Helgarpósturinn - 12.06.1986, Side 18

eftir G. Pétur Matthíasson mynd Jim Smart
Einangrunarklefi (Síðumúlafangelsi. Yfirleitt fá gæsluvarðhaldsfangar ekki annað að lesa en að Biblíuna. Þeir fá ekki að hitta,
tala við eða skrifa til fjölskyldna sinna eða vina. Þeir hafa einungis samneyti við fangaverði, lögfræðing sinn og fangaprest,
í takmarkaðan tíma. Það er ekkert sældarlíf að búa á svona stað!
GÆSLUVARÐHALD
• GÆSLUYARÐHALD FELUR ALLTAF í SER EINANGRUN
• GÆSLUVARÐHALD ER EIN AF ÞVINGUNARAÐFERÐUM HINS OPINBERA
• GÆSLUFANGAR SÆTA ÞEIRRIMEÐFERÐ SEM NAUÐSYNLEG ER...
•„GÆSLUVARÐHALDSVIST ER SEM VISTI HELVÍTI"
• GÆSLUVARÐHALDSÚRSKURÐUM HEFUR FÆKKAÐ
Gœsluvardhaldsvistun meintra
sakamanna var mikid í þjódfélags-
umrœdunni fyrir tíu árum vegna
Geirfinnsmálsins svokallada.
Ástcedan var ad fjórum mönnum
var haldiö í einangrun, þar aftveim-
ur þeirra í 105 daga, sem er lengsta
gœsluvaröhald á íslandi til þessa.
Þessir tveir menn voru algerlega
saklausir. Vegna Hafskipsmálsins er
gœsluvardhaldsvistun aftur komin í
hámœli. Forráðamenn Hafskips
sitja í gœsluvarðhaldi. Þad er mjög
sérstakt að menn sitji í gœsluvarð-
haldi og einangrun vegna brota af
því tagi sem um rœðir í Hafskips-
málinu og ber heimildum HP sam-
an um það. En hvað er gœsluvarð-
hald? Hvað þarf til að menn séu sett-
ir í einangrun? Hvað hafa menn við
að vera allan daginn? Þessum
spurningum og öðrum er svarað í
HP-úttekt á gœsluvarðhaldi.
Island er aðili að Evrópusamning-
unum um verndun mannréttinda og
mannfrelsis en í 5. gr. hans segir að
„allir menn eiga rétt til frelsis og
mannhelgi. — Engan mann skal
svipta frelsi. . .“ Þetta er meginregl-
an. Síðan eru í samningnum talin
upp atriði þar sem svipta má menn
frelsi. Það má t.d. sé um að ræða lög-
lega dæmdan mann, ef um löglega
handtöku eða varðhald manns sem
bíður dóms er að ræða. Sé hætta á
að smitsjúkdómar breiðist út má
svipta smitbera frelsi. Einnig má
svipta geðveika menn frelsi. Fleiri
atriði eru talin upp í samningnum
en við látum þetta nægja. Það er
undantekning að svipta megi menn
frelsi sínu og þessvegna segir svo í
samningnum: „Hverjum þeim
manni sem sviptur er frelsi með
handtöku eða varðhaldi, skal rétt að
gera ráðstafanir til, að lögmæti frels-
isskerðingarinnar verði úrskurðað
af dómstóli án tafar ...“
Stjórnarskrá íslands hefur svipað
ákvæði. í 65. grein hennar segir:
„Hvern þann, sem tekinn er fastur,
skal án undandráttar leiða fyrir
dómara. Sé hann eigi jafnskjótt lát-
inn laus, skal dómari, áður sólar-
hringur sé liðinn, leggja rökstuddan
úrskurð á, hvort hann skuli settur í
varðhald /... / Engan má setja í
gæsluvarðhald fyrir sök, er aðeins
varðar fésekt eða einföldu fangelsi."
