Alþýðublaðið - 16.01.1937, Qupperneq 3

LATOARDAðUNN Ið. JAN. I85B.
KBVT9BHBKBIIB
(rotabfi Kveldfiifs og Landsbankinn.
AbfefÐUBLAiiIi
RITSTJCKi:
£ &, VÁLBEMAESiC®
RITBTJORNl
AlþýðBkOilnH.
iSasgaagKE im IugóIíutKsaiai.
AJrORBIÐBLAl
AlþlOuhOalnÉ.
£r& HveraflgöSag I
SHfARl
«800—480«.
&®}Ss AfgMtSBla, BUglýfllngKS.
sflSSXí Ritncjora xuuuaaanr tsM&i
mm: RlUtjöri.
*sm: vunj. s. vuhj&hum. owte
&m: W. fi>, VidðNunnB 4fe»te»
Mt aatæsj&s.
Ml A%bMA
KIiBí69RiantBBilB|Ba,
Failkomið skoðaoa-
tielsi i skolara
labdsios.
AU tíMndí hafa spurzt hing-
að til bæjarins, að hinn
vinsæli og veimetní skólastjórí
Bjami á Laugarvatni hafi lýst
þar yfír sem sinoii skoðun, að
rétt væri að banna kommúnistum
óg nazistum skólavist og 9
skólasveinar yfirgefið skóla hans
af þessum tökum.
I>að orkar okki tvimælis, að
slfkt bann qr ekkl leyfilegt að
landslögum.
Skólamir getn sett ýmsar regl-
ur um begðan nemenda sinna,
éjn þeir geta undir engum kring-
umstæðum kraflst þess, að þeir
afneiti ainum eða öðrum skoðun-
um, né aðhylllst aðrar, hvort seon
um stjórnmál ^ða annað *r að
ræ,ða.
ÆtH Bjarni skólastjóri á Lauga-
vatní, som einnig er alþingismað-
'ur, sér að halda þe(irri skoðun
ísinni til strejtu, að banna beri
kommúnístum og nazistum skóla-
vist, þá hlýtur hann að leita til
þess aðstoðar löggjafarvaldsins.
Alþýðublaðið telur engan veg-
iinn víst, að skólastjórinn grípi
til þejssa ráðs, en færi nú svo,
að um þetta yrði rætt á þingi,
þá vlll blaðið þegar taka fram,
að það teJur það fjarstæðu eina,
áð banna mönnum skólavist
vegna stjómmálaskoðana þeirra.
Það er alkunna, að þjóðfélag-
ið lejggur skyldur á herðar þegna
s,kma, án alls tillits til þess,
hvaða s.tjómmálaskoðanir þeir
aðhyllast, og þá hlýtur það e,inn-
ig að ve.ita þeim þau réttindi og
hlunnindi, sem það ræður yfir,
áu alls, tjllita til sljiks.
Þetta «r svq augljóst mál, aið
ekkf þarf freltari skýringa með;
skoðanakúgun í hvaða mynd sem
hún keonur fram, er miðaldaleg
villimenska, sem engir lýðræðis-
flokkar mega gera sig seka um
áð ljá hið minsta liðsyrði.
Hitt ei' annað mál, að skólun-
um betr að setja ákveðnar regiur
rum hegðan nemenda sinna og
gæta þess vandlega, að þeim sé
hlýtt.
Það er t. d. óhæfa, að skóla-
Sveinar taki þátt í líkamlegum
árásum á menn eða geri sig seka
úm refsivert athæfi; nemendum
sem slíkt gera ber að víkja úr
slkóla tafarlaust, og það án alls
tillits; til þess, hvað skoðunum
þeirra líður á þjóðmálum.
Það verður líka að teljast
næsta eðlilegt, að skólamir banni
flokkspólitísk félög innan sinna
vébanda. Þeir geta með fullum
rétti sagt sem svo, við nemendur
sína: Starfið þið í ainu skólafé-
lagi. Þar getið þið rætt um
stjómmál sem annað. Það hæfir
bezt því víðsýni, sem á að ein-
kenna skólana, að kenna nem-
endum að vinna saman, þó þeir
hafi ólikar skoðanir á stjórnmál-
um, og fcenna þeim að deila um
þau á siðmennllegan hátt. Slikt
leggur engar hömlur á skoðana-
frelsi nemendanna, en ætti að
-geta verið þeim vöm gegn sið-
spillandi ofstæki.
