Helgarpósturinn - 09.07.1987, Qupperneq 26

INNLEND YFIRSYN
III
iSsyiB'’
Gamla grænmetisversl-
unin varð að Ágæti og
nú eiga sölusamtökin að
breytast í ljósi sam-
keppninnar í hlutafélag.
En þá vakna upp ýmsar
spurningar um eignar-
hald, meðal annars á
Síðumúla 34, sem ríkið
átti en seldi Ágæti á
hálfvirði.
Ágætis hús — á hálfvirði
eftir Friðrik Þór Guðmundsson
Matjurtaframleiöendum innan Sölusam-
taka íslenskra matjurtaframleidenda (SÍM)
hefur verið tilkynnt að fyrirhugað sé að
leggja SÍM niður, en gera dreifingarfyrirtæki
þess, Ágœti, þess í stað að sjálfstæðu hlutafé-
lagi. Sölusamtök þessi tóku með framleiðslu-
ráðslögunum frá 1985 við af Grœnmetisuersl-
un landbúnaöarins, sem um leið missti ein-
okunarstöðu sína, því samkeppni var inn-
leidd og Þykkvabœjarkartöflur hf. komu
meðal annars til skjalanna. Samkeppnin er
einmitt ein af ástæðunum fyrir hlutafélags-
stofnun gömlu einokunarsamtakanna.
Að öðru leyti er breytingin rökstudd með
því að með núverandi samtakaformi hafi
félagar ekki staðið nægilega vel saman, að
eignarrétturinn væri með núverandi fyrir-
komulagi mjög óljós, að engin lög giltu um
sölusamtakaformið, að það vanti fjármagn
inn í reksturinn til að lækka fjármagnskostn-
aðinn og að með hinu nýja formi muni hags-
munir fyrirtækisins og eigenda þess ávallt
hafðir í fyrirrúmi. Reksturinn sjálfur á ekki
að breytast mikið, en hluthafar eiga að hafa
forgang að sölu til fyrirtækisins, en hluthafar
geta þeir einir orðiö sem rækta matjurtir í
atvinnuskyni. Verð hvers hlutabréfs er 50
þúsund krónur.
Við þessar breytingar vekur spurningin
um eignarhaldið sérstaka athygli. Agæti hef-
ur haft aðsetur í Síöumúla 34, sem SIM hefur
nú keypt af ríkinu ásamt öðrum fasteignum
og lausafjármunum. Hverjir áttu eignir SÍM
fyrir breytinguna og hverjir teljast eigendur
eftir á? Magnús Sigurösson, stjórnarformað-
ur SIM: „Sölusamtökin eru núverandi eig-
endur og þar hafa allir atkvæðisrétt sem eru
í viðskiptum. Þeir stjórna samtökunum eftir
ákveðnum reglum og ráða því hvort til þess-
ara breytinga komi. Þeir sem ekki verða þá
lengur í viðskiptum eða vilja ekki leggja
fram hlutafé falla þá út hvað eignarhaldið
varðar."
Með öðrum orðum: Núverandi eigendur,
viðskiptafélagar SIM, munu missa eignartil-
kall sitt ef þeir taka ekki þátt í hlutafélaga-
stofnuninni með hlutafjárkaupum. En hvað
verður þá eiginlega um eignarhald þeirra
sem vilja ekki vera með í breytingunni?
Hvað myndi t.d. gerast með fasteignir Mjólk-
ursamsölunnar ef hún yrði skyndilega af
einhverjum undarlegum ástæðum lögð
niður? Eiríkur Tómasson, sem hefur farið
með lögfræðileg málefni SÍM: „Ég hafði
nógu mikið fyrir því að skoða þetta sérstaka
mál og get bara sagt að það er ekki einfalt að
svara slíkri spurningu! Eins og þetta var hjá
Grænmetisversluninni var allt í lausu lofti.