Nánar er síðan byggt á þessu í ní-
unda kafla laga um meðferð opin-
berra mála.
Torveldar rannsókn með
óskertu frelsi
Forráðamenn Hafskips voru
dæmdir í gæsluvarðhald á forsendu
1. töluliðs 67. gr. laga um meðferð
opinberra mála og eru flestir gæslu-
varðhaldsúrskurðir byggðir á þeirri
grein en þar segir: „Ef ætla má, að
sökunautur muni torvelda rann-
sókn málsins, ef hann hefur óskert
frelsi sitt, svo sem með því að afmá
merki eftir brotið eða merki, er í
sambandi við það standa, skjóta
undan munum eða öðrum gögnum,
er brotið varða, hafa áhrif á vitni
eða samseka." í „hvítflibbabrotum"
líkt og um virðist vera að ræða í
sambandi við Hafskip eru menn
venjulega ekki dæmdir í gæsluvarð-
hald, nema það liggi alveg ljóst fyrir
að um meiriháttar glæpi sé að ræða.
Lengd þess gæsluvarðhalds sem
Rannsóknarlögregla ríkisins fór
fram á bendir þannig á alvöru máls-
ins, að því er heimildamenn HP
telja. Einn heimildamaður blaðsins
telur reyndar úrskurð Hæstaréttar
staðfesta þetta og að stytting gæslu-
varðhaldsins sé til komin vegna
þess að játningar hafi legið fyrir og
þess vegna þurfi ekki lengra varð-
hald rannsóknarinnar vegna.
Tveggja óra fangelsis-
dómur lógmark
í 4. tölulið 67. gr. segir að hægt sé
að hneppa mann í gæsluvarðhald
„ef ætla má, að brot hans varði að
minnsta kosti tveggja ára fangelsi."
Túlkunin á þessu hefur ekki tekið
mið af ramma laganna, þ.e. hversu
há refsing getur orðið, heldur er tek-
ið mið af raunverulegum dómum. Á
þeim grundvelli hafnaði undirréttur
gæsluvarðhaldskröfu yfir mannin-
um sem í tvígang gerði tilraun til
nauðgunar við Hverfisgötu í Reykja-
vík ekki alls fyrir löngu. Rök undir-
réttar voru að aldrei hefði nokkur
verið dæmdur í tveggja ára fangelsi
eða meira fyrir nauðganir. Mikil
reiði greip um sig í þjóðfélaginu
vegna þessa og var úrskurðinum
áfrýjað til Hæstaréttar sem dæmdi
manninn í gæsluvarðhald. Lögfræð-
ingur, sem HP ræddi við, taldi að í
þessu tilviki hefði Hæstiréttur beygt
sig fyrir almenningsálitinu og að
dómur undirréttar hefði verið réttur
miðað við allar fyrri túlkanir á lög-
unum.
Aðrir töluliðir taka fyrir síbrota-
menn, reiki menn um án heimilis-
eða dvalarstaðar eða ef verja þurfi
aðra fyrir árásum manns. En menn
eru mun sjaldnar dæmdir í gæslu-
varðhald á grundvelli annarra tölu-
liða en 1. tl. Nóg er að einn þessara
liða standist til að hægt sé að dæma
mann í gæsluvarðhald en einnig
þarf að uppfylla nokkur önnur skil-
yrði, svo sem að refsing við meintu
broti verður að vera meiri en sektir
eða varðhald. Styrkleiki grunsemda
lögreglu verður einnig að vera mik-
ill að áliti dómara. Fleiri svona atriði
er að finna í lögunum, ásamt því
sem menn þekkja eflaust, að ekki
má sakborningur vera alþingis-
maður.
Gæsluvarðhald er
þvingunaraðferð
Hið opinbera, lögreglan, hefur yf-
ir að ráða nokkrum þvingunarráð-
um. Þau eru til dæmis húsleit, lík-
amsleit, símahleranir og fleira slíkt.