Það hefir vakið nokkra at-
hygli, að f-ormaður Framsóknar-
flokkslns hefir tjáð sig því fylgj-
andi, að banna kommúnistum og
nazístum skólavist. Vonandi tek-
ur flokkur hans’ ekki meira mark
á honum í þessu en öðru, ag
(Sennilega heldur hann áfram að
fóa -einn á báti i baráttunni fyrir
því, að innleiða sfcoðanakúgun í
skóla landsins.
Því verður ekki að óreyndu
trúað, að hinn mæti maður
Bjami á Laugarvatni, sem
drengilega og með góðum ár-
angri hefir barisf gegn nautn eit-
íiriyfja í skóla sínum, vilji þegar
á neynir sfuðig að því, að inn-
léiða þangað eitur skoðanakúg-
unar.
Prh. al 1. sfiðn.
j öll þessi ár ier íslandsbanki
aðalviðskiftabanki Kveldúlfs og
starfar félagið í nánu sambandi
við hann. Þó mun hafa fcomið
að jþví, að jafnvel Eggert Claes-
sen og félögum hans, sem á þess-
um árum vioru að lána Sæntundi
og Gísia, Sólbakka og Kristjáni
Torfasyni milljónaupphæðir, hafi
,ekki tnevst sér til þess að verða
við lánakröfum Kveldúlfs eins
ört og bræðurnir Thors þóttust
eiga heimtingu á; þá var þiað
að formaður hlutiafélagsins, —
'Richard Thors, gerði sér lítið fyrir
ir og brá sér yfir í Landsbankann,
sem þá var orðinn þjóöbanki, end-
urreistur með 3 millj. kr.framlagi
úr rikissjóöi, log flutti öll við-
skifti „stærsta hlutaféliagsina á Is-
landi" og „mesta saltfiskútflutn-
ingsfírma í hieimi“ þangað.
Skömmu síðar fór svo islands-
hanki á höfuðið og sýnist það í
fljótu bragði mikili gæfumunur
þessara tveggja stærstu einkafyr-
irtækja, sem þá voru á land-
inu oig má segja, að þar hafi;
skiollið hurð nærri hælum. En þó
hefir svo farið, að Otviegsbankinn,
siem reis upp á rústum íslands-
bianka, hefir ftiam á þennan dag
átt allt að 1 milljón kr. hjá þessu
„mesla saltfiskútflutningsfirma í
hieiminum," án þess að noklkur
veð væru fyrir eða nokkur trygg-
ing yfirleitt nema víxlar með hinu
„heimskunna" nafni Kveldúlfs,
sem þó ekki alt af munu hafa
veriö endurnýjaðir á tilsettum
dögum eða vextir greiddir af. Hið
sáma er að segja um skuldir fé-
lagsins við Landsbankann, sem
al't af síðani 1930 hafa þó verið
margfalt hærri.
En, þær 800 þús. kr., seatn ftaxið
hiafa i Korpúlfisistaðl og annað
b;|ajsk Thor Jensen eru þð ekki
ialt, sem dreglð heftr verið út
úr búi Kveidúlfsj.
Ein miljóíi enn dreg-
in út úr félaginu
Hiinir fimm stjómendur og
fmmkvæmdastjórar hafa, flestir á
síðustu ánrni, eignast hús hér
í h'æmUHí, s-em flest bera af öðr*
um húsum að útliti og dýrleika,
Hið ódýrasta þeirra mun kosta
um 80—90 þús. kr„ len hið dýr-
astia allt að 130 þús. kr, Öll þessi
hús munu viem byggð að mestu
eða öllu leyti fyrir fé úr Kveld-
úlfí. Surnt af fénu til bygging-,
anna munu peir að vísu telja sig
hafa fengið að láni hjá félaginu
eins og áður peningana til hluta-
bréfakaupianna. En þieir hiafa
aidrei greitt til félagsins einn eyri
í vexti af þeim lánum og munu
vextirnir því nú nema ’iáilitlegrií
upphæð, ef hún væri reiknuð. <
Skuldir þe.irria við félagið, fyr-
Ír utlau vextina, munu nú nema
á 5. hundrúð þús. kr.
