Helgarpósturinn - 28.11.1985, Qupperneq 26

LEIKHÚS
Skemmtileg skólasýning
eftir Gunnlaug Ástgeirsson
Leikfélag MH:
Einn þáttur
eftir Jóhannes S. Kjarval og
Ast Don Perlimpíns til Belísu í gardi hans
eftir Garcia Lorca í þýöingu Guðbergs
Bergssonar. Leikstjórn: Ingunn Ásdísar-
dóttir.
Leikendur: Þorsteinn Örn Andrésson, Gud-
munda L. Grétarsdóttir, Gunnar Hansson,
Arndís Egilsdóttir, Björn Gunnlaugsson,
Sigrídur Stefánsdóttir, Þórdur Þórsson,
Birna Ólafsdóttir, Einar Skúli Sigurdsson,
Gudný Rósa Ingimarsdóttir, Arnar Gests-
son, Þóranna Jónsdóttir, Magnús J. Gud-
mundsson, Asta Gunnarsdóttir, Dýrleif
Dögg Guömundsdóttir, Edda Bryndís
Ármannsdóttir, Hera Ólafsdóttir.
Á þessu ári hefur ekki farið framhjá nein-
um að eitt hundrað ár eru liðin frá fæðingu
meistara Kjarvals. Það er mjög vel til fundið
hjá Leikfélagi MH að grafa úr gleymsku stutt-
an einþáttung sem Kjarval setti saman og gaf
út árið 1938. Reyndar er þessi einþáttungur
meira af ætt ljóðs en leikrits og er því tölu-
vert áræði og metnaður fólginn í því að svið-
setja verkið. En hér sannast það sem oft hef-
ur verið reynt, að ef unglingum eru fengin í
hendur erfið verkefni laðar það fram það
besta í þeim svo árangurinn verður mun
betri en ætla hefði mátt að óreyndu.
Texti Kjarvals er mjög ljóðrænn en efnið er
í stuttu máli á þá leið að skáld er að yrkja
merkileg Ijóð en fellur síðan í svefn. Þá sækja
að honum náttúruandar sem hæða hann og
hans skáldskap og þegar skáldið vaknar er
það breyttur maður og finnst að sinn fyrri
skáldskapur sé hjóm eitt.
í sviðsetningunni er unnið vel úr draum-
kenndu efninu, vel er farið með vandasaman
texta og þeir Þorsteinn og Gunnar eiga ágæt-
an samleik í upphafs- og lokasenunum.
Seinni þátturinn í sýningunni er sömuleið-
is draumkenndur og ljóðrænn þannig að að
því leyti mynda þættirnir samstæðu þó úr ólík-
um áttum séu. Hinsvegar er verk Lorca leik-
rænna og því heldur viðráðanlegra í svið-
setningu. Don Perlimpín hefur alla ævi verið
ógiftur en þjónusta hans etur honum út í
hjónaband sem leiðir til undarlegra að-
stæðna sem erfitt er að sjá hvernig leysast
megi. Teflt er saman hinni andlegu ást Per-
limpíns og holdlegri ást Belísu og verkið því
hugleiðing um ástina og eðli hennar og
margbreyttar myndir.
Leikstjórinn hefur bersýnilega náð að aga
sitt fólk í þessu atriði því þau þrjú sem mest
eru á sviðinu skila sínum hlutverkum mjög
vel, en það eru Magnús í hlutverki Perlimp-
íns, Ásta í hlutverki Belísu og Þóranna í hlut-
verki þjónustustúlkunnar. Fjörlegt er atriði
húmvofanna sem Edda og Hera leika.
Það er eftirtakanlega vönduð leikstjórn í
þessari sýningu, og má minna á að svo er
ekki alltaf um skólasýningar. Leikstjórinn
leggur ekki of mikið á sína óreyndu leikara
en reynir samt í þeim þolrifin til fulls.
Skólasýningar eiga miklu hlutverki að
gegna í leikhúslífi landsins. Þær eru fyrir það
fyrsta holl og lærdómsrík tómstundaiðja en
þær eru ekki síður uppeldisstöðvar fyrir leik-
ara framtíðarinnar og þó ekki verði allir sem
koma nálægt slíkum sýningum leikarar hafa
þeir fengið bakteríuna og verða úr því að
minnsta kosti dyggir áhorfendur. Þess vegna
ber að hlúa að slíkri starfsemi.
