Helgarpósturinn - 11.02.1983, Blaðsíða 11

11. febrúar 1983
L is tin er kiækja ve fur
Aðstæður mannsins og lífið er
klækjavefur og listamaðurinn
spinnur úr því annan vef sem við
köllum listaverk. Við gerð sér-
hvers listaverks beitirlistamaður-
inn þeirri aðferð sem guð er
sagður nota í umgengni sinni við
manninn: hann gefur og tekur.
Listaverk eru þess vegna handa-
verk hins gjöfula þjófs. Ekkert
listaverk er annað hvort gjöfult
eða eyðandi.
Það er ekki hlutverk gagnrýn-
andans að segja til að mynda
sannleikann um eitthvert á-
kveðið listaverk, heldur leiðir
hann aðra að sannleikanum, sem
verður aldrei fundinn sem alls-
herjarsannleikur heldur einstakl-
ingsbundinn sannleikur og hann
ríkir venjulega skamma hríð.
Svipað gildir um sannleikann í
listum og vísindaritum. Þegar líf
er í vísindastörfum þá lifir sann-
leikur hvers vísindarits aðeins
skamma hríð, enda fleygir vísind-
unum svo ört fram að það sem var
í gildi í dag verður úrelt á morg-
un. Þó er sá munur á listaverkinu
og vísindaverkinu að sökum hins
hverfula eðlis listaverksins geng-
ur sannleikur þess í bylgjum. Og
þess vegna er að þótt eitthvað
gildi í dag en verði úrelt á morgun
getur það sama öðlast nýtt gildi
hinn daginn. Gagnrýnandinn get-
ur leitt njótandann í sannleikann
um gerð verksins og leyst það upp
í byggingareiningar, en ef það er
listaverk glatar það ekki leynd
sinni og töfrum. Góð listaverk
þola það að þau séu leyst upp í
frumeiningar.
Ég man að Símon Jóh. Ágústs-
son setti skemmtilega upp dæmi
um umgengni við ljóð, þegar
hann sagði í Fagurfræði sinni frá
ljóði í bók sem stillt var út í
búðarglugga í París og lagði hann
oft leið sína fram hjá glugganum
og las ævinlega ljóðið en það
höfðaði aldrei til hans, eins og
sagt er, þangað til það laukst upp
fyrir honum allt í einu einn dag-
inn. Gallinn á þessu dæmi er sá að
Símon sagði ekki lesendum sín-
um frá seinni viðhorfum sínum til
ljóðsins, hinum listræna sann-
leika þess, hvort hann breyttist
og þá hvers eðlis breytinginvar.
Með því móti hefðum við getað
fylgst með þróunarferli eða
breytilegum viðhorfum ákveðins
manns til ákveðins ljóðs, að
minnsta kosti man ég ekki hvort
hann sleppti hendinni eða öllu
heldur huganum af ljóðinu; bók-
ina las ég fyrir þrjátíu árum þegar
hún kom út.
I raun er hverfandi lítill munur
á listamanninum, gagnrýnandan-
um og njótanda listaverksins. í
okkur öllum er í senn listamaður,
gagnrýnandi og njótandi; það er
aðeins misjafnlega mikið af þess-
um mönnum í okkur öllum við
hinar ýmsu aðstæður. í lista-
manninum er jafn mikið af njót-
anda, skapanda og gagnrýnanda.
f njótanda listaverks er meiri
njótandi en skapandi eða gagn-
rýnandi. í gagnrýnandanum er
meiri gagnrýnandi en njótandi
eða skapari.
Allt er í öllum mönnum og allir
menn eru allt.
Ef gagnrýnandanum er gefið
gott tóm og nægilegt rými og að-
búnaður hans er sæmilegur, þá
kappkostar hann að vísa lesend-
um sínum veginn sem liggur að
leyndarmálum listaverksins, en
gagnrýnandinn getur aldrei leitt í
ljós með óhrekjandi dæmum
leyndarmálin á hlutlægan hátt.
Þetta stafar af því að leyndarmál-
ið getur tekið á sig „líkamlega
áþreifanlega mynd“ aðeins að
hluta til. Þroski mannsins og
menning fer mikið eftir því hvað
hann þolir að búa við mikla leynd
án þess að hugur hans fari úr
skorðum eða hann leiti sér hjálp-
ar í hjátrú. Listaverkið hjálpar
manninum við að búa við hið ó-
þekkta á áþreifanlegan hátt.
Guðbergur Bergsson
skrifar frá Spáni
Líkt og börnin þreifumvið okk-
ur áfram til æviloka og finnum
jarðfestu og andlegt öryggi í því
að beina eilífum spurningum
hver að öðrum og sjálfum okkur
um allt og alla. A þroskaferli
okkar kemur þó að því að tíðni
spurninganna fer þverrandi. Við
teljum að þá sé fundið jafnvægi
milli leyndar og hins þekkta í lífi
okkar. Hinir síspyrjandi finna
aldrei þetta jafnvægi. Hið svo
nefnda „venjulega fólk“ finnur
ótrúlega fljótt slíkt jafnvægi, á
miðjum aldri, og fer eftir það lítið
út fyrir þá spurningarþörf sem
náttúran gefur hverjum manni.