En sú þvingunaraðf erð sem gengur
lengst, og er þ.a.l. alvarlegust, er
gæsluvarðhald. Til þess að lögregla
geti beitt þvílíkum aðferðum þarf
úrskurð dómara. Hugsunin á bak
við gæsluvarðhald sem þvingunar-
ráð er að þvinga fram sannleikann.
Gæsluvarðhald felur alltaf í sér
einangrun. En það gerist ekki nema
fyrir tilstilli dómara. Það er grund-
vallarmunurinn á einfaldri hand-
töku og gæsluvarðhaldi. Einfalt er
að handtaka menn en ekki er hægt
að halda þeim í einangrun nema að
fengnum úrskurði dómara. Þegar
lögregla handtekur mann á hún
samkvæmt stjórnarskránni að leiða
hann „án undandráttar" fyrir dóm-
ara. Annað segja lögin ekki um
þetta atriði. í reynd hefur sú hefð
skapast að lögreglan tekur sér sólar-
hring áður en hún fer með tilvon-
andi gæslufanga fyrir dómara. Oft
notfærir lögreglan sér þetta út í ystu
æsar, enda er vakt í Sakadómi
Reykjavíkur allan sólarhringinn,
þannig að það er hægt að leiða fólk
fyrir dómara jafnt á nóttu sem degi.
Venjulega eru dómarar fljótir að
kveða upp gæsluvarðhaldsúrskurði
en í „hvítflibbabrotum" líkt og Haf-
skipsmálinu taka þeir sér oft þann
sólarhringsfrest sem þeir hafa sam-
kvæmt lögum. Fangi getur því setið
í gæsluvarðhaldi og einangrun í tvo
sólarhringa áður en úrskurður fæst
um réttmæti varðhaldsins.
Varast ber að beita hörku
eða harðýðgi
í lögunum um gæsluvarðhald seg-
ir að „gæslufangar sæta þeirri með-
ferð, sem nauðsynleg er til þess að
gæslan komi að gagni og góð regla
haldist í varðhaldinu, en varast skal,
svo sem kostur er, að beita þá hörku
eða harðýðgi." Þetta er sú grein lag-
anna sem heimilar algera einangr-
un gæslufanganna. Gæslufangar
sitja yfirleitt í Síðumúlafangelsinu
og fara ekki út úr því húsi fyrr en
þeir eru ákærðir. Hæstiréttur heim-
ilaði á dögunum gæslufanga að
neyta kosningaréttar síns en það er
alger undantekning. Það er athygl-
isvert að í lögunum segir að varast
skuli að beita menn hörku og harð-
ýðgi. Þetta er ekki bannað heldur er
einungis sagt að varlega skuli farið.
Þetta þýðir því í raun að það megi
beita ofbeldi eða hörku!
Fangar í gæsluvarðhaldi mega
ekki hafa samneyti við fjölskyldu
sína eða vini. Þeir mega einungis
hitta lögfræðing sinn eða fanga-
prest, auk fangavarðanna. Þetta
litla samneyti er þó takmörkunum
háð. Dæmi voru um í Geirfinnsmál-
inu að gæslufangi sá lögfræðing
sinn einungis einu sinni í viku,
fimmtán mínútur í senn. Gæslufang-
ar fá ekki einu sinni að skrifa fjöl-
skyldu sinni, hvað þá hringja til
hennar. Þeir fá ekkert að lesa nema
Biblíuna. Þó segja heimildir HP að
eitthvað hafi verið slakað á því í
seinni tíð. Við og við geta fangar
rætt við fangelsisprest, en þó ein-
ungis stuttan tíma í einu. Það eina
sem þeir hafa við að vera er að þrífa
klefann sinn, en samkvæmt lögum
má skikka fanga til þess. Margir taka
því fegins hendi, einungis til þess að
hafa eitthvað að gera í aðgerðaleys-
inu.
