Helgarpósturinn - 02.02.1984, Blaðsíða 20

LEIKLIST
Tilbrigöi vid Didda fílósóf
Stúdentaleikhúsið sýnir Jakob og meistar-
ann eftir Milan Kundera í þýðingu Friðriks
Rafnssonar. Leikstjóri: Sigurður Pálsson.
Leikendur: Arnór Benónýsson, HelgiBjörns-
son, Aslaug Thorlacius, Ingileif Thorlacius,
Kjartan Bjargmundsson, Daníel Ingi Péturs-
son, Ari Matthíasson, Bára Magnúsdóttir,
Björn Karlsson, Rása Marta Guðnadóttir,
Halla Helgadóttir, Svanhildur Óskarsdóttir,
Erla Rut Harðardóttir, Hilmar Jónsson,
Hafliði Helgason, Arna Valsdóttir, Sigríður
Eyþórsdóttir og Mörður Arnason.
Tékkinn Milan Kundera er hálf-sextugur
að aldri. Hann er einkum þekktur fyrir
skáldsagnagerð en hefur einnig fengist við
leikritun. Innrás Sovétmanna í Tékkó árið
1968 breytti högum hans líkt og fleiri lista-
manna og verk hans voru bönnuð. Hann
fluttist til Frakklands árið 1975 og hefur búið
þar síðan.
Leikritið um Jakob og meistarann er til-
brigði við sögu 18. aldar heimspekingsins
Denis Diderot (sem Ieikstjórinn kallar Didda
fílósóf!) um Jakob örlagatrúar og meistara
hans. Kundera gerir rækilega grein fyrir
vinnubrögðum sínum og viðhorfum í grein
sem birt er í leikskrá. Þar segir m.a. að leik-
ritið sé hvorki aðlögun né yfirfærsla „ ..
þetta er mitt eigið leikrit, mitt eigið „tilbrigði
við Diderot",. .Kundera stefnir einnig að
því að búa gamanleiknum ,,. .. þetta frelsi í
forminu sem skáldsagnahöfundurinn Dide-
rot fann upp en leikskáldið Diderot kynntist
aldrei".
Jakob og meistarinn eru þræll og hús-
bóndi. Meistarinn er virðulegur borgari en
Jakob hefur gengið húsbænda á milli og ekki
alltaf verið sæll. I sambandi þeirra kemur þó
fram velþekkt þversögn sem stríðir gegn
þeim valdahlutföllum sem liggja á yfirborð-
inu. Jakob og meistarinn verða jafningjar á
vissan hátt vegna þess að hvorugur getur án
hins verið. Lýsingin á sambandi þeirra minn-
ir um margt á keimlíkt par í Beðið eftir
Godot eftir Samuel Beckett, þar sem áður-
nefnd þversögn er einnig mjög sláandi.
Líkindin með þeim Jakobi og meistara hans
eru undirstrikuð með sögum af ástarmálum
þeirra sem eru í raun aðeins tilbrigði við
sama stef. Auk þessara tveggja sagna er
sögð og leikin ástarsaga frú Aldinfríðar. Sú
saga er utan og ofan við atburðarásina og
virðist beinlínis stefnt gegn kröfunni um rök-
lega atburðarás í leikritum. Sögurnar eru
heldur ekki sagðar hver út af fyrir sig heldur
fleyga stöðugt hver aðra og blandast saman.
Út úr þessu öllu kemur hinn ágætasti gaman-
leikur, á köflum bráðfyndinn.
Ég ætla mér ekki að útleggja orðræðu
verksins til neinnar hlítar. Þar eru á ferðinni
misjafnlega alvarlegar heimspekilegar
vangaveltur um ástina, girndina, vinskapinn
og skáldskapinn svo eitthvað sé nefnt. Aðal-
persónur verksins eru einkar skemmtilega
meðvitaðar um tilurð sína. Jakob og meist-
arinn eru firna óhressir með margt í vinnu-
brögðum skapara sinna, einkum beina þeir
spjótum sínum að Kundera en virðast sáttari
við Diderot! Meistarinn er t.d. afar fúll yfir að
kúldrast á þröngu leiksviði og finnst óeðli-
legt að þeir séu á ferðalagi gangandi, Dide-
rot hafði ætlað þeim hesta. „Of margir
meistarar hafa búið okkur til,“ stynur Jakob
einhverju sinni þegar honum ofbýður með-
Jakob og meistar-
inn hjá Stúdenta-
leikhúsinu — (
hæsta máta metn-
aöarfull og vel lukk-
uð sýning, segir
Sigurður m.a. f um-
sögn sinni.
eftir Sigurð Svovorsson
ferðin. Slíkar og þvílíkar spekúlasjónir eru
vitaskuld hluti af gamninu en bera jafnframt
í sér brodd, frelsisviðleitni leikritaskáldsins
Milan Kundera.