Sölusamtakaformið gildir vel þegar um
einkasölu eða einokun er að ræða, en þegar
komin er hörð og frjáls samkeppni þá geng-
ur þetta losaralega form ekki upp. Mér sýnist
að menn hafi fundið þarna farsæla lausn
þannig að allir hafi möguleika á að taka þátt
í breytingunum og öðlast rétt á við aðra."
Spurningin um eignarhaldið er vitaskuld
eðlileg þegar fyrir liggur að nettó eign hins
nýja hlutafélags verður hátt á annað hundr-
að milljónir króna. Samkeppnisaðilarnir eru
auðvitað uggandi, en á höfuðborgarsvæðinu
eru það fyrst og fremst Þykkvabæjarkartöfl-
ur hf. Þeim sýnist Ágæti fá óeðlilegt forskot
í samkeppninni og að markaðshlutdeildin,
sem nú stendur í járnum þarna á milli geti á
næstunni riðlast af óeðlilegum orsökum. í
þessu sambandi má nefna að það þykir orka
verulega tvímælis á hvern hátt Ágæti er
þessa stundina að eignast fasteignina miklu
að Síðumúla 34.
Miklar deilur voru uppi á sínum tíma um
hver raunverulega ætti þá húseign. Ríkið
taldi sig eigandann en bændur (framleiðend-
ur) sögðu húsið sitt. Með framleiðsluráðs-
lögunum 1985 ákveður ríkið að það eigi allar
eignirnar að Síðumúla 34, en að matjurta-
framleiðendum sé gefinn kostur á að kaupa
alla lausafjármuni þar og taka fasteignirnar
á leigu. Bændur voru mjög óánægðir með að
ríkið skyldi eigna sér þetta með þessum
hætti. Magnús stjórnarformaður: „Eignar-
haldið var óljóst. Bændur töldu að þeir ættu
þetta vegna þess að í upphafi þegar þetta er
byggt upp var tekinn ákveðinn skattur af
bændum á verðbólguárunum, þeir lögðu til
fjármagn sem hluta af innleggi. Aftur á móti
fengu þeir það greitt til baka en án verðbóta,
sem auðvitað var stórmál í allri verðbólg-
unni. Um þetta var deilt, en ríkið tók eign-
irnar til sín með framleiðsluráðslögunum —
en á móti náðist samkomulag um samninga
þar sem framleiðendur kaupa eignirnar, síð-
ast húsið með fjárlögum þessa árs. Við get-
um vissulega sagt að verðið sé hagstætt og
að með því sé tekið tillit til þess að framleið-
endur hafi átt rétt á og tilkall til ákveðinna
hluta."
Með fjárlögum þessa árs var með öðrum
orðum heimilað að húsnæðið yrði selt sam-
tökunum. Það vekur sérstaka athygli að
verðið er eins og Magnús segir afar hagstætt:
Ríflega 60 milljónir, þar af 10 milljónir í yfir-
teknum skuldum og ekki enn byrjað að
borga af restinni. Á hinn bóginn er bruna-

bótamat hússins á bilinu 170—180 milljónir
króna. Eiríkur:
„Forsvarsmenn SÍM viðurkenndu aö ríkið
ætti eignirnar, en í kjölfarið var gengið frá
þessu samkomulagi, þannig að með heimild
í fjárlögum fyrir árið 1987 selur ríkið samtök-
unum þessar eignir. 1 framleiðsluráðslögun-
um frá 1985 var talað um samtök eða hluta-
félag og hafa menn skýrt þetta orðalag á
þann hátt að ekki skipti máli í hvaða félaga-
formi þetta væri, aðalatriðið væri að öllum
matjurtaframleiðendum, þeim sem stunda
Éframleiðsluna í atvinnuskyni, yrði boðin
þátttaka. Það er gert með stofnun þessa
hlutafélags, engum framleiðendum er mein-
að að ganga í félagið — t.d. er samkeppnis-
aðilum opin leið að ganga í þetta félag. Þetta
var skilyrði frá ríkisins hálfu til þess að sala
kæmi til greina."
