Alþýðublaðið - 04.07.1939, Blaðsíða 3

ÞRIÐJUDAGINN 4. JCU 1939.
ALÞYÐUBLAÐI0
Er að skrifa sögu klaustr~
anna i kaþólskri tíð á íslandi.
Prófessor Guðbrandur við skrifborðið sitt.
*-------------------------•’
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
RITSTJÓBI:
F. R. VALDEMARSSON.
í fjarveru hans:
STEFÁN PÉTURSSON.
AFGREIÐSLA:
ALÞÝÐUHÚSINU
(Inngangur frá Hverfisgötu).
SÍMAR:
4900: AfgreiSsla, auglýsingar.
4901: Ritstjórn (innl. fréttir).
4902: Ritstjóri.
4903: V. S. Vilhjálms (heima).
4905: Alþýðuprentsmiðjan.
4*906: Afgreiðsla.
ALÞÝÐUPRENTSMIÐJAN
Púðurtunnan
Danzig.
AF fréttunum, sem borizt
hafa frá Danzig síðustu
dagana, verður ekki annað séð,
en að Hitler sé nú að búa sig
undir að gera alvöru úr hótun-
um sínum um að innlima borg-
ina í Þýzkaland, jafnvel þótt
það kosti nýja Evrópustyrjöld
eða heimsstyrjöld með öllum
þeim hörmungum, sem henni
myndu verða samfara.
Stríðsbrjálæðið hefir þegar
gripið þessa ógæfusömu borg
sjálfa, sem fyrirsjáanlega
myndi verða fyrsti blóðugi víg-
völlurinn í slíkri styrjöld. Fólk-
ið er æst upp í það að stofna,
þvert ofan í alþjóðarétt, sjálf-
boðaher í borginni undir stjórn
þýzkra herforingja, sem streymt
hafa þangað undir ýmiss konar
yfirskini. Hestar og vagnar eru
gerðir upptækir í borginni
handa þessum her, eins og
styrjöld væri þegar hafin.
Vopnum er smyglað þangað frá
Þýzkalandi í stórum stíl og
komið fyrir á öllum stöðum,
sem hernaðarlega þýðingu geta
haft. Gaddavírsgirðingar eru
settar upp kringum akrana í
umhverfi borgarinnar og þó
ekki beðið eftir því, að kornið
nái þroska, heldur byrjað að slá
það hálfþroskað. Það gefur of-
urlitla hugmynd um, hvernig
ástátt væri um nauðsynlegustu
matvælabirgðir, þegar styrjöld
vseri búin að standa mánuðum
eðá jafnvel árum saman.
Fyrirætlun Hitlers virðist af
ölíum þessum ráðstöfunum vera
sú, að láta fylgismenn í Danzig
býrja á því að „taka völdin“ þar
í borginni, að svo miklu leyti,
sem þeir hafa þau ekki nú þeg-
ar, en það myndu þeir væntan-
lega gera með því að lýsa yfir
fullu sjálfstæði borgarinnar eða
jafnvel sameiningu hennar við
Þýzkaland og jafnframt neita
því, að uppfylla lengur þær
skuldbindingar, sem hún sam-
kvæmt alþjóðalögum er skyldug
til gagnvart Póllandi. Þar með
væri Pólland að öllum líkind-
um neytt til þess að grípa til
vopna til þess að gæta réttinda
sinna í Danzig, en það myndi
aftur á móti gefa Hitler átyll-
una, sem hann vantar til þess
að bera Póllandi friðslit og of-
beldi á brýn og senda sjálfur
her til borgarinnar til þess að
„vernda“ hana fyrir „pólskri á-
rás.“ Öllu má nafn gefa og allt
falsa — einnig það, hver það
er, sem nú er að bera eldinn að
púðurtunnunni, vel vitandi, að
sprengingin geti orðið til þess,
að hleypa allri álfunni eða
jáfnvel öllum heiminum í bál.
