Helgarpósturinn - 11.02.1983, Blaðsíða 18

Svend-Aage Malmberg
haffræöingur
orðaði það - er ógleymanlegur.
Petta lífsviðhorf birtist mér í ýms-
um myndum - æðruleysi, trúrækni,
vitund um líðandi stund og dáðríkri
athafnasemi. Sem dæmi má nefna
auðsýnda auðmýkt og tilbeiðslu
ungra og aldraðra á helgistundum í
kirkjum, dáðríkt brask með er-
lendan gjaldeyri og varning í fríðu
og blíðu, listelska og þægilega
framkomu manna á millum, drukk-
inna sem ódrukkinna og þögnina
um Rússana og varleg en þó opin-
ská orð um andspyrnu og skemmd-
arverk, sum mannskæð. Borgarbú-
ar geyma einnig með sér hrikalegar
minningar styrjaldaráranna, um
djöfulskap nasista og svik þeirra
sem betur máttu og áttu að gera,
aði til að færa hinum glæsta fulltrúa
Pólverja vettlingana sem tákn um
hlýjan hug okkar til pólsku þjóðar-
innar í þrengingum hennar. Svo
varð þó ekki vegna eindæma dáð-
leysis sem oft er sýnt á örlagastund-
um, stundum sem ekki koma aftur
svo úr verði bætt.
Gervasoni
Ég fór að hugsa um, að eins gæti
ég verið Pólverji eins og fslending-
ur. Afi minn og amma í föðurætt
fæddust á Skáni í Svíþjóð. Þau
fóru 1899, ung að árum, til
Kaupmannahafnar eins og margir
landar þeirra. Sumir fóru að vísu
öllu lengra, eða til Vesturheims.
Þetta fólk flúði land sitt væntanlega
Gervasoni — Samstaða
Hugleiðingar þær, sem hér birt-
ast,urðu til á köldutn vetrardegi á
útifundi á Lækjartorgi í Reykjavík,
sem haldinn var i desember 1981.
Þá kom hingað tii lands fuiltrúi
Einingar eða Samstöðu í Póllandi
til þess að lýsa ástandinu þar í landi
og biðja um liðvcislu í orði en ekki
síður á borði.
Svo vildi til, að einmitt þennan
sama dag hafði herinn í Póllandi
tekið völdin og lýst stríði á hendur
hinum frjálsu verkalýðssamtökum
og auknum mannréttindum. Mikil
óvissa og kvíði ríktu því um fram-
vindu mála. Slíkir atburðir í hinum
ýmsu þjóðlöndum draga oft dám af
áhrifum stórvelda sem telja sig þess
umkomin að geta skilið á milli rétt-
ar og ranglætis, góðs og ills. Úti-
fundurinn á Lækjartorgi varð því
enn harmþrungnari en fyrst var
ætlað.
Varsjá
Ég hafði verið svo heppinn að
koma til Varsjár. Það var haustið
1979 og áður en Samstaða kom upp
á yfirborðið. Að meira var en sýnd-
ist í fljótu bragði má þó hafa verið
ljóst. Þaninn en hljóðlátur tilfinn-
ingahiti sem fylgir lífsviðhorfi sorg-
ar og afkomu líðandi stundar- „the
very survival" eins og enskur vinur
atburðir sem að lokum leiddu til
nær gereyðingar Varsjár. f þeim
hildarleik öllum týndu um 800 þús-
und íbúar borgarinnar lífi, en alls
voru þeir um 1200 þúsund í upphafi
stríðsins.
Varsjá er risin úr rústum. íbúa-
fjöldinn er aftur á aðra milljón.
Gamli borgarhlutinn með kon-
ungshöll, torgum og strætum og
öðrum vistarverum var endur-
byggður í sinni fyrri mynd. Þannig
hefur tekist að varðveita hluta af
þjóðlegum minningum og sögu á
áþreifanlegan hátt. íslendingar
skilja þýðingu slíks fyrir tilveru-
réttinn meðal þjóðanna. Það er í
raun merkilegt að Pólverjar skyldu
komast upp með slíkt. Einhver
liður er það í kerfinu sem slíku,
sem í listum og sögu höfðar til
þeirrar dýrðar og þjóðarmetnaðar,
þegar svo aftur nútíminn er
beislaður eða bundinn. Reyndar er
mesta byggingin í Varsjá, vísinda-
og menningarhöll í svonefndum
Stalinstíl. Þar sat ég fundi í klaka-
höll erlends valds í borg með ann-
ars heilum og listelskum íbúum.