En vitanlega hefir Kveldúlfur
sjálfur alltaf þurft að greiða vexti
af þeirri upphæð, sem stjórnend-
ur han.s’ og framkvæmdastjórar
hafa fengið að láni hjá honum;
því að sömu upphæðir hefir hann
orðið að fá að láni hjá bönkun-
um; og neimur því upphæðin, sem
framkvæmdast j órarnir hafa þann-
íg í riaiun og veirn dregið út úr
fyrirtækinu, fullri % milljón kr.
En auk þeirra launa, sem Kveld
úlfur hefir orðið að greiða hinum
íimm framkvæmdastjórum sínum,
og þeirra hlunninda, sem fullyrt
er að þeir njóti í vörum og öðr-
um kaupum til heimila sinna í öðr-
Um viðskiftum við félagið, heíir
Kveldúlfur verið látinn greiða
Thor Jensen — sem eftiir að hann
byrjaði brask sitt með Korpúlfs-
staði log ahnan landbúinað ,rétt
eftir árið 1921, hefir beint öll-
um sínum síarfskröftuim að þeim
fyrirtækjum, en elkki að Kveld-
úlfi, — 25 þús. kr. ,yeftirlaun“ á ári,
og hafa þessar eftirlaunagreiðsl-
ur einnig haldið áfram eftir árið
1929, þegar það v;ar opinberl-ega
tilkyint í hlutafélagaskránni, að
h,ann væri að fullu genginn út úr
félaginu. Þessar eftirliamiagreiðsl-
ur munu nú með vöxtum nema
annari % millj. kr.
Það fé, sem fjaimig
virðlst hafa verið dregið
út úr hlutaféiaginn Kveid
úlfi frá því að Thor
Jensen byrjaði að draga
sig út úr því, nemur því
ails — umfram óhófslaun
til fimm framkvæmda-
stjóra, óhófseyðslu á
kostnað félagsins á heim-
ilum þeirra og stórfé til
þess að kaupa upp heil
kjðrdæmi, eins og sam-
herji þeirra, Hannes á
Hvammstanga komst að
orði á síðasta þingi —
allt að 2 millj. króna!
| „Ovissar tekjur“ og
eignir í öðrum lönd-
um.
Stjóm hlutafélagsinis Kveldúlfs
út á við sem fisksöiufirma og af-
skifti þess af fisksölumálum er
ikapítuli út af fyrir sig — semni-
1-ega ekki að eiins í sögu Kveld-
úlfs, heldur og í sögu íslenzku
þjóðarinnar.
Félagið hefir útvegað sér er-
indreka á Spáni og ítalíu og er
eiinn þeirra Hálfdán Bjarnason í
Ge(núa.
Það er kunnugt, að hann lór
þangað sem allslaus maður, en
er nú orðinn stórríkur af fisk-
sölunni á ítalíu, seim hann hafði
fyrst á hemdi sem umboðsmaður
hilutafélagsins Kveldúlfur, en
síðan fyrir eigin reikning, en þó
sejm umboðsmaöur Sölusambands
ísleinzkra fiskframleiðenda. Hefir
hann og nokkrir menn aðrir í
raun og veru fangið einkasölu-
aðstöðu með islenzkan fisk, eftir
’að S. í. F. geirði hina frægu
samninga við ítalska fisksölu-
firmað Gismondi, árið 1933, sem
kostuðu landið 330 þús. kr. Hvört
sem h.f. Kveldúlfur ermeSeigandi
í fisksölufirma Hálfdáns Bjarna-
sonar eða ekki, þá erþaðvíst, að
hann barðist mest fyrir því, að
þes'si s,amningur væri gerður.
1 Baroelona hefir Kveldúlfur
fyrir umboösmenn noriskan mann
að nafni Lökvik og spánskan
að náfni Hortet. Um Lökvik stóð
að minsta kosti eins á og Hálf-
dán Bjarnason, að hann var efna-
iaus maðiu', þegar hann gerðist
umboðsmaður KveJdúlfs, en báð-
ir umboðsmennimir í Barcelona
enu nú stórríkir. Og til exu þeir
fnenn, sem telja, að Kveldúlfur
eða eigendur hans eigi að minsta
kosti einn þriðjia í því firma.
