Tíminn - 30.03.1918, Blaðsíða 2

62
T I M I N N
af. Eftir því ætti foss ekki að; geta
krinið svo að niður bærist frá
honum. Hann skilur ekki, að sál-
arsjónin skerpist við Aladíns Ijós
andvökunnar, en sólarsjón er auð-
vitað prentvilla. Hann skilur ekki,
að harmi manns geti orðið helzti
lár himin og (kelsti) grunt fordæm-
ingardjúp barnatrúarinnar. Hann
heldur, að með þessu sé djúp
kallað grunt yfirleitt og neitar því
að djúp geti verið grunt! Sá kann
nú að stika dýpi! Hann skilur
ekki, hver sá geisli sé, sem gefur
vonum meira ljós, heldur en það,
sem lífið getur veitt — geisli von-
ar og trúar. Stúlkan kendi þann
yl, yl þess ljóss, við kné ömmu
sinnar. þessi dómari skilur það
ekki. Og hann skilur ekki fjöru-
mál, eða telur það óþarfa nýgerv-
ing, vill vera í flæðarmáli með vit
sitl og sjón sina. Flæður er til í
fornmálinu — flæður sjávarins og
þýðir flóð. Það er kvenkyns og er
þar af komið flæðarmál. Flæðar-
mál mun þýða þá línu, sem flóð
gengur upp að. En fjörumál læt eg
tákna það mark, sem lægst er við
hafið — í kvæðinu haf dauðans.
Sá sem yrkir og fylgir stúlkunni
á fremstu nöf, stingur fótum sin-
um í Qörumál, þ. e. a. s. þar sem
fremst verður fótum stigið. Þarna
var tækifæri fyrir kagorðan mann
að spá í eyðu. En það gat hann
ekki. Hann skilur það ekki, að
þögnin eilífa geti borið sálina í
sjóð eilífðarinnar — á tryggan stað
eða til geymslu. Hann kallar það
»örgustu smekkleysu«, að segja:
Upp til guös er örðug för
og engin símaleið.
Sjáið trúmanninn! sem líklega þyk-
ist geta talað við föður sinn á
himnum, eins og þegar maður tal-
ar við mann — eða hvað? Um
þetta er jafn árangurslaust að þrátta
hvort »argasta smekkleysa« sé eða
ekki eins og það leiðir til engrar
niðurstöðu, þegar tveir menn deila
um stúlku, ástfanginn maður og
óskotinn. Sá hinn ástfangni segir,
að hún sé fögur. Hinum finst það
gagnstæða.
Hann fettir fingur út í orðið
nest. Það orð notar Snorri í sinni
ódauðlegu frásögu um ferð Þórs
til Útgarða Loka, bæði hefir hann
nest og nestbagga. Það er gilt mál
og valið sem Snorri notar og væri
þá Jóni Jóhannssyni vel farið, ef
hann gæti boðið Eddu-Snorra byrg-
inn. Enn þá er lxann svo fákænn
í málinu, að hann veit ekki, að
manni gefur sýn. Ef hann þekti
þá umsögn, mundi hann láta mig
óáreittan fyrir þá sök, að eg nota
þá fallegu islenzku. — Hann yglir
sig yfir því, að eg segi, að veiki
stúlkunnar hafi liðið henni fyrir
brjóst. Ef til vill þykir lækninum
eg gerast djarfur, ef eg svara hon-
um fullum hálsi um læknisfræði-
legt efni. En þó þori eg það. Það
er kunnugt, að berklaveiki byrjar
stundum með þeim einkennum,
sem eru óglögg og að sumu leyti
sameiginleg fyrir veiklaðár stúlkur:
blóðskortur, lystarleysi o. s. frv.
Læknar segja, að berklar muni
vera alstaðar og ef til vill í öllum
unglingum. Svo nær veikin yfir-
hönd, þegar eitthvað ber út af eða
einstaklingurinn fær áfall. Þetta
vakti fyrir mér, er eg segi að
veikin komi í ljós og liði stúlk-
unni fyrir brjóst. Stundum er sagt:
veiki slær fyrir brjóstið, slær inn,
slær út. o. s. frv. Stundum er sagt,
að veiki leggist á eitthvert lílfæri.
Þessum ritdómara mun verða um
megn að taka fyrir kverkar mál-
venjunni, bæði þeirri algengu og
einnig þeirri, sem Sandsbóndinn
hefir til umráða, notar aleinn.
,Magri hönd‘ »er rangt mál«,
segir dómarinn. Já að þvi leyti, að
atkvæði er felt úr. En það er
gamalt skáldaleyfi, sem öll forn-
skáldin leyfðu sér. Þess sér merki
næstum í hverri visu frá gullöld-
inni og ekki meira urn það.