Á meðan þessu fer fram í
Danzig, eru Bretar og Frakkar,
sem hafa bundizt loforðum um
það, aS koma Póllandi 'til hjálp-
Samtal víð Gnðbrand
Jónsson, prófessor.
UÐBRANDUR JÓNS-
SON prófessor er mik-
ilvirkur rithöfundur, og allir
lesa bækur hans með á-
nægju, eins og allir hlusta á
hann sér til ánægju, þegar
hann talar í útvarp eða
heldur ræður á opinberum
mannfundum. Guðbrandur
fór utan fyrir nokkru síðan.
Hann ætlar að dvelja sumar-
langt á meginlandinu, fyrst
í Danmörku alllengi, en síð-
ar í Frakklandi og víðar.
Fáir eru eins miklir vinnu-
menn og Guðbrandur. Hann
situr alla daga við skrifborð
sitt og skrifar, vinnur úr
heimildarritum og semur. Ég
hafði komizt að því, að hann
hefir með höndum samningu
ritgerða eða bókar um
klaustrin á íslandi og saga
þeirra snertir mjög sögu
þjóðarinnar og er áreiðan-
lega stórmerkileg. Ég snéri
mér því til Guðbrandar síð-
asta daginn, sem hann var
hér heima og bað hann að
skýra svolítið frá þessu
starfi.
Og hann var albúinn til þess:
„Ég byrjaði að stunda kirkju-
fornfræði árið 1907. Ég var um
það leyti mikið með kaþólsk-
um mönnum í Danmörku, og
ar, ef brotin verði alþjóðalög
á því og framtíð þess sem sjálf-
stæðs ríkis stofnað í hættu, að
gera eina tilraunina enn til þess
að fá Sovét-Rússland til að
ganga í sameiginlegt vamar-
bandalag gegn yfirgangi og of-
beldi hins þýzka nazistaríkis.
Ef nokkuð gæti stöðvað ofsa
Hitlers, þá ætti það þó að vera
vissan um það, að hann ætti að
austan ekki aðeins í vændum
að berjast við lítilmagna eins
og Pólland, aðskilið af óraleið-
um frá bandamönnum sínum og
verndurum í Vestur-Evrópu,
heldur og við voldugt herveldi
eins og Sovét-Rússland. Því
að síðan í heimsstyrjöldinni
hefir sú tilhugsun allt af hvílt
eins og martröð á þýzkum hers-
höfðingjum, að þeir kynnu á
ný að verða að heyja styrjöld
samtímis við voldug stórveldi
bæði að vestan og austan.
En Sovét-Rússland ber káp-
una á báðum öxlum. Það er
eins og þetta ríki, sem svo oft
hefir lýst yfir vilja sínum til
þess að vernda „verkalýðs-
hreyfinguna, lýðræðið og smá-
þjóðirnar“ í Evrópu, láti sér það
nú, þegar á á að herða, í léttu
rúmi liggja, hvort eitt eða tvö
rílti verða enn þurrkuð út úr
tölu þeirra lifandi og þýzki náz-
isminn nálgist með stórum
skrefum það takmark að leggja
undir sig meginland álfunnar.
Það er jafnvel ekki grunlaust
lengur, að sovétríkið taki hönd-
um saman við nazistaríkið og
styðji það með aðflutningum á
hráefnum til hergagnagerðar í
voninni um, að verða hluthafi í
ránsfeng þess áður en lýkur.
Það mun að minnsta kosti
fæstum þykja líklegt, að Hitler
láti sverfa til stáls við Pólland
út af Danzig, fyrr en hann þyk-
ist hafa vissu sína fyrir vel-
viljuðu hlutleysi sálufélaga
síns austur í Moskva.
það var sérstaklega einn mað
ur, sem vakti áhuga minn fyrir
þessari fræðigrein. Ég greip
þetta viðfangsefni mjög sterk-
um tökum og sleit mig svo að
segja ekki frá því. Það má
segja, að ég hafi um langt skeið
varla hugsað um annað. Síðan
hefi ég lesið alt, sem ég hefi
höndum undir komist um þessa
fræðigrein og kynt mér hana í
ferðalögum mínum víða um
lönd.“
— Segðu mér eitthvað um
þessa fræðigrein.