Svona hrúguðust minningarnar
upp á útifundinum á Lækjartorgi.
Móðir mín hafði daginn áður gefið
mér lopavettlinga, sem ég hafði á
höndunum í kuldanum. Mig lang-
fyrst og fremst vegna landleysis og
af öðru aðstöðuleysi, en einnig af
pólitískum ástæðum. Þannig hljóp
afi minn frá herskyldu í heimalandi
sínu og var hann dæmdur í fangelsi
fyrir, en dómnum var aldrei full-
nægt. Danmörk var griðland sem
lét slíkt fólk, a.m.k. frá Skáni, í
friði. Afi minn var þannig um alda-
mótin síðustu einn af mörgum
Gervasonum þessa heims. Þarf
væntanlega ekki að útskýra nánar
hvað átt er við með því. Samt skal
minnt á að Gervásoni okkar tíma
var landflótta og vegabréfslaus
Frakki á hlaupum undan herskyldu
í heimalandi sínu, sem leitaði
skjóls á fslandi, og var ekki veitt
það.
Síðar hugðist afi minn danski,
eins og við nefndum hann, fara til
Ðanzig. Borgin var þá í þýska
keisaradæminu, síðar varð hún frí-
ríki, svo borg í Þýskalandi, en nú er
hún pólska borgin Gdansk, fræg
orðin fyrir Samstöðu. Þar ætlr.ði afi
minn að vinna við hafnargerð.Fyrra
stríðið, 1914-1918 kom ít egfyrir
það. Þess í stað var haldið til ís-
lands til að vinna við hafnargerð í
Reykjavík. Amma og þrír synir
fylgdu afa. Einn sonurinn lést í
spönsku veikinni 1918, annar
kvæntist sænskri konu og settist að
í Kaupmannahöfn, en sá þriðji
kvæntist íslenskri konu eða móður
minni. Þar með urðum við systkin-
in íslendingar og hálfbaunar að
auki, ekki varð komist hjá
hnjóðsyrðum á uppvaxtarárunum,
en ekki Pólverjar og Guð má vita
hvað. Afi og amma fóru svo aftur
til Danmerkur 1931 og bjuggu þar
til dauðadags á sjöunda ártugnum.
Petsamoferðin
Faðir minn og móðir freistuðu
gæfunnar í Danmörku 1938 ásamt
fjórum sonum. í byrjun seinna
stríðsins, 1939-1945, hugðu íslend-
ingar í Danmörku og einnig Noregi
og Svíþjóð á heimferð. Þeir fengu
fararleyfi stríðandi þjóða með
svonefndri Petsamoferð, sem al-
kunna er. Petsamofarar voru
flóttafólk síns tíma að leita skjóls.
Þá leitar hugurinn aftur til hins
franska Gervasonis, sem kom skil-
ríkjalaus til fslands á flótta sínum
undan herkvaðningu í heimalandi
sínu. Gervasoni féll á því bragði á
íslandi. Faðir minn, sem á sínum
tíma var danskur ríkisborgari, átti
ekki að fá fararleyfi til íslands með
íslensku flóttafólki. Hann fékk þá
íslenskt vegabréf í sendiráðinu í
Kaupmannahöfn, en það fengu
færri en vildu. Ég hef tilhneigingu
til þess að líta á þetta vegabréf sem
svonefnt falskt vegabréf. Spennan
mun einnig hafa verið mikil við
brottför frá Kaupmannahöfn til
Svíþjóðar haustið 1940, af þessum
sökum og öðrum, þegar ættingjar
og vinir kvöddust og óvissa ríkti um
framtíðina. Hópurinn frá Kaup-
mannahöfn taldi 217 manns, kon-
ur, karla og börn. Um 140 manns
frá Noregi og Svíþjóð bættust síðar
í hópinn.
