Helgarpósturinn - 18.01.1980, Blaðsíða 13

Föstudagur 18. janúar 1980. hol/J^rpn^fi irinn
Jielgarpásturinn.
Föstudagur 18. janúar 1980.
,,Mér f innst það bara della", segir Björn Þorsteinsson,
þegar hann er beðinn um að gefa lýsingu á sjálfum sér.
Þetta byrjaði ósköp rólega; ég settist við skrjfborðið,
en Björn lagðist fyrir á dívaninum á skrifstofu hans
heima. Slíkt stóð þó ekki lengi, því brátt var Björn sestur
upp, og áður en varði fór hann að ganga fram og aftur,
einsog Ijón í búri og lét móðan mása:
„Ég er fæddur og uppalinn á
Suöurlandi, og er stúdent frá
Fellsmúla áriö 1941. Þetta var
menntastofnun, sem var undan-
fari menntaskólans á Laugar-
vatni, heimaskúli hjá klerkunum
og þár voru allmargir viö nám.
Ég er meö cand. mag. próf héö'
an með sögu sem aöalfag og var
siöan iEnglandi á árunum 1948-49
og kannaöi þar bresk/skjalasöfn.
Ég fahn þar nokkur þúsund óbirt
skjöl varöandi ísland frá timabil-
inu 1415-1820 og birti siðar nokkur
hundruö i 6. bindi Islensks forn-
bréfasafns.
Ég haföi fengiö styrk frá Brit-
ish Counsil, en þegar hann var út-
runninn á jólum 1949, fór ég
heim, en þá var ég kominn fram á
19. öld, og siöast var ég meö Jör-
undarmálin og hagfræðiskýrslu
um ísland frá 1818. /
Þegar ég fór að kenna viö Há-
skóla Islands, setti ég önnu Agn-
arsdóttur í þessa skýrslu, sem
ég haföi ekki haft tima til að
sinna, og er hún nú aö verða dokt-
ur i' Jörundarmálum.
1 þessum erlendu söfnum eru
griöarmiklar heimildir um
ísland. Frá timabilinu 1891-1900
hef ég fengiö sex heilar
mikrófilmur frá breska utan-
rikisráöuneytinu, og þaö eru
tæpar þúsund blaösiöur á hverri
filmu. Þetta var bara frá utanrik-
isráöuneytinu.
Þaö er feykimikið af heimild-
um, sem hefur verið litið sinnt af
islenskum sagnfræöingum. Is-
lensk sagnfræöi hefur verið ein-
angruö, en það má hún ekki vera,
þvi engin fræöigrein er staðbund-
„Alll á sér söp”
— Hvernig stóð á þvi, aö þú
lagðir fyrir þig sögu?
„Ég hafði engan áhuga á þvi að
veröa embætismaöur.Þetta var
þaö óráönasta og styrjöldin knúði
mann til hugleiöinga um sögu. Ég
fór lika i guöfræöi i einn vetur, en
ekki af þvi ég ætlaði að verða
presturheldurfannstmér gaman
aö lesa Bibliuna.”
— Og tókst þér aö botna eitt-
hvað i þessu striöi?
„Nei, ég held þaö hafi farið
fyrir mér eins og öörum, sem
reyna að finna skýringu á þessari
vitfirringu, sem striö ávallt er.
Ég býst ekki við aö nokkur hafi
komist aö endanlegri niöur-
stööu.”
— En hvað er þaö sem heillar
þig viö söguna?
„Ég held það sé mannlifiö, leit-
in að skilningi á mannlifinu. Viö
lifum öll og hrærumst i einhvers-
konar sögu. Alit á sér sögu, heim-
spekin, raunvisindin og læknis-
fræöin. Hér er til félag um sögu
læknisfræöinnar.
Mönnum getur ekki leiöst sag-
an, nema vera leiöir á lifinu, en
mönnum leiðast sagnfræöingar.
Það er allt annar handleggur.
Þeir geta veriö hundleiöinlegir,
en sagan er óumflýjanleg, menn
lifa og hrærast i henni.
Mér finnst eins og íslandssagan
hafi verið afskaplega einangraö
rannsóknarverkefni fram yfir
striö. Lega okkar i miðju Atlants-
hafi hefur mótaö þjóöarsöguna.
Englendingar, sem uröu mikil
siglingaþjóö eignuðust æfingavöll
áður en þeir sigruðu Spánverja.
Aö tala um aö ísland hafi veriö
einangraö, er furðuleg fjarstæöa.