„Menn halda, að af því að
orðið kirkja kemur fyrir í nafni
þessarar fræðigreinar, þá hljóti
að vera hér um að ræða ein-
hverja hégilju, en það er langt
frá því að svo sé. Ástæðurnar
eru fyrst og fremst tvær. Kirkj-
an er út af fyrir sig svo merki-
legur liður úr sögu heimsins,
og út úr þeirri sögu má lesa
hugarfar margra alda, þá er hin
ástæðan. Þegar talað er um ka-
þólska siði, þá er allt af gengið
út frá því, að þeir hafi allt af
verið eins, en þetta er þó ekki
nema táknrænt. Uppistaðan í
kirkjusiðum kaþólskunnar er
alt af eins, og hugarfarið, sem
fylgir, en textar og athafnir
hafa verið ákaflega margbreyti-
legir innan þessa sviðs. í menn-
ingarsögu, sem ég hefi lagt einn-
ig mikla stund á, er það þýð-
ingarmikið, að sjá hvernig
menningin hefir borizt landa og
þjóða á milli. Einhvers staðar
á hvert eitt og einasta atriði sín
upptök og svo ræður tilviljun-
in því, eða það, sem kallað er
tilviljun, en er þó aldrei tilvilj-
un, hvort atriðin falla niður eða
breiðast út. En það er einmitt
kirkjusiðafræðin, sem opnar
manni mikla útsýn um það,
hvernig menningin hefir
breiðzt út. Það má svo að segja
gera línurit um þetta sam-
kvæmt kirkjusiðafræðinni. Við
skulum taka dæmi: Maður
finnur bæn í gömlu messubók-
arhandriti suður á ítalíu, maður
finnur hana í yngra handriti
suður á Frakklandi og öðru enn
yngra á Englandi, og loks finn-
um við þessa sömu bæn á
nokkrum velktum skinnblöðum
hér 1 Landsbókasafninu. Ef á
þessu er byggt, sem á að vera
örugt, þá hefir þessi bæn borizt
frá Ítalíu til Frakklands, frá
Frakklandi til Englands og frá
Englandi til íslands. Og þegar
þessi leið er fundin, þá er ekk
ert líklegra en að önnur og
þýðingarmeiri menningaratriði
hafi einmitt farið þessa sömu
leið til okkar lands.
Þessi fræðigrein er ekki mik-
ið iðkuð hér og því ekki í há-
vegum, en annars staðar er hún
ákaflega mikils metin. Það ©r
eins með þessa fræðigrein og
aðrar, að hún hefir miklu víð-
ara svið en nafn hennar bendir
til. Auðvitað er það víst, að hin-
ar mýmörgu stofnanir kirkj-
unnar hafa haft einhver áhrif
og þá kirkjusiðirnir ekki sízt.
Klaustrin hér á landi hafa á
reiðanlega haft: gífurleg áhrif á
menningu þjóðarinnar. Hver
munkaregla hefir sína sérstöku
siði og siðabækur, sem ekki
standast á við hinar almennu.
siðabækur og það er kunnugt,
að einmitt hér á landi hafa
munkareglurnar haft alveg sér-
stök áhrif á kirkjusiðina.
Á 15. öld var danskur bisk-
up í Skálholti, sem hét Jón Stef-
ánsson Krabbe og var af sömu
ættinni og þeir, sem nú bera
nafnið Krabbe. Honum þótti
nóg um áhrif klaustranna á sið-
ina og hann gaf út bréf, sem er
til enn í dag, þar sem hann
kvartar undan þessu og bannar
klerkum sínum að nota munka
tíðir og lætur bréfinu fylgja sér-
staka tíðaskipan, sem nota eigi,
en hún var að hætti Niðaróss-
biskupsdæmis. Þessi siðaskipan
hefir sennilega aldrei komizt á.