Uppfærsla Sigurðar Pálssonar virðist mér
að öllu leyti haganleg. Það er góður hraði í
sýningunni, ekkert fum og fát, og flestum
leikendum tekst vel að stilla sig um þann
afkáraskap sem svo oft vill fylgja skopleikj-
um. Þeir Helgi Björnsson (Jakob) og Arnór
Benónýsson (meistarinn) fara með lang
viðamestu hlutverkin í leiknum. Samleikur
þeirra er að vissu leyti undirstaða verksins
og sú undirstaða er traust. Helgi fer oft á
kostum og laðaði samúð áhorfenda mjög að
hinum skondna Jakobi. Þetta er vissulega
þakklátt hlutverk en engu að síður vand-
meðfarið. Frammistaða Helga er sú besta
sem ég hef séð til hans hingaðtil. Smærri
hlutverkin eru flest í höndum lítt reynds
áhugafólks eins og jafnan áður hjá Stúdenta-
ieikhúsinu. Systurnar Ingileif og Áslaug
Thorlacius bera hitann og þungann af sög-
unni um frú Aldinfríði markgreifaynju og
skila sínu með sóma. Ari Matthíasson leikur
Skramba yngri sem Jakob kokkálar. Hann
náði að gera mikið úr sínu hlutverki og smíð-
aði drephlægilegan karakter.
Sýning Stúdentaleikhússins á Jakobi og
meistaranum er í hæsta máta metnaðarfull
og vel lukkuð. Áhorfendur á frumsýningu
tóku leiknum gríðarlega vel og ég spái því að
verkið eigi eftir að galdra til sín fjölmarga
áhorfendur og væri það vel. Takk fyrir
konunglega skemmtun!
BÓKMENNTIR
Jólaóratórían
Göran Tunström: Juloratoriet. Skáldsaga.
Bonniers, 1983.
Eins og fram hefur komið í fréttum hlaut
sænski rithöfundurinn og skáldið Göran
Tunström bókmenntaverðlaun Norður-
landaráðs að þessu sinni, og verða þau af-
hent með tilhlýðilegri viðhöfn á þingi ráðs-
ins í febrúar. Það hefur orðið að samkomu-
lagi að ég greini lesendum Helgarpóstsins
frá nokkrum þeirra bóka sem að þessu sinni
voru lagðar fram til verðlaunanna, en þar er
um að ræða tvær frá hverju landi og yrði víst
langur uppi að fjalla sæmilega ýtarlega um
allar. í þessari grein verður þó aðeins ein á
dagskrá, verðlaunaskáldsagan Jólaóra-
tórían.
Svo segir höfundurinn frá að hugmyndina
að sögunni hafi hann fengið í Nepal ein-
hverju sinni, „þegar ég hitti sænskan starfs-
mann í þróunarhjálpinni. Á hverjum
fimmtudegi hittust hann og aðrir Vestur-
landabúar þarna til þess að æfa Jolaóratóríu
Bachs. Það rigndi í Himalaya, eldar Nepal-
búanna skinu í myrkrinu á götunni úti fyrir
Goethestofnuninni litlu og mér þótti mikið til
um hið táknræna í þessu: að halda svona fast
í .frumeindir fagnaðarins" andspænis fátækt
og neyð.“
Jólaóratórían er lofsöngur um lífið, rétt
eins og gjörvöll tónlist Bachs virðist full af
fögnuði og gleði. Tengslin við Bach eru
reyndar margháttuð. Rammi skáldsögunnar
greinir frá flutningi óratóríunnar í Iitlu
sænsku þorpi. Æfingar hafa tekið þrjátíu ár,
enda vantar alla þá „krafta" til flutningsins
sem vant er að krefjast, en með þrautseigj-
unni getur mannsandinn yfirstigið hvaðeina
og að sögulokum fær Viktor, sögumaðurinn,
að stjórna flutningnum, en það var einmitt
amma hans sem fyrst kveikti hugmyndina.
Sigurinn getur tekið kynslóðir og kostað
mannslíf, en samt er hann í höfn.
Beinar tilvitnanir til söngtextans má einn-
ig finna í sögunni, einkum þá hin frægu upp-
hafsorð: „Jauchzet, frohlocket, auf preiset
die Tage . ..“ (Hrópið og fagnið, lofið dag-
ana o.s.frv.) og eins til kóralsins í II. kafla
Óratóríunnar, „Brich an, o schönes Morgen-
licht". — En auk slíkra tilvísana minnir sagan
um margt á óratóríu. Þarna skiptast á resíta-
tív og kóralar, frásagnir og lofsöngvar um
fegurðina, ástina, lífið. — Enn má og nefna
það að stíllinn minnir stundum á „tónmál-
verk“ Bachs.
Sjálfur söguþráðurinn er býsna fjörlegur,
enda frá mörgu að segja í lífi þriggja kyn-
slóða á Vermalandi og í Ástralíu, þangað
sem leið liggur um tíma. Meginhluti er raun-
ar upprifjun Viktors, knúin fram þegar renn-
ur upp fyrir honum að hann muni aldrei
skilja sjálfan sig nema í krafti sögunnar:
hann var alinn upp hjá móður sinni, því hún
leyfði föður hans aldrei að gerast sá faðir
sem hann vildi, og einmitt þess vegna verð-
ur þörfin svo brýn. Gegnum söguna getur
hann kynnst föður sínum, Sidner, föður
hans, Aroni — og kannski ekki sist Sólveigu,
konu Arons, henni sem kom með fegurðina
og gleðina heim frá Ameríku, var öðruvísi
,en hinn norræni hlédrægi kynstofn. Það er
andi hennar látinnar sem svífur yfir sögunni,
gefur henni sumpart „yfirnáttúrlegan" tón,
en þó einkum tón lífsins þrátt fyrir dauðann.