Spennan hélst löngum í ferðinni.
Fyrst var það brottförin frá her-
námsborginni Kaupmannahöfn.
Síðan var það vikudvöl í Stokk-
hólmi, því Þjóðverjar höfðu fært
Esjuna, sem átti að sækja fólkið til
Petsamo í Finnlandi, til hafnar í
Þrándheimi. í Finnlandi varð ferð-
in erfið með langferðabílum í
myrkri á vondum vegum. Þar í
landi ríkti harðærði að loknu Vetr-
arstríðinu 1939-1940 milli Rússa og
Finna. Loks var komið til Petsamo
þar sem Esjan beið. Minningarnar
þaðan geyma soltin Lappabörn eða
Samabörn, sem fengu einhverja
aðhlynningu hjá skipverjum á Esj-
unni, og brattan landgang niður í
báta, sem fluttu fólkið út í skipið,
óvissuna og vonina.
Haldið var í haf fimmta október
1940. Með viðkomu í Kirkwall á
Orkneyjum var komið til Reykja-
víkur eftir tíu daga útivist.
Þarbiðu ættingjar og 15 >
vinir, sumir dögum Ly
Lausn á síðustu krossgátu
6 L B F 5 ’fí • /< • •
S K o /? Z> y R fí £ / T u R V fí R
'F) R F £ R D / D m fí S fí S £ L /
TJ R fí T T fí s r L m y R K R / D
5 £ F 6 R fí S T s fí m fí S fí m U R N F)
L a R fí S T fí L L • n U L R /V fí F N •
D R fí U m fí R 'fí R 'fí T T fí S fí F 1 H
• r L U G fí 0 n L fí T fí U ‘fí T • fí 5 N fí
6 L fí T fí / L L S T R fí F F fí Fi • /< fí L
R /r m / fí R L fí K / fí F T U R F Ö R • R L
U fí • fí N 6 / s T • R 0 L T fí R O T T fí
• 6 fí /V N fí D / 5 T n fí U m f) R 'O fí 5
m /9 fí D 'O m U R • Z fí S S m fí D U R • R r
K R O 5 S G- T A
/V
1 x I 1 í ® ím lJ / U°PUR V KYNJfí SKLPm t TRLD/ ’fí t BÓl i ‘fl óHEmjfí VÖNTu/J V/ 55 tj— HELS/ & LYF K£ypTu 'fí fíR)
5Tr',Ð INN VIRÐl BlKRK E/WjS u/n J ’fl „ mtÐflL

vóvm UJ? foPiNN
T ÉL~\ \ ! 5k UQÓ 5 ÚTL/ESfl
KfíTr njpi ">,L uR S’fíKfl u/fiB. SK/sr
T/É/Lfí sróKfl
u/SD/N [1 Hlrv. fírvfí F/SK- UR/tV/V ± viRDlfi FiFLfí l/£t/ fléNÚI
ÖNVQ P)R SfOLPfí
'OliKm þ'flK
) OjfíRffí ’OHLLG GUfU /3fíÐ fí ■ X É//VS
fíkXUÍT inN OJfífNf) SPúR
í Kojnfítf SPR/L MU RLfJfl Hry ÖT/EÐ/ SÝK/ll /NN
Tvíhl ■ l/HNS
FLf? H/EGT £iNK. sr. MfíKfl VoDpfl SK.Sf
WiTnV n/NA' /.no
l£/r KÓNHUH
TrÐ/W ORy/<K \H OHRE/m HFiVUr r: ToRP/B t
PúkT þVOTT T//nfíS L/V fí) 3ÓK END > VflNN
v£/wur< Sflmsr.
9 MfíLlfí U/? ’Ð'P/D Efírrisr. iflJöG
Tv)hl . BND.
r) 5fíR F/FL : /z/?r '0HR£/n Kfl
ToTuR fíF TÚfV/ ———J TRL i BéP Dj’fíSN FUGL - /rVN