Hafiö er þjóöbraut. A 17. öld eru
menn á Vestfjöröum að semja
oröabækurá basknesku. Þar sem
þú sérö hafiö ertu ekki
einangraöur. Maður getur veriö
einangraöur inn I miöri Evrópu.”
—-Þú hefur tekiö miklu ástfóstri
viö England og Englendinga.
„Þaö er náttúrlega persónu-
bundið. Þú hittir fólk, sem veröa
vinir þinir og binst vináttusam-
böndum, og losnar sem betur fer
ekki við það. Bretinn er traustur
og mér hefur hann reynst drengur
góöur. Ekki er hægt aö leggja mat
á heiiar þjóöir, er. mér fellur
manna best viö Dani og Englend-
inga.”
— Finnst þér Bretum svipa eitt-
hvaö til Islendinga?
„Ég veit það ekki. Við íslend-
ingar erum ekkert eitt eintak af
fólki, en ég kynntist Bretum, sem
mér féll einkar vel viö. 1 Háskóla
íslands var litil þjónusta við stú-
denta, en hjá Bretum fékk ég eins
góöá fyrirgreiöslu og hugsast gat.
Ég get ekki ímyndað mér hvað
hægt er aö gera meira fyrir nem-
anda. Mér fannst prófessorinn
vera þjónn minn, en ég ekki hans,
en ég var að visu i framhalds-
námi.”
Gððir kennarar hælluiegir
— Nú hefur þú fengist mikið viö
kennslu, hvernig lfkar þér það?
„Mér finnst gagnfræöaskóla-
stigiö lang skemmtilegast. Fólk á
gagnfræöaskólastigi er skemmti-
legasta fólk sem til er, þvi það er
að uppgötva sjálft sig. Þetta er
hjá mörgum alrháttugt aldurs-
skeið, þá geta menn allt, einnig
gert kennarana vitlausa. Þetta er
óhamdasta aldursstigiö.
Égvaraldrei neittbringubrotinn
við þaö aö vera gagnfræöaskóla-
kennari. Kennarar eru vandamál
hvers skóla, en ekki nemendurn-
ir, alveg undantekningarlaust.”
— Hvernig þá?
„Góðir kennarar eru hættuleg-
astir. Mér finnst ég þekki menn,
sem hafa ekki náö sér ævilangt
eftir kynni við góöa kennarann.
Annars er framsetningin ávallt
meira vandamál en móttökuhæfi-
leikarnir. Kennari getur drepið
hvert einasta fag.”
— Er þessi sögukennsla sem
tiökast hefur i skólum, meö kóng-
um og ártölum, ekki til þess fallin
að drepa niður alian áhuga á
sögu?
„Ég veit ekki nokkurn skapaö
hlut um það. Sagan er ferðalag
aftur i aldir, Ferö til fortiöar,
heitir bók sem kona min þýddi
fyrir fáum árum. Fólk verður aö
þekkja tiskustila, rómanskan og
gotneskan o.s.frv. og stilar og
stefnur eru kenndar við tima-
skeiö, þar sem konunganöfn eru
oft látin varöa veginn. Ég held að
nútimamaðurinn þurfi aö kunna
skil á þvi helsta, sem hefur gerst i
kringum hann. Þegar við komum
til Bremen, stendur þar dóm-
kirkja. Þar var fyrsti biskup okk-
ar vigöur. Þar blasa viö helstu
stiltegundir i byggingarlist frá
dögum Isleifs biskups. A Islandi
blasir jarösagan við augum, en
engin mannanna verk fyrr en
Skúli Magnússon kom til sögunn-
ar.
Mér finnst aö sagan eigi að vera
annað en einhver Gilsbakkaþula.
Menn hafa glimt við timatals-
ákvaröanir frá upphafi sögunnar.
Það eru hin félagslegu samskipti
sem skipta aðalmáli. Fram-
leiðnin er ekki vandamál, heldur
hlutaskiptin og þau veröa aö vera
félagsleg.
Þegar ég var aö tala um aö þaö
væru kennararnir, sem væru
vandamál skólanna, en ekki nem-
endurnir, þá á ég við að geti kenn-
arinn sett efniö fram, eru mót-
tökutækin alltaf fyrir hendi: en
auðvitað hafá móttökutækin sinar
takmarkanir. Menn hafa mis-
jafna hæfileika. Þaö þýöir ekki aö
kenna mönnum tónlist, ef þeir
hafa ekki tóneyra. Þaö sama gild-
ir um stæröfræöi og tungumál.”
— -Hvort fellur þér betur,
kennslan eða grúskiö?
„Þaö hefur verið svo samtvinn-
aö hjá mér, aö ég get ekki svaraö
þvi. Hins vegar finnst mér ég
vera lamaður ef ég hef ekki sam-
neyti við eitthvað af ungu fólki.