’ Vorið 1934 vom gexðir samn-
ingar við Spán, se,m aðalmaður
Kveldúlfs, Richard Thors var
einn aðalkrafturinn í að gera.
Samkvæmt þeim var vorið 1934
lagður skattur á allan. saltfisk,
seni fluttur var út frá íslandi og
varið síðari hluta ársins 1934 og
fyrri hluta ársins 1935 til þess að
„greiða fyrir sölu islenzks fisks
á Spáni“. Mun í þe,ssum tilgangi
hafa verið tekin .stórkostleg
upphæð úr vasa ísleinzkra fisk-
'framleiðenda, þangað til núver-
andi ríkisstjóm stöðvaði það; en
auk þessa fjár, sem ekki er full-
víst um, hvext hefir runnið, mim
annar umhoðsmaður Kveldúlfs í
Barcalona hafa tekið við andvirði
eins fiskfarms án þess að hafa
nokkra heimild til eða gera
nokkra grein fyrir því, og er
imeð sönnu hægt þð segja, að slík
viðskifti geti talist undir „at-
vinnugreinar, sem standa x sam-
bandi við fiskveiðaútgerð og
verzlun“, eins o-g komist er að
orði í fyrstu tilkynningunni um
hlutafélagið Kvel-dúlf í hlutafé-
lagaskránni frá 1912.
Skuldirnar vaxa
Hvernig stendur nú fjárhagur
hlutafélagsins Kveldúlfur, sem
þannig h-efir verið stjórnað, nú í
d.ag?
Síðajn byrjað var að draga fé
út úr féi.aginu til annara fyrir-
tækja og óhófsjeyðsliu fram-
kvæmdastjóranna, hefir félagið
sjálft orðið ,a,ð halda sér uppi
taeð nýjum og nýjum lántökum
hjá bönkunum.
Skuldir þesjs munu hafa farið
hr.aðvaxandi þegar á ámnum
1921—1925, þeg,a,r verið er að
dr,aga út úr félaginu féð til
Korpúlfsst,a,ða, en lækkað nokkuð
á árunum þa,r á eftir, sem voru
sérstök uppgripaár. En frá árinu
Frh. á 4. síðu.
Leikfðng og nppeldl
Eftir dr. Matthias Jónasson
NI.
S. Rikisútgáía og einka-
sala á leikfönguœ.
Öhjákvæmílegt s-kilyrði pess,
að bömin eignist hæfileg leik-
föng, eir það, að siík leikföng séu
pekt og fáanleg í peirri grend,
sem bömin alast upp í. Hjá oss
Istendingum er pessu pví miður
eikki painnxg farið. Hver seim
reynt hefir að ganga milli leik-
faugabúða Reykjavíkur — að ég
tali eikki um aðra sitaði — og
leita par hentugra ieikfanga, mun
ekki geta dulist pess, að hér er
æði möigu áhóta vant. Vitanlega
hafa kaupmenn ýmislegt á boð-
stólum, prátt fyrir gjaldeyrishöft
og aðrar hömlur. En einmitt pað,
seou á boðstólum er, sýnir ótví-
rætt, a,ð pað eir valið af mönn-
uxn, seim ekki bera, hið allra
minsta skynbragð á Leikföng eða
leikparfir barnanna. Á Islandi eru
leikföng sk-oðuð sem hver önn-
ur vetrzlunarvara eða öllu heldur
glingur, seim kaupmaðurfnn reyn-
lr að koma út eins' og bezt geng.
ur án. þasis a,ö hugsa. mjög um
hína sönnu þörf kaupendanna.
