,
eður gull glóðrautt
hjá grá silfri.
Eins eru náttúrulýsingarnar hvergi ýtarlegar
Þarerekkilýsteinstökumfjöllum, dölum eða fljótum,
blómum eða grösum, ekki litbreytingum hafs og
himins eins og í skáldskap nútímans. Jörðin er
kölluð græn og iðjagræn, en fleiri liti hefur hún
þar ekki. Er nákvæmnin í lýsingum eigi lengra
komin þar, en þar sem konan er kölluð hvít og
sól björt.
Sól skein sunnan Þ4 var grund gróin
á salarsteina grænum lauki.
Dómsdegi heiðinna manna, þá er jörðin á að
farast í Surtarloga, er í Völuspá lýst með þessum
fáu en skörpu dráttum:
Sól tjer stortna, geysar eimi
sökkur fold í mar, ok aldurnari,
hverfa af himni leikr hár hiti
heiðar stjörnnr,
við himinn sjálfan.
Þegar jörðin endurfæðist eptir Surtarloga er
því svo lýst, eg er það völva, sem sjer sýnina:
Sjer hón upp koma
öðru sinni
jörð ór ór ægi
iðjugræna
falla fossar,
flýgr örn yfir
sá er 4 fjalli
fiska veiðir.
Þetta eru kjarnorðar, fagrar og áhrifamiklar
náttúrulýsingar, eiga við stóra viðburði og tapa
sjer ekki í smámuni. En smágjörvari drættir og
nákvæmari lýsingar eru heldur ekki til í þessum
kvæðum.
Aptur á móti eru lýsingarnar miklu nákvæmari
þegar farið er að lýsa skapi manna og geðshrær-
ingnm. Tárinu er á einum stað svo lýst, að það
er kallað „úrsvalt, innfjálgt, ekka þrungið"
Ást, sorg, heipt og hatri er svo vel lýst í Eddu-
kvæðunum, að því er við brugðið. Þó eru Iýs-
ingarnar ekki langorðar nje ýtarlegar. En þessar
iyndisleinkunnir eru svo skarpt dregnar fram,
einkum hjá kvenfólkinu, Brynhildi Buðladóttur,
öuðrúnu öjúkadóttur og Sigrúnu ástmey Helga
Hundingsbana, að ýms beztu skáld á þessari öld
hafa tekið sjer þaðan fyrirmynd.
(Framh.)
Ex umbra ad astra!
Eptir Guðm. Guðmundsson.
II.
Yfir kletta og klungur.
Manstu eptir því þegar, við gengum saman forð-
um? — Jeg man það svo vel sem það hefðiverið
í gær.
Jeg var á ferð og kom á fjarlægu æskustöðv-
arnar þínar og þekkti engan mann, — jeg var
einn meðal allra ókunnugra, aðkomumaðurinn,
gesturinn!
Og enn er mjer sem finni jeg hjartað slá eins
og það sló forðuro við það að sjá þig, hitta þig.
Jeg sá þig gegnum gluggann og hljóp út á móti
þjer, — jeg átti þar engra kunningja von, —sízt
átti jeg þín von — jeg vissi ekki, að þar voru
þínar stöðvar; — þetta kom mjer svo óvænt.
Jeg varð glaður, en fyrst átti jeg þó fulít í
fangi með að átta mig, þegar endurminningarnar
um þig og tilfinningarnar risu upp og stóðu
lifandi fyrir sjónum sálar minnar í bendu, svo allt
komst á kynlega ringulreið, og jeg gat ekki í
skjótum svip greint eitt frá öðru.
En svo mætti jeg dökku augunum þínum, þegar
íeg kom ofan af dyrariðinu, og undir eins áttaði
jeg mig.
— Já, manstu það?
Við gengum saman, þú sýndir mjer átthagana
þína. — Þá var sumar og sólin skein, Ijómi ljek
yfir vogum og víkum, fjörðum og fjöllum.
Norður á hæðirar gengum við, — grýttu hæð-
irnar; lágir kofar og lagleg smáhús blöstu við í
grænu rjóðrunum milli hæðanna. Og vinalega
brostu smátúuin við okkur í hallanum.
Hvítar holtasóleyjar, — hvítar sem sakleysið og
þráin unga — vögguðu sjer í blænum milli gráu
steinanna, vöfðust upp að þeim og mændu tárvot-
um augum til sólarinnar og himinsins bláa, sem
var svo yndisblár eptir Ijúfa og lífgandi gróðrar-
skúr; hvítu krónublöðin blöktu og börðust við
grjótið.
En steinarnir voru harðir og hljóðir og högg-
uðust ekki fremur en endrarnær!
— Og tengdum höndum klifruðum við saman í
klettunum, •— horfðum yfir hjeraðið af snösunum,
— stóðum í skjólinu af dröngunum, þar sem Hulda
býr, — þaðan sem aptansöngur álíanna hljómar
yfir voginn á kvöldin.
— Mjer datt í hug einhver leið, — jeg sá ein-
hvern veg í hugsjón minni, grýttan, brattan, með