Ég kann ekkert annaö, aö svo
miklu leyti sem ég kann að skrifa
og setja eitthvað saman, en rit-
höfundar eru hlunnfarnasta stétt
landsins. Af bókum tekur rikið
meira en helmingi hærri upphæö'i
söluskatt en tekjur rithöfundar-
ins. Svo fær rikiö staögreitt, en
rithöfundurinn ekki fyrr en ári
eftir aö bókin kemur út. Ritstörf
eru einhver vonlausasta atvinna,
sem maður getur lagt fyrir sig.”
„Sljórnardindlar eru
leiOinlegl lóiK”
— Hvaö viltu segja um pólitisk-
an feril þinn?
„Min pólitik hefur verið að leita
að félagslegum lausnum á vanda-
málunum, en persónulegar lausn-
ir eru búnar að syngja sitt siö-
asta. Eins og ég sagði áðan, eru
hin félagslegu hlutaskipti vanda-
mál, en ekki framleiðslan.
Islandssagan hefur veriö látin
gerast I félagslegu tómarúmi.
Það er fyrst á þriðja áratugnum,
með Arnóri Sigurjónssyni og bók-
um hans, að hin félagslega sýn
berst hingað. Eftir 1930, þegar ég
er að alast upp, er það uppreisnin
gegn fátæktinni, sem setur svip
sinn á félagslega baráttu.
Allt fram til 1940 er hér mikil
fátækt i landi. Ég er til að mynda
alin upp I hverfi, þar sem þá voru
yfir 120 manns, hjáleigur á hjá-
leigur ofan, en um 1945 bjuggu
þar innan við tuttugu manns. Hin-
ir voru flúnir.”
— Þú verður sósialisti?
„Ég mótast mjög af harðri póli-
tiskri baráttu á kreppuárunum
milli 1930 og 40. Annars er ég
fæddur minnihlutamaður. Þegar
ég hef komið austur fyrir tjald,
verð ég allur i andstöðu við
stjórnvöld. Stjórnardindlar eru
leiðinlegt fólk.
Ég hef komist i kynni við Tékka
og var á fyrsta alþjóðamótinu i
Prag árið 1947. Mér fannst eins og
mörgum, að Tékkarnir hefðu for-
sendur til aö byggja upp lýðræðis
legan sósialisma. í Tékkóslóva-
kiu voru miklir atburðir að gerast
á 7. áratugnum, en þá var tekið
fyrir kverkarnar á þeim. Tékkó-
slóvakia er hernumið land. Tékk-
Við ætluðum að taka sendifulltrúa
Tékka 7. nóvember 1968, svo hann
kæmist ekki i rússneska sendi-
ráðið. Við ætluðum að halda upp á
byltingarafmælið fyrir innan bæ,
en Bjarki komst að fyrirætlunun-
um. Einn af félögunum kjaftaði
frá. Hins vegar stóð ég ekki
fyrir miklum óspektum. 1
Mér var fcennt um
meira en ég
átti.”
neski herinn er undir rússneksri
stjórn og tékkneska herráöið er
ekki lengur til, að þvi er ég best
veit.”
rWMail I ■l’llll llll I 11WJ—WgaBMWWBHBMBM
Æiiariaið r 5. lið
BjðrKi Komsl í mðlió
— Þú varðst fyrir miklum von-
brigðum?
..Það fórst dálitill heimur. Her-
nám Tékkóslóvakiu voru endalok
á ákveðnum ferli.Við getum sagt
að ákveðin ideólógia hafi orðið
skipreika, hvernig sem
til tekst.
Fyrir austan tjald verö ég allur I andstööu viö
stjórnvöld.
,Ég sé ekki annaö en þaö sé fjandinn sem stjórnar heiminum i dag.”
M
pólitisk heild, um tveggja milljón
ferkllómetra jökull. Þarna hefur
veriö leikiö snilldarlegt pólitiskt
spil. Eftir guös og manna lögum,
er þetta óbyggilegt land, enda
hefur þaö margoft drepiö af sér
alla menn. En þarna er sem sagt
oröið til nútima samfélag.”
— Hvað er það sem heillar
mest?
„Auövitaö landið, ándstæðurn-
ar. Þetta er landiö, sem er algjör-
lega ósigrandi, óviðráðanlegt og
þar býr viðurkennd þjóö,
Kaladlidtar. Þeir hafa fengið
heimastjórn til þess að verða
ábyrgari i athöfnum og liklega
örlítið duglegri. Hér eftir er þess
vænst aö þeir heimti ekki allt af
Dönum. A Grænlandi býr
eskimóaþjóð á isöld.”