Hann — læknirinn spyr í spotti,
»hvort allar sængur séu ekki svip-
aðar«. Eg nefndi »frónska sjúk-
dómssæng« og vildi með því drepa
á þann annmarka. sem islenzkir
sjúklingar hafa við að búa. Þeir
liggja stundum innanum annað
fólk í lélegum húsakynnum og
deyja loksins í þessu rúmi. En
þetta skilur ekki dómarinn. Þarna
var svolítið svigrúm fyrir hann til
þess að spá í eyðu. En hann gat
ekki gert það. Til hvers er fyrir
svona mann að ásaka mig fyrir
það, að skilja lesandanum eftir of
litið til þess að gizka á? — Sják-
dómsönn skilur hann ekki. Önn
getur þýtt kvöl. Svo er það, þegar
einn líður önn fyrir annan. Ef eg
væri vandamaður Jóns Jóhannes-
sonar, eða ef eg hefði verið kenn-
ari hans, mundi eg hafa liðið önn
fyrir hann — ritdómarann —
manninn sem veit ekki, að eiru-
leysi er líkamlegt íýrirbrigði þ. e.
a. st kemur í Ijós í líkamlegu at-
hæfi, þótt uppruni þess sé í sál-
inni. Reyndar er ekki hægt að eiga
orðastað við mann, sem fer með
frásögn eins og hann fer með
vísuna:
Eg fylgdi pér á fremstu nöf
í fjaðralausum hjúp.
Flestum fermdum mönnum —
þ. e. a. s mönnum, sem svo eru
viti bornir, að þeir hafa náð ferm-
ingu, inun vera auðskilið, að fjaðra-
laus maður er sá maðnr, sem er
lamaður, ófleygur — hvorki fleyg-
ur né fær. Hannes Hafstein kall-
ar sig val vængjarúinn.
»Rökltvi kvöldsins« fellur ekki í
kram dómarans. — Sumum þykir
v-hljóðið til fegurðarauka, að skjóta
því inn í orð. Þess vegna mun
Jónas hafa sagt: táradöggvar, fyrir
táradaggir. Röggvarfeldur er af
sama toga spunnið, því að raggar-
feldur væri og rétt. Skip hlaðið
mjölni kemur fyrir í Svarfdælu.
Ef Jón þessi væri svo málkænn,
að hann gæti haldið slöngvanbaugi
tungunnar, mundi liann slægjast
eftir hljóðfegurð þeirri sem u-ið
veitir, bæði í sölvafjöru og kvöld-
rökkva.
Eitthvað er ritdómarinn að tala
um mótsagnir í kvæðinu og er
sönnunargagnið fyrir þeirri um-
sögn sótt svo langt út í veður og
vind að eg misti sjónar á atriðinu.
Aftur á móti eru mótsagnirnar auð-
fundnar í ritdóminum. Eg nefni
að eins eina.
Hann talar um það í öðru orð-
inu, að eg endurtaki og fjölyrði
svo um atburði og persónur að
ekkert verði eftir handa lesandan-
um til þess að leiða getum að.
En svo margstagast bann á hinu
leytinu um það, að hann skilji
ekki þetta og hitt. Eg ætla ekki
að ámæla honum fyrir skilnings-
skortinn. En eg get ekki setið á
mér svo, að eg láti bjá liða að
minna hann á dálitla setningu í
Sálarfræði dr. Ágústs. Hann segir
m. a. — og er því líkt sem liann
hafi þá þennan dómara fyrir fram-
an sig.
»Ekkert er®tíðara en það, að
menn kalli það, sem þeir skilja
ekki, vitleysu og er það að vísu
rétt; en vitleysan er þá sjaldnast
fólgin í því, sem fyrir þá er lagt,
heldur í þeirra eigin höfði. Rök-
studdir dómar útheimta oft mikla
og djúptæka þekking, en einmitt
þeir menn, sem þykjast hafa vit á
öllu og hafa dóma sina á reiðum
höndum, eru oft grunnfærnustu
og þekkingarsnauðustu mennirnir«.
Það er víst maður úr þessari
deild, sem kallaður er í einni ís-
lendingasögu »nasbráðr ok skap-
heiinskr«.
í þrætu-bendu þjóðin sat
en þú varst svo sem ein.
»Þetta er vist pólilik í eftirmæl-
um« segir dómarinn. Iívæðið er
gert, svo sem sjá má, á þeim tíma,
sem þjóðmálarígurinn var mestur
í landinu. Þetta er sett fram svo
sem andstæðu-áherzia i kvæðinu
og bent á það, að sést hafi yfir
einstaklingsneyðina, í allsherjar-
gauraganginum. Höfundurinn í ís-
lendingi hafði þarna hálfkveðna
vísu til þess að skygnast bak
við. Og það er ekki mín skuld,
að honum gefur ekki sýn þarna
og oftar — hvort sem hann er
svona óskygn að eðlisfari, eða
hann vill endilega stinga höfði
sínu niður í »grœnan sjóa.