Sá sem er síspyrjandi þarf ekki að
vera rótlaus eins og ýmsir halda.
Þeir sem eru í eðli sínu miklir
gagnrýnendur, listamenn eða
njótendur, eru síspyrjandi. Þess
vegna telur „venjulegt fólk“ lista-
manninn vera rótlausan, hverf-
lyndan og jafnvel andlegan
aumingja. Sá sem ann samtíð
sinni þreytist aldrei á því að
spyrja um hana.
Listin er klækjavefur og því
verður að beita bellibrögðum og
slóttugheitum ef hægt er að nálg-
ast hana. Þótt list spretti úr
gróðurríkum menningarjarðvegi
eða frjóum huga rís hún sem hill-
ingar í eyðimörk. Þegar gengið
er nær hverfur hillingin undan og
er á alla vegu. Einnig líkist listin
regnboganum; sá sem stendur
undir honum miðjum getur ósk-
að sér óskar sem rætist. En eng-
inn getur staðið undir regnbogan-
um miðjum, og þess vegna fæst
ósk njótandans og gagnrýnand-
ans aldrei uppfyllt, sú ósk að gáta
regnbogans verði leyst og þó vit-
um við hver gerð regnbogans er
en hann er ætíð jafn fagur. Það er
eitthvert undarlegt drápseðli í
manninum. Því hvert er eðli ósk-
arinnar annað en það að vilja að
óskin rætist og þegar óskin er upp-
fyllt þá hættir eitthvað að vera
til? Leyndardómurinn rís upp
sem lífsvörn gegn drápsvilja ósk-
arinnar.
Njótendur lista, listamaðurinn
sjálfur og gagnrýnandinn verða
að sætta sig við að í listum er
aðeins til andartakslausn. Viðvit-
um ekki einu sinni hvort til eru
nokkrar haldbærar og algildar
reglur um hvernig handbragðið
eigi að vera þegar ákveðinn
hlutur er smíðaður. Allir tímar
hafa engu að síður samið ein-
hverjar meginreglur um hvernig
handbragðið skuli vera við gerð
hinna ýmsu hluta. Síðan tekur
nýtt handbragð við og hitt
gleymist.
Gleymskan er frjó. Og meðan
gamla handbragðið gleymist
blandast það hinu nýja hand-
bragði og sprettur fram í endur-
nýjaðri eða breytti mynd, enda-
laust.
Þannig spinnst sá klækjavefur
sem lífið er. Höfuðvandinn er sá
hvort við getum hrifist endalaust,
hvort við getum leikið á okkur
með list og klækjum.
LEiKFÉLAG
REYKjAVÍKUR
SÍM116620
Salka Valka
sunnudag kl. 20.30
miðvikudag kl. 20.30.
Fáar sýningar eftir.
Forsetaheimsóknin
föstudag uppselt.
Skilnaður
laugardag uppselt.
Jói
þriðjudag kl. 20.30.
Miðasala í Iðnó'kl. 14-20.30.
HASSIÐ
HENNAR
MÖM
MIÐNÆTURSYNING
í
AUSTURBÆJARBÍÓI
LAUGARDAG KL. 23.30
Miðasala í
Austurbæjarbíói.
Kl. 16 - 21. Sími: 11384.
föstudag kl. 20.00 uppselt
laugardag kl. 20.00 uppselt
sunnudag kl. 20.00 uppselt
Ath.: Vegna mikillar aösóknar
veröa nokkrar aukasýningar og
verða þaer auglýstar jafnóðum.
Sunnudag kl. 17.00
TÓNLEIKAR til styrktar Is-
lensku óperunni. Judith Ðauden
sópran. Undirleikari Marc
Tardue. Miöar fást hjá islensku
óperunni.
Miðasalan er opin milli kl.
15—20.00 dagiega.
Simi 11475.
#ÞJÓfil£IKHÚSItt
Danssmiðjan
í kvöld kl. 20.
Síðasta sinn
Lína langsokkur
laugardag kl. 12 uppselt
sunnudag kl. 14 uppselt
sunnudag kl. 18 uppselt
Ath. breytta sýningartíma
Jómfrú
Ragnheiður
laugardag kl. 20
Litla sviðið:
Tvíleikur
sunnudag kl. 20.30.
Tvær sýningar eftir.
Súkkulaði
handa Silju
þriðjudag kl. 20.30.
Miðasala 13.15 - 20.
Sími 1-1200.
mánudaga—fimmtudaga kl. 8-18.
Föstudaga kl. 8-19. Laugardaga 9-12.
p ii 1 BYGGINGAVORUR1
^ Hringbraut 120 — sími 28600 (aðkeyrsla frá Sólvallagötu). L
miH==il H==il IL: ■. - «111=1 H==jl d
Ótrú/ega hagstæöir
greiðs/uskilmá/ar
AUt niður í
20%
OPIÐ:
• FLÍSAR • HREINLÆTISTÆKI •
• BLÖNDUNARTÆKI • BAÐHENGI •
• BAÐTEPPI • BAÐMOTTUR •
• MÁLNINGARVÖRUR • VERKFÆRI •
• HARÐVIÐUR • SPÓNN •
• SPÓNAPLÖTUR • GRINDAREFNI •
• VIÐARÞILJUR •
• PARKETT• PANELL• EINANGRUN •
• ÞAKJÁRN • ÞAKRENNUR •
• SAUMUR • RÖR • FITTINGS O.FL.. O.