BÓKMENNTIR
*
I froskmannsgervi
eftir Guðrúnu Bjartmarsdóttur og Magneu J. Matthíasdóttur
Froskmaöurinn
eftir Hermann Másson.
158 síður. Forlagiö, 1985.
Um nóttina dreymdi mig kött sem ég
þekkti einu sinni, kominn í nýja vist og með
allt yfirbragð unglegt, léttpönkað hálsband
og jafnvel nýjan feld. Síðdegis kynntist ég
Froskmanni Hermanns Mássonar og sá þá í
hendi mér að feldurinn hafði verið frosk-
mannabúningur og sagan gamall kunningi.
Froskmaðurinn líkir enda hafinu við kött.
Froskmaðurinn syndir um óendanlegt og
margrætt haf með ævintýri í hafmeyjar-
mynd. Ævintýrið unir því gjarna illa að því
sé ekki sinnt og Hafmeyjan flækir netin í
skrúfur fiskiskipaflotans, rétt einsog önnur
ævintýri flækjast fyrir í andlegum skrúfum
skyldunnar ef þau fá ekki að lifa og leika sér.
Þó er þessi saga Froskmannsins ekkert eigin-
legt ævintýri. Stundum minnti hún mig
meira að segja á köttinn áðurnefnda þegar
hann sat uppi í gluggakistu og kvakkaði á
fugla úti í garði, án þess þó að stökkva til
þeirra á veiðar.
Nú er ég ekki bókmenntafræðingur og því
ekki í stakk búin að skýra frá því hvað höf-
undur ætlaði að segja (en tókst ekki) eða
hvað höfundur hefði átt að segja (en skorti
vit til). Bókalestur er ákaflega eigingjörn
upplifun mín: Nefnilega hvað bókin segir
mér „persónulega og prívat", einsog sagt er.
Kannski hefði þessi bók átt að kveikja hjá
mér áhuga á froskköfun en gerði það ekki.
Kannski hefði ég átt að vera móttækileg fyrir
einsemd og sálarkreppu miðaldra manna en
varð það ekki. Og kannski mátti ég bara lesa
úr henni söguna um syndafallið, sem var
raunin.
„Kannski var Adam sjómaður, sagði ungi
maðurinn.
Já, sagði froskmaðurinn. Og aldingarður-
inn var hafið." (bls. 132).
Og kannski er Froskmaðurinn Adam, kon-
an hans Eva og hafmeyjan Lilít, fyrri kona
Adams sem stökk frá honum og unir nú með
árum og púkum. Þá væri hún í þessari sögu
útsendari Lúsífers, í kynlausu líki einsog
slangan og vill fá Froskmanninn til að gera
hvorutveggja: Synda og syndga. Heimsó-
sómaspámaðurinn faðir Froskmannsins
gegndi þá væntanlega hlutverki Guðs al-
máttugs, hlakkar yfir óförum mannanna,
býst ævinlega við hinu versta og verður því
glaðbeittari sem verr gengur og drjúgari við
kaffi með kerlingunum. Og syndafallið verð-
ur í sögulok þegar Froskmaðurinn umbreyt-
ist í. einu vetfangi í skilningstré með fallinni
konu en sonur hans ungur fer á hafmeyja-
veiðar. Erfðasyndin er ævinlega kynferðis-
leg.
Upp gengur fangakaball aldrei eöa seint
Ásta Siguröardóttir
Sögur og Ijóö
Mál og menning 1985
Fyrri hluti þessarar bókar er smásagna-
safn Ástu, Sunnudagskvöld til mánudags-
morguns, sem út kom 1961 og hefur ekki
verið á markaði um nokkurt skeið. Síðari
hlutinn geymir átta smásögur sem fæstar
hafa áður komið fyrir almenningssjónir, ein
hefur birst í Vikunni og tvær verið lesnar í
útvarp. Dreifð milli sagnanna eru ellefu Ijóð,
flest áður óbirt. Auk þess prýða bókina 16
dúkristur eftir skáldkonuna sem líka var
myndlistarkona og tvær ijósmyndir af
henni sjálfri.
Ásta var þekkt kona á sinni tíð, bæði fyrir
gáfur og glæsileika og að binda ekki bagga
sína sömu hnútum og samferðamenn. Fyrstu
sögur hennar vöktu aðdáun margra og
hneykslun annarra fyrir mikla frásagnar-
gáfu, frumleg efnistök og miskunnarlausa
hreinskilni sem kom við kaunin á ýmsum.