Ef eikkí eru til' byggingakubbar,
m mælt með gúmmíhundi, s«mí
ýllr, ef hann er klipinn! „Það er
voða mikið keypt" og „börnin
hafa gaman af öllu“, þannig
hljóða hin djúpvitru töfraorð,
sem flestir foreldrar láta sigrast
af. —Ég hefi eftir föngum reynt
-að afla mér persónulegrar
reynslu af íslenzkum leikfanga-
markaði, og yrði of langt mál aö
skýra frá henpi hér. Yfirleitt má
isegja, að glingrið yfirgnæfí í
leikfangabúðum höfuðstaðarins,
em, auk pess' eru einstakir, annars
nýtilegir hlutir gripnir út úr
heildarkerfi og pannig rændir
proskagildi sínu, Samstæð heild
nýtilogra leikfanga mun alls ó-
fáanleg, og — eftir „upplýsing-
um“ búðarpjónanna að dæma —
ópekt. Ekki miðast leikfanga-
birgðinxar heldur á neinn hátt
við isérhneigðir og proskastig
hin,na ýmsu alidursskeiða hjá
barn,inu. En almenn leikföng,
sem naumast er hægt að villast
fram hjá, eins’ og dúkka og bolti,,
éru -seld með okurverði, sem dkki
samsvarar á nokkurn hátt veirð-
lagi á siíkum hlutum með ná-
grannapjóðum vorum.
Slik fjarstæða er líka auðsæ,
að leyfa hverjum kaupmanni að
verzla eftirlitslaust með einhver
nauðsynlégustu námsgögn barn-
1 anna. Það er ekki með nokkurri
! sanngirni hægt að krefjast pess,
að venjulegur kaupmaður viti,
hvaða leikföng séu börnunum
heppilegust. Slíík krafa er í sjálfri
sér jafn, mikil fjarstæða og sú
skoðun,, að hver kaupmaður, sem
vel er fær um að verzla með
kartöflur, harðfisk og grænsápu,
ætti jafnframt að verzla með
bækur. Það væri missldlningur
að álíta, að síður pyrfti sérpekk-
ingar við til pess að verzla'með
leikföng en rneð bækur. Ég hefi
sýnt hér að ofan, hve afar-áríð-
andi leikföngin e.ru proska barns-
! ins, etn til pess að pau komi að
almennum notum, verða for-
teildrar að eiga kost góðra leið-
’ beininga um val leikfanga. Fram-
leiðsla og innikaup leikfanga
verða að fara fram samkvæmt
ráði og undir eftirliti sérfróðra
manna. Að einis pannig fæst full
trygging fyrir pvi, að heppileg
teikföng verði á boðstólum, en
heimskulegt glingur yfirgnæfi
eikki á leikfangamarkaðinum,
keiypt og selt af handahófi.
Með lögum frá 23. júní 1936
fxefir ríkið tekið útgáfu námsbóka
bama í sínar hetndur. Getur eng-
um dómbærum dulist, að petta
megi verða bamafræðslu vorri
til mikilla bóta, Það ástand h’etfir
reiynst óviðunandi, að hver sem
vildi gæti skrifað námsbækur
handa, börnum, etf honum aðeins
tókst að fá eiitthvert forlag til
að getfa pær út. Ríkisstjómin
aftur á móti ætlar sér að getfa út
námsbækur sanxkvæmt tillögum
þriggja manna neifndar, reyndra
og valinma skólamanna. Og þótt
keinslufræðileg mentun (didaktik)
sé einin þá í hinni mestu niðurlæg-
inigu meðal vor, Islendinga, þá
l'eikur samt ekki vafi á því, að
meið pessum ákvæðum er ríkis-
stjórnin á réttri ledðl Það liggur
líka bainast við, að ríkisstjórnin
aninist útgáfu námsbóka, eiins og
hún ákveöur skólahald og ment-
un keinnara.
Meið niðurfærslu skólaskyldu-
'aldurs betfir stjóm fræðsiumál-
arxna stigið stórt skreif 1 áttina til
peiss, að rækja námshneigð
bamsins, jafnskjótt og proski
peiss leyfir. Það mætti e. t. v.