FL.
Gunnar__________________________21
verður aldrei að veruleika í þessum heimi
þótt því sé ekki að neita, að kaþólska kirkjan
gældi löngum við þá freistingu að taka sér það
bessaleyfi að skilgreina sjálfa sig sem ríki
Guðs á jörðu. En kenningin um syndina hef-
ur m.a. gegnt því hlutverki að kalla kirkjuna
til raunsæis og líta á lífið eins og það er en
ganga ekki eingöngu út frá því eins og það
ætti að vera eða gæti hugsanlega verið.
En þótt útópía sé blekking þá er þar með
aðeins hálf sagan sögð. Innst inni finna
menn, að hið fornkveðna er rétt, að „betra
muni dreymt en ódreymt". Útópía er í vissum
skilningi sönn, hún á sér rætur i því fyrirbæri,
sem gefur manninum kraftinn til að lifa: von-
inni. Án vonar gæti maðurinn ekki lifað, án
vitundar um að einhverju væri unnt að þoka
áleiðis væri allt strit mannsins tilgangslítið.
Sagan sýnir, að þrátt fyrir allt eru það kenn-
ingar um útópíu, sem hafa breytt lífinu til
hins betra, vonin um betri heim og betra líf
hefur ævinlega náð tökum á manninum. Þess
vegna mætti orða það svo, að í fyrirbærinu
útópía byggi kraftur sem manninum er nauð-
synlegur til þess að vilja takast á við þetta líf.
En útópían verður blekking um leið og mað-
urinn gerir sér grein fyrir því, að hlutskipti
mannsins er firring eða framandleiki í þess-
urn heimi: útópían gengur út frá manninum
eins og hann gæti verið en ekki eins og hann
er. Þess vegna étur byltingin börnin sín, para-
dís næst ekki hversu langt sem seilst er.
„Austan Eden“ kallaði Steinbeck eitt merk-
asta verk sitt; með því vildi hann segja á sinn
hátt, að paradís væri ekki langt undan en
samt óendanlega fjarri, jafnvel svo fjarri, að
betra væri ódreymt um það fyrirbæri.
Hugmyndin um útópíu er ekki röng í eðli
sínu.ekki frekar en að taka þá áhættu að vona
eitthvað í þessum heimi. En um leið og mað-
urinn fer að trúa því, að vonir um útópíu geti
ræst - hrynur Babelsturninn. Svo þver-
stæðukennt fyrirbæri er útópían!
Páll 21
Því miður hlýt ég að draga í efa að
staðleysuhugmyndir af því tagi sem hér hafa
verið reifaðar nái fram að ganga í samfélagi
okkar og vil nefna nokkrar staðreyndir því til
stuðnings.
Varðandi fyrsta atriðið: Ef umræður
stjórnmálamanna eru marktækar um félags-
lega vitund íslendinga sem einnar heildar, þá
bendir margt til þess að við séum ekki og
viljum ekki vera ein pólitísk heild, þ.e.a.s.
mynda eitt heilsteypt ríki (sbr. hvernig staðið
er að málum við endurskoðun stjórnarskrár-
innar).
Varðandi annað atriðið: Ef opinber um-
ræða á íslandi um mennta- og menningarmál
er til marks um ástand menningarinnar, þá
virðist fátt mega verða henni til bjargar úr því
öngþveiti sem hún er lent í og því brenglaða
verðmætamati sem fylgir verðbólgu og upp-
lausn í lífsháttum síðari ára.
Varðandi þriðja atriðið: Hér er einn ljóður
á ráði þjóðarinnar sem stendur í nánum
tengslum við stjórnmálalegt ráðaleysi og
brenglað mat á verðmætum: Ekkert samfélag
fær dafnað eðlilega, ef þorri meðlima þess
telur sér hag í því að braska með frumstæð
lífsgæði þess í því skyni að hagnast hver á
öðrum - í stað þess að eiga sjálfir þátt í
sköpun þessara lífsgæða. (Af þessu leiðir
spillingu sem fólgin er í því að búnar eru til
nýjar og nýjar þarfir, langanir eða kröfur
eftir gæðum sem eðli sínu samkvæmt geta
aldrei veitt fólki þá fullnægju sem það þráir).
Varðandi fjórða og síðasta atriðið: Svo illa
virðist hafa tekist til víða í opinberri stjórn-
sýslu að starfsmennirnir misskilja hlutverk
sitt: í stað þess að vera þjónar fólksins líta
þeir ranglega á sig sem yfirboðara þess að
hætti dómara. Þessa ranghugmynd er eflaust
auðvelt að uppræta - og ef sama gilti um
annað sem hér hefur verið nefnt, þá gætu
íslendingar gert hvaða staðleysu sem er að
veruleika.