í bókmenntasögum eru árin uppúr 1950
gjarnan kennd við módernisma og existensí-
alisma. Meðal helstu viðfangsefna þeirra
stefna voru einangrun og einsemd, ótti og
sektarkennd, grunur eða vissa um vonleysi
og tilgangsleysi alls. Þessar tilfinningar eru
líka áberandi í þeim sögum sem hér birtast.
En existensíalistar og margir módernistar
litu á allt þetta böl sem óhjákvæmilegan
fylgifisk mannskepnunnar, hvernig sem lífs-
kjör hennar væru, og höfðu því lítinn áhuga
á samfélaginu. Hjá Ástu eru ástæðurnar hins
vegar oftast næsta efnislegar og áþreifanleg-
ar; hún deilir hart á samfélagið, stéttaskipt-
ingu og fátækt, fordóma, tvöfalt siðgæði og
tilfinningaleysi fyrir þjáningum annarra.
I safninu frá ’61 er sögusviðið nánast alltaf
Reykjavík samtímans. Fjórar af viðbótarsög-
unum gerast hins vegar í sveitasamfélagi
fyrri tíma og ein í fjarlægri fortíð. En sameig-
inlegt með þeim öllum yngri og eldri, er að
þær draga upp raunsæjar og oft óhugnanleg-
ar myndir af lífi og líðan þeirra sem neðstir
eru í virðinga- og valdastiganum. Aðal-
persónurnar eru konur, börn eða utangarðs-
menn í einhverjum skilningi, stundum allt
þetta í senn. Þær eru fátækar, veikburða og
varnarlausar, ráðvilltar og hræddar. Og full-
trúar þess illa eru ævinlega meiri máttar,
þeir sem hafa auðinn, virðinguna og valdið.
Stundum eru dýr, einkum fuglar, látin leika
hlutverk smælingjanna og eru þá í senn
raunveruleg fórnarlömb umhverfisins og
tákn eða hliðstæður bræðra sinna og systra
meðal mannfólksins. Svanahjónin sem
svelta og frjósa í hel í samnefndri sögu eru
fulltrúar fegurðarinnar, ástarinnar og alls
þess lífs sem berst fyrir tilveru sinni í vetrar-
gaddinum og örbirgðinni í sveitinni. Fólkið
syrgir þau og samsamar sig þeim en getur
ekkert gert. Búrþrösturinn í Vor fyrir utan
stendur fyrir frelsið og þá náttúru sem frök-
en Valborg hefur orðið að bæla og þolir þess
vegna ekki nálægt sér. Hann er bróðir
stúlknanna sem samfélagið refsar fyrir að
fylgja hvötum sínum án þess að hafa til þess
leyfisbréf.
Náttúran er bæði raunverulegur óvinur,
einkum í sveitasögunum þar sem kuldinn
beinlínis ógnar tilveru þeirra allslausu, og
táknræn fyrir hugarástand persóna og sam-
skipti fólks. Frost, rigning og nepja eru hlutar
af sviðsetningu margra sagnanna og undir-
strika hörku ogÆulda mannanna og tilver-
unnar yfirleitt. Á sama hátt er vorið, sólskin-
ið og blómin oft huggun þeirra aumu og um
leið tákn þeirrar vonar sem þrátt fyrir allt
gægist býsna oft fram í sögunum. Því eins og
persónur Ástu eru barnslega saklausar, ein-
lægar og grandalausar andspænis vonsku
heimsins eru þær Iíka ótrúlega bjartsýnar,
örlyndar og fljótar að taka gleði sína ef sólin
brosir við þeim stutta stund og þær mæta
skilningi og hlýju. En sá varningur fæst bara
hjá þeim sem neðarlega eru í samfélagsstig-
anum. Alkinn deilir síðasta tóbakinu með
útigangskonunni, verkamennirnir hlýja
henni og gefa af nestinu sínu þegar góðborg-
arar hafa rekið hana á dyr og reynt að
nauðga henni. Gömul kona í bakhúsi gefur
hungruðu skáldi ýsu og rabarbaragraut.