íslendingar hafa allt af verið
þverir við því að breyta siðum
sínum. En þetta, með öðru
meiru, sýnir áhrif klaustranna.
Klaustrin hafa verið og eru enn
þann dag í dag menningarmið-
stöðvar. Kannast til dæmis allir
íslendingar við það, að því er
haldið fram, að ákaflega mikið
af fornritum okkar hafi annað-
hvort verið samin í klaustrun
um, eða afrituð í ótal eintökum
þar. í íslenzkri rithandarfræði
gerir maður mjög greinilegan
mun á munkarithönd og annari
rithönd, en það er sá ljóður á
klaustrunum, að maður veit
ekkert, eða mjög lítið, um þau,
annað en það, sem út snýr, þau
loka að sér. Það eru til þúsundir
manna, kvenna og karla, í
klaustrum úti um heim, sem
ekki hafa komið út fyrir klaust-
urmúrana í 50—70 ár. Þetta
fólk lifir algeru innra lífi, utan
hins borgaralega heims, og þess
lífs sér ekki stað á borgaralega
vísu.“
— Hve margir heldur þú að
munkarnir hafi verið, er þeir
voru flestir hér á landi?
„Munkarnir hér hafa vafa-
laust skipt þúsundum, en maður
þekkir ekki með nafni nema fáa
tugi, og flestir þeirra, sem við
þekkjum, eru ábótar og príorar,
sem flestir hafa og staðið í borg-
aralegu annríki. Hinir hurfu inn
í sjálfa sig, eilífðina og guð. En
það er einmitt þarna, sem helzt
er að leita hinna nafnlausu höf-
unda margra íslenzkra lista-
verká. Þeir voru og eru nafn-
lausir vegna þess, að íslenzkir
miðaldahöfundar gátu sjálfra
sín að engu, og þeir voru nafn-
lausir, af því að þeir voru
munkar og horfnir borgaralegu
lífi.
Ég er nú að semja sögu ís-
lenzku klaustranna. Þetta er
liður í þeirri vinnu, sem ég hefi
unnið að í áratugi: að koma upp
íslenzkri menningarsögu. Ætlun
mín var sú að geta komið henni
út sem heild, en ég er búinn að
sjá, að það auðnast mér ekki.
Ég er að vísu búinn að vinna
alla undirbúningsvinnu og
sneplar liggja hjá mér svo að
þúsundum skiptir. En ég get því
miður ekki lokað að mér, eins
og munkarnir. Ég verð að
standa í veraldaramstri til þess
að hafa ofan í mig að éta. Hins
vegar býst ég við, að þetta
myndi verða svo voldug útgáfa,
að mér myndi ekki takast að fá
útgefanda. Ég ætla því að kljúfa
þetta niður 1 margar ritgerðir
og freista á þann hátt að svæla
þeim út. Þú kannast við ritgerð-
ir mínar um „Dómkirkjuna á
Hólum“ og „Frjálst verkafólk
á íslandi“. Þær eru báðar liður
í þessu starfi. Það er ómögulegt
að skilja íslenzka sögu á ka-
þólska tímabilinu nema maður
þekki íslenzku klaustrin og
klausturandann og mín von er,
að þetta starf mitt hjálpi mönn-
um til þess.
GULLBRÚÐKAUP eiga í
Hafnarfirði í dag, 4. júlí,
sæmdarhjónin Margrét Jónína
Hinriksdóttir og Gissur Guð-
mundsson, til heimilis Merkur-
götu 8 þar í bænum. Hafa þau
átt heima í Hafnarfirði síðustu
18 árin, eða síðan 1921 og búa
þar enn út af fyrir sig, þótt
þau séu nú mjög hnigin á efri
aldur, hann aðeins tæpra 88 ára,
en hún bráðum 71 árs.
Hafa þau eignazt 17 börn og
14 þeirra komizt upp, en þar af
eru nú 13 á lífi, öll viður-
kenndar sæmdar- og atorku-
manneskjur.