Loks er að minnast á þá um-
sögn dómarans, að Skírni sé »Iítil
sæmd« að því, að ílytja þetta
kvæði. Hver hefir gert ritdómara
þennan að andlegum fjárhalds-
manni Skírnis? Eg vænli að liann
sé í Bókmentafélaginu? — Hann
er a. m. k. ekki bókmentamaður,
eftir því sem séð verður af rit-
dóminum.
Þó að eg hafi nú tekið til máls
um þennan ritdóm, er eg elcki að
gera. það fyrir þá sök, að eg taki
mér svona aðkast nærri. Hitt er
heldur, að eg vildi skjóta því að
unguin og óhörðnuðum mönnum
á ritvellinum, að þeir skuli láta
eins og vind um eyrun þjóta ill-
kvitna sleggjudóma. Öllum er sárt
um sjálfa sig í byrjun. Það er í
frásögur fært t. d. að síra Páll
Sigurðsson hafi tekið sér svo nærri
aðfinslur, sem hann fékk fyrir
skáldsöguna Aðalstein, að hann
hafi brent handril að annari skáld-
sögu með þeim ummælum, að
hún skyldi ekki lenda í varga-
kjöftum.
Þetta er skiljanlegt. Skáldin
.ganga með‘ hugmjmdir sínar, fæða
þær og hafa á brjósti — á sinn
hátt — lifa með þeim og bera þær
fram. Og svo er stundum hund-
unum sigað á þessi ómálga börn.
— Enginn veit hvað glatast hefir
í eldinn hjá síra Páli. Aðalsteinn
hans er svo vel saminn, að flestu
leyti, að nærri stappar fullkominni
sníld. En höfundurinn þoldi ekki
það að lenda í spangólsþverrifu,
og kaus heldur að deila kosti vift.
eldinn en afglapann.
Ritdómarinn byrjar á Orfeus
sálaða og endar á sjálfum sér?
Það er ferðalag undan brekkunni
óneitanlega. — Hann segist ætla
að ráðleggja mér ef eg yrki aftur
kvæði. Sá getur nú ráðlagt! —
eftir ritdóminum að dæma. —
Bættu 20 árum við aldur þinir,
maður! Safnaðu þér lífsreynslu-
auðæfum. Hafðu aðdrætti mann-
vits »bæði af fjöllum ofan og af
fjörðum utan«. Náðu í rithöfundar
drengskap handa sjálfum þér, þann
sem ekki snýr út úr viðkvæmu
alvöruefni. Lærðu móðurmál þitt
svo, að þú hafir a. m. k. »krepping
hálfan« af þeirri vöru, þó aldrei
þér auðnist að höndla »byrði
gnóga« af þeim auðæfum. Að því
búnu gæti verið umtalsmál, að þú
hefðir bein í nefinu til þess að
ráðleggja fulltíða manni. En ekki
fyrri en þá. ,Læknir — læknaðu
sjálfan þig‘.
Ritað á þorranum 1918.
Tímamót.
--- (Niðurl.)
Frelsið.
Hið sama blasir við oss hverfc
sem litið er. Alstaðar sjáum vér
þegar að er gáð, að hvert »happ«,
sem“" mannkynið hefir hlotið af
völdum þessarar menningar hefir í
raun og veru verið dýru verði keypt,
— hvert hnoss hefir valdið tjóni.
Framfarir á einu sviði hafa æfin-
lega valdið einhverjum afturkipp
á öðru og nýir og nýir erfiðleikar
hafa þá risið upp, og erfiðleikarn-
ir sýnast magnast með hverju ári
sem líður.
Vér skulum til dæmis líta á
hverja Jeið menn hafa valið lil
þess að komast að einu hinu feg-
ursta og háleitasta takmarki, sem
þjóðirnar hafa komið auga á, þessa
hugsjón sem vér höfum að heita
má tignað og tilbeðið, — frelsið.
Það lætur víst nær sanni að segja,
að í öllum menningarlöndum hafi
nú um hálfa öld verið stigið hverl
sporið á eftir öðru í frelsisáttina.
Vér segjum að íleiri og fleiri hafi
hlotið meira og meira frelsi. Og
vér erum ekki lítið hreyknir af
þessu frelsi. En ávextirnir af öllu
þessu blessaða frelsi spá alt annað
en góðu, að minsta kosti enn sem
komið er. Það er að vísu satt að
mikill hluti þegnfélagsins, sem lét