Helgarpósturinn - 09.07.1987, Blaðsíða 17

eftir Garðar Sverrisson
mynd Jim Smart
Haustið 1929 fékk íslenskur trésmiður
inngöngu í háskólann í Stuttaart. Þar las
hann sálarfræði og kynntist pýskri heim-
speki. I dag rifjum við upp þetta ævintýri
með Asgeiri Jónssyni.
ÞÁ VAR SÁLFRÆÐIN MÓÐINS
Hann segir aö íslendingar skilji ekki og hafi kannski aldrei skilið þaö
gagn sem hafa má af heimspekinni. Honum finnst menn umgangast heim-
speki af lítilsvirðingu — jafnvel fyrirlitningu. Pad er Ásgeir Jónsson, áttrœö-
ur Reykvíkingur, sem segir þetta. Fyrir 5 árum lét hann af sínu oevistarfi,
trésmíðinni, og tók til við lestur ýmissa hóka sem hann ungur kynntist í
Pýskalandi. Pangað hafði hann farið að leita sér menntunar en örlögin hög-
uðu því svo að hann varð að hverfa frá námi í miðjum klíðum.
,,Já, ég kom hingað suður árið 1923 til að læra
trésmíði. Síðan tek ég gagnfræðapróf árið 1929
og fer út til Þýskalands um haustið, til Stuttgart.
Þar settist ég í háskólann." Ásgeir talar um þetta
eins og sjálfsagðan hlut. En hvernig komst smið-
urinn íslenski inn í þýska háskólann?
„Þetta var spurning um hvað menn voru dug-
legir að svindla," svarar Ásgeir sposkur á svip.
„Þarna höfðu menn enga þekkingu á því hvort
maður hafði stúdentspróf eða ekki. Það var ekki
óalgengt að menn kæmust framhjá þessu. En ég
sagði rektornum eins og var. Hann sagði að við
skyldum bara þegja.“
— Þeir hafa ekki uerið formfastir þarna í Stutt-
gart?
„Nei, nei. í þessum skóla voru 7—10 þúsund
manns og erfitt að hafa eftirlit með öllu. Það var
til dæmis mikil tíska að menn tækju próf hver
fyrir annan. Einn vinur minn, glæsilegur Finni
sem Loths hét, hafði þetta sem atvinnugrein að
taka próf í sálarfræði fyrir Pétur og Pál, bæði í
Þýskalandi og Frakklandi. Prófessorarnir
þekktu ekki nema brot af mannskapnum. Eg get
nefnt þér dæmi af íslendingum, þekktum og
virtum, sem keyptu sér svona þjónustu."
Við Ásgeir komum okkur saman um að reita
ekki opinberlega æruna af samlöndum okkar.
Ég spyr hann hvaða námsgrein hafi orðið fyrir
valinu.
HÖFÐU EKKI ROÐ VIÐ
GYÐINGUM
„Ég fór í sálfræði. Eiginlega veit ég ekki
hvernig ég fékk þessa vitleysu í hausinn. Ég
hafði mjög lítið lesið í þessari grein áður en ég
kom út. Sálfræðin var ný grein og hafði verið
kennd í 6 eða 8 ár við skólann áður en ég kom.
Sálfræðin var móðins og rektorinn, dr. Bauer,
ráðlagði mér að taka hana. Miðað við stöðurnar
sem voru í boði var alltof lítið af sálfræðingum
í hinum þýskumælandi heimi — Þýskalandi,
Sviss og Austurríki. Já, þetta var mjög rnóðins."
Haustið 1931 lauk Ásgeir fyrrihlutaprófi í sínu
fagi. Hann segir að sumir félaga sinna hafi setið
yfir þessum fyrrihluta í 4 og jafnvel 5 ár. Þegar
Ásgeir var tekinn til við síðarihlutann þá veiktist
hann og varð að gera hlé á námi sínu.
„Ég fékk mænuveiki 1932 og hefði farið út aft-
ur ári seinna ef nasistarnir hefðu ekki verið
búnir að loka deildinni. Kennararnir voru flestir
gyðingar og í deildinni voru gyðingar fjölmenn-
ir. Þjóðverjarnir höfðu aldrei roð við gyðingum
í námi, hvorki í þessari grein né greinum eins og
stærðfræði. Þar stóðu þeir langtum framar. En
deildinni minni var sem sagt lokað og dr. Bauer
drepinn.
Áður en þetta gerðist var ég orðinn skjólstæð-
ingur gyðings sem hét Höslei og var ágætis karl.