— Hvernig list þér þá á tiltæki
Rússa i Afganistan?
„Ég sé ekki annað en þaö sé
fjandinn sjálfur sem stjórnar
heiminum i dag. Ég veit ekki bet-
ur en Kinverjar séu að grafa sig
niöur, svo aö þeir lifi af ragnar-
rökin sem I vændum eru. Gengis
Khán og allir þessir djöflar eru
orðnir englar hjá Carter og
Brjésnev.
Þetta er dýrleg veröld sem við
byggjum, ef ekki væri til þetta
skemmdar kvikindi, sem heitir
maður. Ef viö förum út i guðfræð-
ina, þá viröist þaö vera andskot-
inn sem stjórnar.”
Að ræKlð pröinn sinn
— Þú ert þá svartsýnn?
„Maöur veröur aö rækta garö-
inn sinn. Það er hægt að breyta
Reykjanesskaga i sæmilega gróð-
iðland á skömmum tima. Eins og
sakir standa er hann ömurleg
auðn. Ég á erfðafestuland i
Straumsheiöinni og stunda þar
ræktun.”
— Hvað vakir fyrir ykkur þar
suöur frá?
„Þaö vakir ekkert fyrir okkur
annaö en ræktun, nema við höfum
litið aö selja.
er Ijandinn sjálfur sem
hægt annað en aö vera róttækur.
Hér á íslandi geröust stórir hlutir
á kreppuárunum, sildarvinnslan,
verkamannabústaöir og sigurinn
gegn berklunum. Þaö vannst
mikið, sem gleymist, þegar talaö
er um allt basliö.
Rússland var eitthvað allt ann-
aö: — maður vissi um innviöina,
en kapitalisminn var gjald-
þrota.”
PðlilfsKur
GrænianðsjöKuil
— Nú hefur þú lengi veriö far-
arstjóri i feröum til Grænlands,
hvaö geturöu sagt mér frá
reynslu þinni af þvi landi?
„Mér hefur alltaf fundist. að
þarna sé algert ævintýri aö ger-
ast,þetta dansk-grænlenska ævin-
týri. Grænlandsjökull er oröinn
Fyrst var þetta bara tilrauna-
starfsemi, sem kostaði erfiði og
mistök: viö duttum ekki strax
niöur á réttar tegundir. En það er
stjörnar fídminum”
hægt að breyta þessum skaga á
10-15 árum i all blómlegan reit.”
— Er þá Reykjanesskagi ein-
hvers konar gósenland?
„Hann er þaö, en menn hafa
ekki sinnt honum: bara eytt hon-
um. Hér var mjög blómlegt alls-
nægtarland þegar Ingólfur hóf
búskap. Tteykjanesskaginn er
rikur af vötnum og furöulegum
jarðmyndunum. Þaö væri hægt
að rækta þar upp stórkostleg
veiðivötn. Þetta er einnig mikiö
jaröhitasvæöi og þess vegna til-
valiö til ræktunar. Viö eigum orð-
ið allt upp i sex metra há tré. Mér
finnst ekkert I raun eins spenn-
andi og ræktun, þegar hún gengur
sæmilega.”
„Kaprialisminn var
ðjaidproia”
— En svo við snúum okkur aftur
að sögunni, hvernig heldurðu aö
sagnfræðingar framtiðarinnar
muni lita þessi siöustu ár?
„Arin frá styrjaldarlokum hafa
verið stórkostlegasta timabil is-
lenskrar sögu og ég lit á hafrétt-
armálin sem einhvern mesta og
glæsilegasta sigur sem viö höfum
unniö. Þaö voru islenskir stjórn-
málamenn, sem unnu þá sigra
sem hópur og þeir spiluðu meö
báðum höndum á veraldar-
trómetið, bæöi þeirra hægri og
vinstri. Það hafa alltaf veriö
labbakútar alls staöar i hverjum
hóp, en þetta er eitt af þvi stór-
kostlegasta. Andstaðan eru her-
stöövar og kjarnorkukafbáta-
flækingur kringum landiö. Þaö
þyrfti aö friöa Noröur-Atlantshaf-
,iö.
Uppreisnin gegn fátæktinni
tókst á sinum tima. Þeir sem ekki
þekkja kreppuna, eru mótaöir á
allt annan hátt. Mér fannst ekki
— Þú telur aö þetta timabil
verði taliö mjög merkilegt?