Inn í sögu ættarinnar fléttast margar kunn-
ar persónur. Móðir Viktors, Fanny, ber t.d.
ævilanga ást til Sven Hedin, ferðasöguritar-
ans fræga, og Sidner fær aðeins að koma í
hans stað eina nótt. Ávöxturinn er Viktor.
Selma Lagerlöf gegnir veigamiklu hlutverki,
hálfpartinn sem ævintýrapersóna. í þeim
stutta kafla sem birtist hér má lesa um Marc
Chagall, og þannig mætti telja áfram. Sum-
part gegnir þetta „historíska" fólk því hlut-
verki að gera söguna trúverðuga, finna
Göran Tunström —
verölaunabókin
mest og best
sagna hans.
henni stað í tíma og rúmi, sumpart líka því
hlutverki að skýra þróun persónanna. Sidn-
er hefði t.d. ekki orðið sá sem hann varð
hefði Selma ekki komið til. Af henni lærir
hann ýmislegt og með henni lendir hann í
ævintýrum.
JÓIaóratórían er lofsöngur um lífið og list-
ina. En hún er líka saga um dauðann og sorg-
ina. „Mig langaði líka að skrifa um sorgina,"
segir höfundur sjálfur, „til þess að kanna
hvort hún er eyðandi afl eða uppspretta sem
veitir þrótt." Niðurstaðan er ljós: Úr sorginni
og dauðanum sprettur lífið og ástin, einhver
partur mannssálarinnar fæðir af sér sigur-
vegarann, því svo má víst lesa nafn piltsins
af Jjriðju kynslóðinni: Viktor.
I heimalandi sínu hefur Göran Tunström
Þessi smákafli sem hér getur að lesa úr
Jólaóratóríunni gefur ofurlitla hugmynd um
frásagnarhátt höfundar þótt I smáu sé.
Kenning Marc Chagalls um sannleikann er
líka dálítið til vitnis um hvaða leiðir Tun-
ström fer til að leita sannleikans um persón-
ur sínar.
— Sannleikann! fussaði Marc Chagall.
Ekki finnurðu sannleikann fyrr en kannski
hinumegin við ímyndunina.
Við snerum bökum saman, hvor við sínar
trönur.. Ég var fimmtán ára'og mamma hafði
farið með mig út á vænstu beitilendur mál-
aralistarinnar: handan blómgaðra valmú-
anna móaði fyrir hæðunum í Provence. Sjálf
sat hún undir sólhlífinni, hvítklædd með há-
lengi notið virðingar sem ljóðskáld og sagna-
smiðurj þótt ekki sé hann gamall að árum (f.
1937). í skáldskap sínum hefur hann komið
víða við, en fiestum sænskum gagnrýnend-
um bar saman um það í haust að Juloratoriet
væri mest og best sagna hans. Hins vegar er
hann mjög lítt þekktur utan heimalandsins
og væri vel ef verðlaun Norðurlandaráðs
yrðu til þess að menn vissu héreftir í grann-
löndum Svía hver Göran Tunström er. Það
væri líka fagnaðarefni ef bókaútgefendur ís-
lenskir létu nú ekki deigan síga heldur sæju
til þess að við eignuðumst Jólaóratóríuna í
góðri þýðingu. Það væri bók sem við hefð-
um gott af, meðal annars vegna þess að hún
getur gert mann bjartsýnan á lífið og tilver-
una.
an kraga, hvort tveggja í senn varðhundur
og fyrirsæta. í hárinu blásól. Ég í hvítum
málarasloppnum í hlutverki Monets á unga
aldri. Þeim gamla hafði skotið upp á klöpp-
unum þegar ég var búinn að mála um stund,
hann gjóaði augunum öðru hverju til okkar.
Mamma sagði án þess að víkja úr fyrirsætu-
stellingunum:
— Svo þér málið líka?
— Já, ég mála líka.
— Það er ótrúlega fallegt hér, sagði
mamma.
— Já, því miður, sagði karlinn, en ég stóðst
ekki mátið þegar ég sá ykkur hér. Fyrirgefið
þér.
Kannski hefur mamma ekki skilið þetta,
því hún sagði, guðmávita í hvaða skipti:
— Sonur minn er svo efnilegur.
— Ekkert er eins hættulegt og að vera
efnilegur, sagði karlinn og mamma herpti
varirnar taugaóstyrk. Hún starði út yfir land-
ið.
— Hvað langar þig að mála? spurði hann
mig og leit á léreftið hjá mér.
— Sannleikann, laug ég með penslinum.
Það var þá sem hann fussaði. En aldrei sdgði
ég mömmu að það hefði verið Marc Chagall
sem fussaði.
Heimir Pálsson þýddi
20 HELGARPÓSTURINN