Hann skaut yfir mig skjólshúsi og gaf mér að
borða. Höslei var mjög ríkur, átti banka og hvað-
eina. Hann var drepinn af nasistum. Þeir
kveiktu í húsinu hans. Þau hjónin dóu bæði en
dóttir þeirra komst undan við illan leik. Hún
slapp til Sviss.“
Ásgeir segir að mikið af sínum bestu vinum í
Þýskalandi hafi verið gyðingar, margir frábærir
námsmenn sem horfið hafi í stjórnartíð Hitlers.
Ég spyr um tíðarandann í byrjun fjórða áratug-
arins.
RIFIST UM FREUD
„Þarna í háskólanum var mikið rifist um
Freud. Sjálfur var ég alltaf á móti honum. Sál og
líkami eru miklu tengdari en menn hafa viljað
viðurkenna. í mínum huga er Freud Austur-
landa-mýtólógía sem á ekkert skylt við almenna
sálarfræði. Hvað þessa mýtólógíu varðar eru
Freud og Schopenhauer á sömu bylgjulengd,
nema hvað Schopenhauer skrifaði betri þýsku
en þó engan veginn góða.
Schopenhauer var í mikilli tísku á þessum ár-
um. Hann var nógu andskoti svartsýnn. Nietz-
che var líka vinsæll en hvergi nærri eins vinsæll
og Schopenhauer. Ég las þessa heimspeki með-
fram mínu námi en sótti aldrei kúrsa í henni.
Nietzche höfðaði meira til mín. Ég hafði meira
gaman af honum."
— Var hann betri heimspekingur?
„Það má nú deila um það. En hann skrifaði
betri þýsku. Hann var ekki með þessar löngu og
þunglamalegu setningar. Nei, Nietzche skrifaði
stuttar og hnitmiðaðar setningar og var afskap-
lega ljóðrænn." Ásgeir stendur nú upp og sækir
gamalt eintak af Zarathustra máli sínu til sönn-
unar. „Sko, sjáðu nú hérna,“ segir hann. „Sjáðu
hvað þetta er ljóðrænn texti."
NIETZCHE OG NASISTARNIR
Við blöðum í þessari frægu bók heimspekings-
ins og Ásgeir ljómar af hrifningu þegar hann
bendir mér á einstök dæmi um stílbrögð og
snilligáfu Nietzches. Af hrifningu gamla manns-
ins verður mér ljóst að þessi bók er einstakur
dýrgripur í hans huga. Við tölum um mannskiln-
ing þýsku heimspekinganna, meðal annars um
hugmynd Nietzches um ofurmennið — Der
Ubermench.
„Það er talað um að nasistarnir hafi orðið fyrir
áhrifum af þessari hugmynd um ofurmennið. En
eitthvað hafa nú þau áhrif verið á skakk og skjön
við Nietzche, því hans Úbermench var Úber-
mench í andlegum efnum fyrst og fremst en
ekki bara veraldlegum eins og hjá nasistunum.
Der Úbermench var ekki vöðvafjall. Nei, þar
skjátlaðist nasistum. En því er ekki að neita að
undir lok ævi sinnar varð Nietzche geðbilaður
og fór þá að leggja meiri áherslu á ofurmennið.
Það var vond blanda fyrir Þjóðverja að fá ofur-
mennið saman við bölsýni Schopenhauers,
enda urðu þeir hálf ruglaðir á þessu.“
— Fannst þú mikið fyrir þeirri þjóðfélagsþró-
un sem framundan var?
„Já, ég fann mikið fyrir því að nasisminn var
að skella á. Ég var hissa á því hvað Þjóðverjar
voru blindir. Nasisminn var útbreiddur þarna í
skólanum. Margir kennarar reyndu að halda
þessu niðri svo þetta truflaði ekki kennslu. Nas-
istarnir starfræktu slagsmáladeildir gagngert til
að þreyta fólk á ástandinu. Það var alltaf verið
að ráðast á gyðinga og vinstrimenn. Mér fannst
þjóðfélagið vera í algerri upplausn."
EN HERMANN SAGÐI BARA NEI
„Einu sinni sá ég Hitler í Stuttgart. Ætli það
hafi ekki verið 1931. Hann var að tala á torginu
í miðbænum og ég stóð nokkuð nærri honum.
Mér fannst ekkert hrífandi við kallinn. Þetta var
óttalegt slagorðaglamur í honum. Hann var
með öskurkór með sér og það var svo einkenni-
legt að kvenfólkið virtist miklu hrifnara af hon-
um en karikynið. Satt að segja held ég að það
hafi verið eitthvað kynferðislegt við þetta, þessa
einkennisbúninga og þessi hróp. Ég held að
nasisminn hafi virkað svolítið eins og kyntáknin
í dag.“
Þegar Hitler hafði náð undirtökunum í Þýska-
landi sótti Ásgeir um atvinnuleyfi hér á íslandi
fyrir vin sinn, þýskan verkfræðing. „Hann var
gyðingur og hét Kohl, doktor í verkfræði. Dr.