Vistin fer illa með menn
I Geirfinnsmálinu sátu Magnús
Leópoldsson og Einar Bollason sak-
lausir í gæsluvarðhaldi. Eftir því
sem þeir sögðu í viðtali við HP fyrir
tveimur árum var gæsluvarðhalds-
vistin sem vist í helvíti. Það gekk
svo langt að t.d. hélt Einar í fúlustu
alvöru að hann hefði framið glæp,
hann hélt að yfirvöld hlytu að hafa
rétt fyrir sér en hann rangt. Magnús
velti því einnig alvarlega fyrir sér að
játa á sig einhvern glæp til þess eins
að losna úr prísundinni. Af frásögn-
um Magnúsar og Einars í Helgar-
póstinum má ráða að þeir hafi verið
heppnir að halda geðheilsunni og
geta aftur tekið þátt í þjóðfélaginu
þegar út var komið.
I einangrun í 105 daga
Kaldhæðni örlaganna háttar því
svo að þeir sem lengst hafa setið í
gæsluvarðhaldi á íslandi sátu þar
saklausir í 105 daga. Enginn hefur
fyrr né síðar verið svo lengi í ein-
angrun hér á landi. En það segir
hvergi um lengd gæsluvarðhalds-
vistar, hvorki í lögunum, Evrópu-
samningnum né í stjórnarskránni.
Þess vegna væri hægt að halda
mönnum jafnvel árum saman í
gæsluvarðhaldi og einangrun. Það
gerist vonandi ekki. Enda bendir
ekkert til þess, heldur virðist þróun-
in vera sú að gæsluvarðhaldsúr-
skurðum bæði fækki og þeir styttist.
Svo kemur fram í rannsókn sem Jón
H.B. Snorrason framkvæmdi. Hann
sýndi fram á að eftir stofnun Rann-
sóknarlögreglu ríkisins fækkaði úr-
skurðum og þeir styttust (sbr. súlu-
rit).
Lögin eru frekar skýr
Gæsluvarðhaldsúrskurðir eru í
raun mjög einfaldir. Lögin eru frek-
ar skýr í þessu sambandi; uppfylla
þarf ákveðin skilyrðin til að hægt sé
að dæma mann í einangrun. Gæslu-
varðhald er þvingunaraðferð sem
þess vegna ætti ekki að beita nema
í ítrustu neyð. Rannsóknir erlendis
frá benda til þess að fólk, sem setið
hafi í gæsluvarðhaldi, nái sér aldrei
fullkomlega það sem eftir er ævinn-
ar. Erfiðara sé fyrir það fólk að
verða samstiga hinum í þjóðfélag-
inu og skiptir þá ekki máli hvort við-
komandi hefur setið inni eða ekki.
Einn viðmælenda HP sagði að þess
vegna væri það gleðiefni að gæslu-
varðhaldsúrskurðum hefði farið
fækkandi og varðhaldstíminn styst.
Það sést glögglega á súluritunum.
Fjöldi úrskuröa Súlirit nr. I Meöaltal 1972-1.7.1977 er
Dagafjöldi Súlurit nr. II Meðalgæsluvarðhaldstími á
Súlurit þessi eru tekin úr grein eftir Jón H.B. Snorrason sem birtist í Úlfljóti 2. tbl. 1983. Gertmeð leyfi höfundar. I lokaorðum sínum segir hann: „Þýðingarmest verður að teljast, að meðal gæsluvarðhaldstími úrskurða
sem byggðir eru á 1. tl., 67. gr. oml., þe. á rannsóknarnauðsyn, styttist. Ástæða þess hlýtur að vera sú, að rannsókn tekur styttri tíma. Það að rannsóknartími styttist og sá tími sem sökunautur þarf að vera sviptur frelsi
sínu, hlýtur að vera mjög í þágu sökunauts, auka öryggi hans og annarra sem máli kunna að vera tengdir."
18 HELGARPÓSTURINN