Hlutafélagsstofnunin var sem áður segir
meðal annars ákveðin vegna þess að félagar
sölusamtakanna hafa ekki staðið nógu vel
saman, eins og þeim er tjáð í tilkynningunni
um hlutafélagið. Framleiðendur hafa deilt
um eignarrétt, um innlegg og greiðslur og
um „ágæti" vörunnar. Og ekki eru allir á eitt
sáttir að hlutafélagsstofnun sé einhver
galdralausn. En hvað segja forsvarsmenn nú-
verandi sölusamtaka og væntanlegs hlutafé-
lags (sem á að fæðast formlega upp úr mán-
aðamótunum)? Stendur félagsskapurinn vel
fjárhagslega — eða er verið að lokka menn
til að láta fé af hendi rakna í vonlítið eða
vonlaust fyrirtæki? Þorsteinn Sigurösson
rekstrarstjóri varð fyrir svörum: „Reksturinn
sem slíkur gengur vel og við erum hvergi í
vanskilum að ég held, að minnsta kosti í eng-
um vandræðum. Ég get með góðri samvisku
sagt að það sé firra þetta sem þú spyrð um,
að við séum að lokka inn hlutafé og hluthafa
á röngum forsendum. Nettó eign fyrirtækis-
ins er á annað hundrað milljónir króna og
við höfum fyllilega staðið við okkar hlut,
meðal annars við alla framleiðendur. Þannig
að okkur gengur ágætlega, enda með góða
vöru,“ sagði Þorsteinn.
ERLEND YFIRSYN
Á sjötugasta ári eftir byltingu bolsévika í
Rússaveldi hefur foringi Kommúnistaflokks
Sovétríkjanna sett sér að bylta frá grunni því
miðstýrða fyrirskipanahagkerfi, sem Jósef
Stalín mótaði í blóðbaði hreinsana og
bændaofsókna á fjórða tug aldarinnar. Frá
og með næstu áramótum verður það ekki
lengur Gosplan, Áætlunarnefnd ríkisins, sem
skipar fyrirtækjunum 48.000 um þver og
endilöng Sovétríkin, hvað þau eigi að fram-
leiða. Frá sama tíma hættir Gosnab, Efna-
vöru- og tæknibirgingarnefnd ríkisins, að
skammta þessum sömu fyrirtækjum hráefni,
hálfunna efnivöru og vélakost. Fyrirtækin
eiga sjálf að versla sín á milli með hverskonar
aðföng og framleiðslu á innlendum heild-
sölumarkaði, þar sem verð ræðst af fram-
boði og eftirspurn.
Hvergi er það gefið til kynna í nýju lögun-
um, sem miðstjórn kommúnistaflokksins og
Æðsta ráðið afgreiddu nýlega, hvað verður
um þau fyrirtæki, sem ekki tekst að bjarga
sér á markaðinum, eftir að hætt er að greiða
óseljanlega framleiðslu þeirra með styrkjum
af opinberu fé, en það liggur í loftinu að ein-
hver verði látin fara á hausinn. Að minnsta
kosti sagði prófessor Abel Aganbegjan,
helsti efnahagsráðunautur Mikhails Gor-
batsjoffs, á fréttamannafundi í Moskvu um
mánaðamótin síðustu, að mætti hann ráða
einn yrði einhverjum þúsundum fyrirtækj-
anna lokað næsta dag, í stað þess að sóa í
þau fé, sem verja mætti langtum betur.
Hafi einhverjir efast um að Gorbatsjoff væri
alvara, þegar hann boðaði á næstsíðasta
miðstjórnarfundi „róttækar breytingar", eru
allar efasemdir úr sögunni eftir það sem
gerðist á fundum miðstjórnar og Æðsta ráðs
í sumar. Nú er ekki lengur í vafa, að flokks-
foringinn og samstarfsmenn hans ætla sér
að ummynda sovéskt hagkerfi, koma á í
landinu markaðssósíalisma, samkeppni milli
ríkisfyrirtækja á grundvelli arðsemi, heldur
hvort þeim tekst ætlunarverk sitt og hverjar
frekari breytinga slík umbylting krefst á
sovésku þjóðfélagi.