Meðan almenningsálitið, atvinnurekendur
og yfirvöld neyða konur til að gefa börnin sín
eða láta drepa þau í móðurkviði reynir eyrar-
vinnustrákurinn að aðstoða barnsmóður
sína og setja ungann á þó hann eigi ekkert
til. Og hún kaupir kóngaliljur fyrir síðustu
aurana svo að þau hafi eitthvað fallegt að
horfa á þegar þau eru háttuð.
En oft ríkir myrkrið eitt og mér sýnist það
enn meira áberandi í ,,nýju“ sögunum. Af
þeim eru raunar aðeins tvær sem sýna ein-
hverja ljóstýru, Huggun og Kvöldveröur
skáldsins, sem jafnframt eru einna sístar að
mínu mati, átakanlegar að vísu og vel sagðar
en ekki að sama skapi frumlegar að efni,
manni finnst þær hafa verið skrifaðar áður.
í Varnargardinum snýst meira að segja sam-
úðin og hjálpsemin upp í andstæðu sína.
Stelpan sem gleymir eigin eymd við að
hjálpa lóuungunum verður óvart völd að
slysi. Og Frostrigning er kolsvört hrollvekja
sem fylgir lesandanum lengi, e.t.v. ekki síst
fyrir það að þar er sjónarhornið ekki hjá
Þessi bók er sú fyrsta þar sem Hermann
Másson tjáir hug sinn, áður hefur hann ýmis-
legt sent frá sér undir dulnefni. Ég hef löng-
um verið þeirrar skoðunar að í Hermanni
eigum við færan og mikinn stílista og skipti
naumast um skoðun á því fyrst um sinn, þó
ég sé missátt við það sem ég hef lesið. Og
ekki er verra að fá örstutta smásögu (eða
flokkast það undir prósaljóð?) á baksíðu, þó
ekki sé getið höfundar að verkinu. Aftur á
móti sá ég ekki betur en það væri „Ragn-
heiður" sem kvittaði þar fyrir kápumynd,
sem minnti skemmtilega á Superman æsku-
vin minn þar sem sameinast hið mannlega
og yfirmannlega. Prófarkalesturinn hef ég
lítið útá að setja, helst kannski smekksatriði,
og sagan þótti mér skemmtileg aflestrar.
Kötturinn hefur níu líf. Það væri mér að
meinalausu að Hermann Másson birtist okk-
ur í níu gervum með hugarfóstur sín. M.
þeim pínda, heldur kvalaranum, eiginmann-
inum sem kennir konunni um glatað líf og
dauða barnsins sem hann elskaði meira en
augun í höfði sér. Lesendum er látið eftir að
setja sig í spor hennar sem er gjörsamlega of-
urseld hatri hans og glórulausri grimmd. Satt
að segja treysti ég mér ekki til að hugsa þá
hugsun til enda.
Ljóðin í bókinni finnast mér yfirleitt ekki
jafnáhrifamikil og sögurnar. Hefðbundið
form þeirra virðist oft setja þeim skorður og
hamla tjáningu skáldsins, kannski einna
minnst í ljóðinu um spilin þar sem einfalt og
lauslegt þjóðkvæðaformið hentar vel því
hálfsagða. En öll tjá ljóðin sterkar tilfinning-
ar svipaðar og í sögunum, einsemd, ótta og
ádeilu á samfélagið sem lætur sig engu
skipta örlög utangarðsfólksins. Ástin er eina
athvarfið, þó ekki sé nema í draumi. Spilin
sem í samnefndu ljóði eru tákn gæfuleitar og
framtíðarvona tvístrast fyrir veðri og vind-
um þar sem skáldið er að villast á langri leið
og hún veit að „upp gengur fangakaball
aldrei eða seint". Þó örvæntir hún ekki því
hún hefur náð spaðakónginum. „Sumir tapa
kóngunum, ég á minn enn.“ í spilaspám er
spaðakóngurinn karlmaður, gallagripur að
vísu en maður samt. Og þar sem einhverja
von er að finna í þessari bók er hún alltaf
fólgin í mannlegri nálægð, eða eins og segir
í sögunni um Súpermann: „meðaumkun,
hlýju, hluttekningu — að geta talað við ein-
hvern, sem gæti skilið hann, huggað hann og
borið með honum alla þessa smán og sorg.“
Frágangur bókarinnar er ákaflega fallegur,
kápa og band í rauðu og svörtu, litum ástar
og sorgar, og er það vel við hæfi. Það er
óhætt að segja að hún sé kjörgripur hvar sem
á hana er litið. q g
26 HELGARPÓSTURINN