deiila um, hvort petta skref hafi
ekki verið of stórt. Islenzk börn
<eiru seinþroska, en enn þá hefir
eikki verið sannað, á hvaða ald-
ursskctiði þau ná þeim þroska,
seim almenit er krafist við skóla-
byrjun,. Ég hallast að þedrri skoð-
úni, þótt mig hins vegar bresti
allar sannanir fyrir lxesini enn
þá, að núgildandi skólaskyldu-
aldur (fullra 7 ára) samsvari
nokkurn veginn þroskahraða ís-
lenzkra bama, sem eiga við góð
uppeildisskilyrði að búa. En. sé
i&vo, pá er sjýnt, hve afaráríð-
andi pað eir, að efla proska
barnsins sem bezt, einmitt á
fyrsta uppeldissfceiðinu, áður en
pað fceanur í skólann. Því að
á slíkum „un.dirbúningi“ byggist
árangurinn af starfi skólans. Nú j
eir pað sarxnað, að auk móður- í
málsins etr ekkert jafn proskandi
fyrir barnið á petssu skeiði sem !
teikirnir og leikföngin. Auðvitað
lelkur skólabamið sér einnig, og
veirða leikirnir pví bæði beint !
og óbeiint (sem hvíld frá mark- ;
sæknu námi) til aukins proska. !
En að aílra dómi valda pó leák- j
irnir mestu um proska barnsins
fram að ískólaskyldualdri. Á
peissu skeiði rótfestast hæfileikar
og hneigðir barnsins, ef umhverf-
ið e:r milt og frjótt. Leikföng og
leiikir veita baminu andlega nær-
ingu, meðan pað er enn j\á of
viðkvæmt til að pola kjarnfæðu
veruleikans. Það er pví með öllu
óverjandi, að l.áta tilviljun eina
ráða pví, hvort barninu á pessu |
skeiði séu fengin proskandi leik- j
föng iqða heimskandi glingur í j
heandur.
Af pessari ástæðu og öðrum,
sean að ofan. voru ggeindar, ey j
áuðsætt, að pað væri í heinu á- j
Iramhaldi laganna um ríkis.útgáfu
nánxs.bóka, að á sama hátt yrði
séð fyrir leikföngunum, enda er
í háðum tilfellum hin sama nauð-
s,yn fyrir hendi. Virðist liggja
beiinasf við, að útgáfa og einka-
sala leikfanga yrði hliðstæð
atofxxun við námsbókaútgáfuna,
auðvitað með peim mismun á
fyrirkomuiagi, som bæði sviðin,
krafjas,t. Útgáfuforlag leikfanga
ætti að hafa algeirt einkaleyfi
öins, og rikisútgáfa námsbóka og
myndx páð pá etflaust geta borið
sig fjárhagslqga, en jafnframt
séð bömunum fyrir teikföngum
með langtum vægara verði en
r<ú eir. Leikföngin bæ,ri að fram-
Ieiða í lanidinu sjálfu, að pVo
miklu leyti sem Við' verður kom-
ið. — Þesis má geta til fi-óðleiks
pedm, sem lítt hafa kyn>t sér pessi
etfni, að í öðrium menningarlönd-
um em tiil s,tór forlög, sem einj-
uiijglis fást við útgáfu ledkfanga
lxanida börnum. Hafa forlög pessi
vlitanlega s^lfræðilega mentuðum
möninum á að sfcipa, til að dæma
uta giiidi þqss ,sem berst frá
„léikfangahöfundxmum“, rétt eins
og Ibókaforlögiu jhafa bóklærða
ráðunauta. Þannijg er válið úr
fyrir fram etftir s.jónanniðum
bamas.álfræðinnar, svo að naum-
as,t eir hætta á, að út veröi gi&fwn
óheippileg eða jafnvei iþroska-
spi'llandi leikföng. Þá em gefnir
út teiðarvís.ar xxm val leikfariga
hanida hinum ýmsu aldursskeið-
um, en auk þess er í hverri söiu-
húð sérmenitaður maður, ei.ns
'konar lelkfangafræðdngur, sp,m
fúsjega lætur foreldrum góð ráð
og leiðbeiniingar í té. iGegn þess-
urn foriögum síanda auðvitað
vissir „framleiðendur", sem iylla
markaðinm með alls. konar
glingri, nefna það leikföng og
girxna fárátt fólk lil að kaupa pað
handa bömum sinum. En þessir
framleiðendur tilheyra þeim öfl-
um, sem mærast af heimsku
Frh. á 4. síðu.