Tilraunir til að lappa upp á miðstýringar-
kerfið runnu út í sandinn hjá þeim Krústjoff
og Kosigin hvorum eftir annan, fyrst og
fremst vegna andstöðu í valdahópi flokksins
og skriffinnskubákni ríkisins. Við tók stöðn-
unartímabil, kennt við Bresnéff, þegar gífur-
legum fjárfúlgum var varið til fjárfestingar i
atvinnuvegum, bæði iðnaði og landbúnaði,
án þess að það skilaði sér að nokkru gagni í
Mikhail Gorbatsjoff
lætur sig ekki muna um
að slátra heilögum kúm
á færibandi.
Markaðssósíalismi, fjölskyldubú í
sveitum, neytandinn í fyrirrúmi
aukinni arðsemi. Þjóðarframleiðslan hjakk-
aði í sama farinu.
En ógnarstjórnin frá dögum Stalíns var úr
sögunni. Menn áttu ekki lengur í vændum
hnakkaskot eða fangabúðavist fyrir að
stinga upp á öðrum lausnum á viðfangsefn-
um, en þeim sem áttu upp á pallborðið í
Kreml. Prófessor Aganbegjan og skoðana-
bræður hans á ýmsum fræðasviðum gátu lát-
ið til sín heyra á opinberum vettvangi. Þeir
undirbjuggu jarðveginn fyrir það sem nú er
að gerast.
Einn munur á þeirri atlögu að stöðnun og
óskilvirkni, sem nú er hafin, og fyrri tilhlaup-
um, er að nú er gert mikið átak til að búa
stjórnendur undir að láta fyrirtæki standa á
eigin fótum, án handleiðslu og styrkja frá
miðstýringarbákninu. Nýr rektor Þjóðhags-
akademíunnar, Égvení Smirnitski, hefur yfir-
umsjón með stjórnunarnámskeiðum fyrir
ráðherra, aðstoðarráðherra og forstjóra stór-
fyrirtækja, þar sem þjálfun fer meðal annars
fram með hlutverkaleikjum og tölvudæma-
samkeppni, eftir nýjustu uppskriftum
fremstu stjórnunarskóla. I samvinnu við aka-
demíuna rekur svo fræðslumálaráðuneytið
60 stjórnunarskóla, til að mennta aðstoðar-
stjórnendur í ráðuneytum og fyrirtækjum.
Teknar eru til starfa í Moskvu stofnanir til
að veita ráðgjöf um stjórnun og rekstur. Að
minnsta kosti eitt bandarískt ráðgjafarfyrir-
tæki hefur þegar stofnað útibú í höfuðborg
Sovétríkjanna.
Leoníd Abalkin, nýr forstjóri Hagfræði-
stofnunarinnar og einn úr hópi náinna ráð-
gjafa Gorbatsjoffs, hefur gefið til kynna, að
á döfinni sé á næsta ári að hefja róttækar um-
bætur í peningamálum, hliðstæðar þeim
sem gerðar voru í Ungverjalandi og Kína til
að lífga við hagkerfið. Komið verði upp nýj-
um fjármögnunarstofnunum, tekin upp
verðbréfaverslun, sótt um inngöngu í Al-
þjóða gjaldeyrissjóðinn og Alþjóðabankann.
Markmiðið er að gera rúbluna með tímanum
gjaldgenga í milliríkjaviðskiptum og á al-
þjóða peningamarkaði.