Kohl bjó yfir mikilli þekkingu og hafði gífurlegt
fjármagn. Ég talaði við Tryggva Þórhallsson for-
sætisráðherra en hann svaraði því bara til að ég
þyrfti engar áhyggjur að hafa, nasisminn yrði
aldrei opinber stjórnarstefna í Þýskalandi.
Og Jrað voru fleiri gyðingar sem leituðu til
mín. Ég get ekki neitað því. Eftir að nasisminn
var kominn verulega á skrið talaði ég við Her-
mann Jónasson sem þá var orðinn forsætisráð-
herra. Ég bað hann að bjarga vini mínum sem
var gyðingur. En Hermann sagði bara nei og þar
með var málið útrætt af hans hálfu.
Ég get sagt þér að þessir menn, þessir gyðing-
ar, höfðu svo mikið fjármagn að sumir þeirra
hefðu hreinlega losað okkur við kreppuna ef við
hefðum hjálpað þeim. Þess utan voru þetta
meira og minna hámenntaðir menn sem mikill
fengur hefði verið af.“
STEINN VAR SÉRKENNILEG
PERSÓNA
Við tölum áfram um gyðinga og Ásgeir segir
mér átakanlegar sögur af hlutskipti nokkurra
þéirra, m.a. frægs læknis frá Berlín sem Kroner
hét. „Ég þekkti dr. Kroner. Það var ljót saga.
Hann komst hingað til íslands en fékk ekki að
starfa hér sem læknir. Læknarnir útilokuðu
hann, þennan færa sérfræðing. En þegar allt var
komið í óefni kölluðu þeir stundum á dr. Kroner
sem alltaf var reiðubúinn. Honum var þá laum-
að inn á skurðstofu eins og einhverjum huldu-
manni. Þegar læknarnir réðu ekki við neitt var
dr. Kroner beðinn um að fara úr skítagallanum
og bjarga þeim. En þetta mátti enginn vita.
Kroner fannst þetta mjög sárt, því hann hafði
hjálpað svo mörgum íslendingum í Berlín.
Já, mér er hlýtt til gyðinga. Þeir voru mér
mjög góðir á meðan ég var við nám í Þýskalandi
— ekki síst fjárhagslega. Þú verður að gá að því
að ég var af fátæku fólki og átti litla peninga
þegar ég kom til Þýskalands.“
Eins og komið hefur fram neyddist Ásgeir til
að hætta námi árið 1933. Um þetta leyti leigði
hann herbergi í eitt ár með ungum manni sem
síðar átti eftir að geta sér gott orð. Herbergisfé-
laginn hét Aðalsteinn Kristmundsson og kallaði
sig Stein Steinarr. Á Sjafnargötunni í Reykjavík
leigðu þeir saman Ásgeir og Steinn. En hvernig
gekk sambúðin hjá þeim félögum?
„Vel. Okkur var ekkert illa hvorum við annan.
Þegar við vorum einir kom okkur mjög vel sam-
an. En Steinn var sérkennileg persóna. Þegar
fleiri voru til staðar vildi hann alltaf vera að upp-
hefja sig eitthvað. Þá hvarf einlægnin og hann
varð allt önnur persóna. Ég er hræddur um að
það hafi spilað rullu hvað hann var lágvaxinn."
HELD ÉG FÆRI TIL ÞYSKALANDS
Ásgeir segir að þrátt fyrir þennan brest hafi
sér þótt vænt um Stein. „Ég hef ekki kynnst
neinum sem gengið hefur af eins mikilli karl-
mennsku og ró á móti manninum með ljáinn.
Þetta var erfitt dauðastríð hjá Steini. Lyfin voru
hætt að slá á kvalirnar en alltaf hélt hann sinni
ró. Ég saknaði hans. Ég held því fram að Steinn
hafi verið mesta ljóðskáld okkar á þessari öld.“
Ásgeir segir mér að fram eftir aldi hafi sig
alltaf dreymt um að geta lokið sínu ná; ,Ég sé
mikið eftir því að hafa ekki getað klá þetta
nám. Eftir stríð gat ég komist að í Svi ; átti
þá konu og tvo stráka. Strákana lan með
mér en konan mín óttaðist að ráða við
þýskuna. Ég sagði henni að hún væri s reind
að hún myndi læra þýskuna á tveimur nur
mánuðum. En hún sat við sinn keip. .iafði
aldrei komið í skóla en samt las hún s u og
dönsku eins og prent.“
Áður en ég kveð heiðursmanninn Ásgeir
Jónsson legg ég fyrir hann eina spurningu. Ég
spyr hann hvað hann myndi gera í dag ef hann
væri 60 árum yngri. Hann hugsar sig aðeins um
en svarar svo: „Ég held ég færi til Þýskalands."