„Já, griöar merkilegt, ég er al-
veg sannfæröur um það. Það er
alveg sama hvernig hlutirnir þró-
ast. Það var lagður grundvöllur
aö stórframkvæmdum eins og
virkjunum, hvaösvo sem þaö get-
ur faliö i skauti sér. Maöur siö-
asta árs ætti að vera prófessor
Bragi ArnaSon.”
— Maður þarf þá ekkert aö
skammast sin fyrir verðbólguna?
„Nei, fjandakornið. Mér finnst
að við höfum unniö svo stórkost-
lega sigra á svo mörgum sviöum
Einhver stærstu tiöindi frá siö-
ustu árum, voru þau að aöeins eitt
erlent fiskiskip sást innan land-
helginnar.
Ég held aö verðbólgan sé bara
draugagangur. Þvi aðeins þolum
við þessa veröbólgu, að fram-
leiðslan er svo mikil. Or þvi við
unnum sigur i þorskastriöum,
hlýtur þaö að vera létt verk og
löðurmannlegt aö kveöa niöur
einn draug. Þaö eru einnig mjög
margvislegir þættir sem standa
aö verðbólgunni, þar á meöal er
fjárflóttinn úr landi. tslenska búið
lekur, og islenskir sagnfræöingar
hafa veriö of linir viö aö afla sér
upplýsinga erlendis, viö höfum
verið of fortiöarbundnir. Þegar
ég byrjaði i háskólanum, var
varla byrjaö að fjalla um sögu 20.
aldar.”
— Heiduröu að sagnfræðingum
komi til með aö finnast gaman að
fjalla um þetta timabil?
„Já, æsispennandi. Hugsaðu
þér ef viö gætum komist i skýrsl-
ur Hambroes Bank um rekstur
tslands á árunum milli 1930 og 40.
Þetta verður feykispennandi
verkefni aö grafast fyrir um f jár-
flóttann úr. landi. Þaö veröur
gaman aö elta þá þræði inn i póli-
tikina islensku.”
Björn
Þorsleinssoa
professor r
HeiprpOslsviOlali
ViOial: Gudlaupr
BcrpunUsson
■ Mgndlr: friup|«lur
„Á ég að vera meö einhverjar
stórar yfirlýsingar um að fornar
heimildir islenskar séu talsvert
traustar? Ég byggi það á þvi, að á
11. og 12. öld hafa Islendingar not-
aö rúnir til skrifta. Ritöldin is-
lenska nær lengra aftur i timann
en taliö hefur verið á þessari
rengingaröld, þeirri 20. Okkar
mesti fræðimaöur, Björn M.
Olsen, hefur haldið þessu fram.
Hér hefur starfaö harður fræöi-
mannaskóli frá þvi Alþingi var
stofnað.
Til þess að geta staöiö á rétti
sinum aö fornu, þurftu menn aö
kunna ættartölu sina i 5. liö og
helst i þann 7., eða sem allra
mest, sérstaklega út af erfðamál-
um. Menn þurftu aö vita hvernig
jörðin haföi gengið i ættir. Island
er eina landið i heiminum, þar
sem einkaeign eða ættareign hef-
ur rikt frá upphafi vega.
öll sagnfræði er skrifuö út frá
einhverju sjónarmiöi. Þaö er ekki
til hlutlaus sagnfræöi i sjálfu sér.
Þaö aðvera sagnfræöingur er aö
hafa sem viðtækasta þekkingu og
geta reifað málin frá öllum hugs-
anlegum sjónarmiöum. Sagn-
fræðingur hlýtur hins vegar að
hafa eitthvaö sjónarmið sjálfur
aö lokum. Ef sagnfræöingur ætlar
að sniöganga einhver viöhorf, er
hann ekki sagnfræðingur, heldur
pólitiskur erindreki eöa trúboði.”
— Ertu með eitthvaö sérstakt i
huga?
„Nei, ekkert sérstaklega, en
mér finnst i fjölmörgum ritum
ansi mikil einstefna, og það getur
vel veriö aö svo sé hjá mér lika.
Hér er lögö talsvert mikil
áhersla á kennslu, en rannsóknir
viröast sitja fjandi mikiö á hak-
anum. Kennaraliöiö viö háskól-
ann ætti aö pæla meira á Þjóö-
skjalasafninu, og það þarf aö búa
betur aö söfnunum okkar. Þaö er
allt of lftiö samband milli háskól-
ans og Þjóöskjalasafnsins. Svo
'eru þaö útgáfumálin. Hér er staö-
iö þokkalega að kennslumálum,
en þegar kemur aö útgáfumálum,
er staöið heldur slaklega i stykk-
inu, og aö rannsóknum. En
hvernig á aö vera hægt aö kenna,
ef rannsóknir sitja á hakanum?”