Á fréttamannafundi nýverið kynnti hag-
fræðiprófessorinn Gennadi Lísitjkin hug-
myndir hóps starfsbræðra sinna um þörfina
á kauphöll í Moskvu. Verðbréfamarkaður
mun að þeirra sögn draga til sín miklar fjár-
fúlgur, sem fólk safnar nú óarðbærum í sokk-
boli og koddaver. Það er skynsamlegt, bæði
frá pólitísku og hagfræðilegu sjónarmiði,
sagði Lísitjkin, að almenningur, engu síður
en ríkið, leggi af mörkum fjármagn ti! arð-
bærra framkvæmda og njóti af ábata. í júní-
hefti tímaritsins Novi mir leggur hagfræði-
menntaður rithöfundur, Nikolaj Shmeljoff, til
að stofnuð verði hlutafélög, og gangi hlutir í
þeim kaupum og sölum á verðbréfamarkaði.
Shmeljoff gengur einna lengst í breytinga-
átt af þeim sem kvatt hafa sér hljóðs í sovésk-
um málgögnum um þessi efni. Sá Gorbatsjoff
ástæðu til að lýsa sig ósáttan við ótiltekin
sjónarmið hans, þegar flokksforinginn veitti
fréttamönnum viðtal á kjörstað í sveitar-
stjórnakosningum. Helst var að skilja að
hann ætti við þau ummæli greinarhöfundar,
að skárra væri að hafa landeyður og uppi-
vöðsluseggi á atvinnuleysisbótum, en láta
slíkt fólk flækjast á vinnustað við það eitt að
eftir Magnús Torfa Ólafsson
torvelda framleiðniaukningu og framleiðslu-
gæði.
En sjálfur hefur Gorbatsjoff ekki skirrst við
að brjóta hverja bannhelgina af annarri í
sovéskri þjóðmálaumræðu. í tölu sinni til
miðstjórnar kvað hann öfund yfir velgengni
annarra engan rétt eiga á sér, eins þótt hún
komi fram undir yfirskini jafnaðar. Ekkert
hámark má að hans dómi setja á tekjur, sem
maður aflar sér með heiðarlegum hætti. Og
firnum sætir að heyra af munni sovétleið-
toga, að „hin róttæka umbótaáætlun beinist
að því... að veita neytandanum forgang í
efnahagslegum samskiptum". Og Gor-
batsjoff bætti við: „Hversu náin tengsl sem
höfð eru milli verkalauna og starfsárangurs,
næst ekki það sem að er stefnt, fái neytand-
inn ekki keypt það sem hann þarfnast fyrir
peningana, sem hann vann fyrir. Þetta er nú
brýnasti stjórnmálavandinn."
Skorturinn á fjölbreyttu og sómasamlega
meðförnu úrvali matvæla er sá sem harðast
hrín á sovéskum almenningi. Á fréttamanna-
fundi sínum sagði prófessor Lísitjkin, að ár-
angur efnahagsumbóta í Sovétríkjunum ylti
„allt að 60%“ á bættum afköstum landbún-
aðar. Gorbatsjoff hefur í ræðu lýst yfir, að
sagan sýni „háskann sem hlýst af að skilja
bóndann frá jörðinni". Boðar flokksforinginn
að hundruð þúsunda auðra húsa í sveita-
þorpum með einkaskika í órækt verði boðin
bæja- og borgafjölskyldum til afnota til að
framleiða kjöt, mjólk og egg, rækta græn-
meti og ávexti.
Skjót aukning búvöruframleiðslu tengist
kjarnanum í verðlagningarvanda, sem sov-
étforustan á eftir að taka á. Verð á 200.000
vörutegundum er nú ákveðið út í bláinn í
einni ríkisstofnun. Markaðssósíalismi krefst
að verð mótist af framboði og eftirspurn.
Berlegt er að í iðnaði verður núverandi verð-
ákvörðunarkerfi lagt fyrir róða. En slíkt er
hægara sagt en gert í matvælasölu, almenn-
ingssamgöngum og húsaleigu. Þar eiga sér
nú stað niðurgreiðslur, sem nema 72 millj-
örðum rúblna á ári. Búvöruniðurgreiðslur
einar hafa tólffaldast síðan 1966.
Sóunin í núverandi kerfi er gífurleg. Brauð
er svo ódýrt, að bændur nota það fyrir
skepnufóður.
26 HELGARPÓSTURINN