Gissur er fæddur í Saurbæ í
Ölfusi 31. ágúst 1851, sonur
Guðmundar, sem þar bjó, Giss-
urarsonar frá Reykjum, Þór-
oddssonar frá Djúpadal undir
Eyjafjöllum. Móðir Gissurar
var Sigríður Gísladóttir frá
Reykjakoti. Ólst Gissur upp hjá
afa sínum, Gissuri, á Reykjum,
og konu hans, Guðrúnu Guð-
mundsdóttur og dvaldist þar
síðar, einnig hjá föðurbróður
sínum, Þóroddi Gissurarsyni, til
37 ára aldurs.
Kona Gissurar, Margrét
Jónína, er fædd í Seli við
Reykjavík 3. október 1868,
dóttir Hinriks Helgasonar frá
Læk í Ölfusi, Runólfssonar, og
Ólafar Sigurðardóttur frá
Ég vinn að þessu mér til hug-
arhægðar, en hvorki mér til lofs
né frægðar. Annars er það eitt,
sem mig langar til að ljúka við
til fullnustu, áður en ég yfirgef
þennan skemtilega heim. Það er
yfirlit yfir íslenzkt kirkjulíf á
miðöldum. Slík bók væri, ef vel
tækist, ómissandi hverjum þeim.
manni, sem fæst við þetta
tímabil í sögu vorri. Það er bein-
línis ótrúlegt, að enginn skuli
hafa fyrir löngu tekið sig upp
af eyrinni og samið slíka bók.“
— Þú hefir heimsótt klaustur
víða um heim?
„Já, ég hefi heimsótt klaust-
ur víða um lönd og lagt sérstaka
stund á að kynna mér siði og
iíf þeirra klausturreglna, sem
vitað er að hafi starfað hér á
landi. Það er auðvitað undir-
stöðuatriði til að geta unnið það
verk, sem ég er að vinna.“
VSVi
Farsóttir og manndauði
í Reykjavík vikuna 21.—28. maí
(í svigum tölur næstu viku á
undan): Hálsbólga 76 (40). Kvef-
sótt 97 (114). Gigtsótt 1 (1). Iðra-
kvef 8 (19). Influenza 5 (12).
Kveflungnabólga 0 (2). Taksótt 1
(2). Skarlatssótt 0 (1). Ristill 0
(1). Heimakoma 1 (0). — Manns-
lát 4 (11). — Landlæknisskrif-
stofan. FB.
Hrauni í Ölfusi. En móðir henn-
ar var Ingibjörg Bessadóttir frá
Leiðólfsstöðum í Stokkseyrar-
hreppi, Guðmundssonar frá
Hömrum í Grímsnesi.
Þegar þau Gissur og Mar-
grét giftust fyrir 50 árum,
reistu þau bú í Gljúfurárholti í
Ölfusi og bjuggu þar í samfleytt
31 ár, eða frá 1889 til 1920. Má
nærri geta, að oft hafi verið
þröngt í búi með hinn stóra
barnahóp. En hjónin voru b;«ði
fram úr skarandi dugnaðar- og
myndarmanneskjur. Stundaði
Gissur sjóróðra jafnframt bú-
skapnum og réri samtals 50
vetrarvertíðir og 20 vorvertíð-
ir, enda var hann afburðasjó-
maður.
Eins og enn í dag, var Gljúf-
urárholt í þjóðbraut, þegar þau
Gissur og Margrét bjuggu þar.
Var þar jafnan gestkvæmt, og
þótti mörgum gott að koma
þangað, þótt efnin væri elíki
mikil. Munu margir eldri Ár-
nesingar og Rangæingar, sem
kynntust þeim þá, senda þeim
lilýjar kveðjur í dag, og svo
munu einnig margir Hafnfirð-
ingar gera, sem hafa lært að
þekkja þessi sæmdarhjón og
meta mannkosti þeirra hina tvo
síðustu áratugi.
Útbreiðið Alþýðublaðið!
Gullbrúðhjónin: Margrét Jónina Hinriksdóttir og Gissur Guð-
mundsson.