Tíminn - 17.04.1920, Blaðsíða 2

TÍMINN
amerísku eru heimskunnir sem bestu og fullkomnustu
grammófónar er hugvitsmennirnir hafa getað búið til.
Pantið einn slíkan grammófón hjá kaupfélagi yðar eða
kanpmanni með nokkrum plötum og þér munið undrast
hve mikill ánægjuauki það verður fyrir heimiii yðar, þeg-
ar þetta snildar áhald lætur þar til sín heyra.
íB
Utan úr lieiixii.
SÚHsland.
XV.
Árið 1902 myrtu byltingamenn
innanríkisráðherra lceisarans. t
hans stað valdi Nikulás alræmdan
grimdarsegg, Plehve að nafni.
Hafði hann verið foringi í lögreglu-
liðinu, og gengið hart fram i kúg-
un Finnlands. Plehve var ótrauður
að bæla niður allar frelsishreyfingar,
og studdi einveldið af alhuga.
Hann haíði verið algerlega and-
stæður iðnaðar-framkvæmdum
Witte, því að hann skyldi, að þær
myndu fyr eða siðar veröa ein-
veldinu að fótakefli. _
Undir Plehve varð öll stjórn
Rússlands að »þriðju deild«. Leyni-
lögreglan var alstaðar nálæg: i
skólunum, við búðarborðið, í verk-
smiðjum, samlcomuhúsum, skrif-
stofum ríkisins, í öðrum löndum,
alstaðar þar sem rússneskir úl-
lagar höfðust við, en ekki síst i
félagsskap byltingamanna sjálfra.
Pessum sendisveinum Plehve tókst
all-oft að egna byltingamenn til
hryðjuverka, en létu leynilögregl-
una og herinn vita um fyrir fram,
svo að auðvelt var að veiða söku-
dólgana. Einn af þessum mönnum
var hinn nafntogaði Azev, að hálfu
leyti byltingamaður, en hálfur
njósnari. Honum tókst að kornast
inn i- insta hiing nihilistanna. —
Hann efndi til vitisvéla-verksmiðju
og lagði ráð á hversu vega skyldi
marga stórhöfðingja, þar á meðal
Plehve. Hann stofnaði hvert leyni-
félagið af öðru og sveik þau um
leið í hendur lögreglunnar. Árið
1903 voru 12 þúsund menn í Rúss-
landi teknir fyrir, og flestir dæmdir
í fangelsi eða útlegð eingöngu vegna
landsmálaskoðana sinna.
Plehve hugðist að draga úr á-
huga almennings á stjórnmálum,
með því að auka ófrið milli trúar-
flokka og kynþátta í landinu. —
Gyðingum var hann hinn grimm-
asti óvinur, bæði af því þeir vildu
ekki samþýðast Rússum, og af því,
að margir þeirra voru stjórninni
andstæðir. Rússneskir embættis-
menn stofnuðu félag, sem hét
»Bræðrafélag allra sannra Rússa«.
Skyldi það sannfæra alþýðu um
það, að allir góðir Rússar styddu
sljórn keisarans og einveldið, en
að andstæðingar hans væru óvinir
föðurlandsins. Fyrir lilstyrk Plehve
þróaðist spellvirkja-flokkur sá er
nefndist »Svarta fylkingin«. Fóiu
þeir utn landið og ofsóttu Gyðinga
með mestu grimd.
t*á var dreift út meðal almenn-
ings bæklingum og flugrilum móti
Tföíaldi sMnrái
iér á landi og erlendis.
Pví hefir haldið fram, að af þvf
samvinnufélögin væru að færast í
aukana hér á landi, þyrfti að heim-
sækja þau með sérstökum skatta-
byrðum. Er þá næst að athuga
lauslega sögu málsins, bæði hér á
landi og í nokkrum næstu lönd-
um, eftir því sem unt er í stuttri
blaðagrein. Mætti svo fara, að það
yflrlit benti nokkuð í aðra átt,
heldur en þá, sem tvískattsmönn-
um þykir best horfa.
Þess heflr fyr verið getið hér i
blaðinu, að hið elsta samvinnu-
félag, sem nú er til hér á landi,
Kaupfélag Þingeyinga á Húsavik
lenti þegar á fyrstu starfsárum
sinum, milli 1880—90, i magnaðri
deilu um skattskyldu til Húsavík-
urhrepps. Svo fór að lokum, að
félagið vann algerðan sigur. Hafa
úrslit málsins verið álitin hafa
varanlegt gildi a. m. k. að því er
snerti pöntunarfélög hér á landi.
Niðurstaða landsyfirréttar var sú,
að af þvi að félagið skifti vörum
með sannvirði, legði ekkert á nema
fyrir koslnaöi, væri í stuttu máli
ekki gróðasföfnun, ætti það engin
Gyðingum. Voru þeim bornir þar
á brýn hverskonar glæpir, og þjóð-
in hvött til að ofsækja þá. Ávext-
irnir komu brátt í ljós. Landið
logaði alt í Gyðinga-ofsóknum.
Hús þeirra voru brend og rænd
hundruðum saman, og varnarlaust
fólkið drepið og limlest. Lögreglan
og herinn stóð hjá og hafðist ekki
að, nema helst það, að handsama
þá, sem reyndu að verja sig.
Mannvíg þessi vöktu almenna
óbeit á stjórn Rússa, bæði i Vest-
urlöndum og Ameríku. Voru haldn-
ir fjölmennir fundir í þeim lönd-
um, til að mótmæla grimdar-ofsa
þeim, sem Plehve hafði blásið í
bijóst valdstétt Rússa. Byltinga-
mönnum þótti nú nóg komið, og
ákváðu að lifláta hinn hataða ráð-
herra, og um mitt sumar 1904 var
hann veginn, sprengikúlu kastað
að vagni hans. Byltingamenn sendu
út opinbera tilkynningu uin verkið.
Hörmuðu vlgið, en réltlæltu það
með því, að þar sem borgurunum
væri varnað máls og frelsis, yrðu
hryðjuverkin eina leiðin til að hafa
áhrif á hugi valdhafanna.
Veturinn áður en Plehve var
myrtur hófst ófriður með Rússum
og Japunum út af þrætum um
skifti á ræntum löndum austur
við Kyrrahaf. Nikulás keisari birti
ávarp þjóðarinnar og hét fast á
þegna sína að verja dyggilega
»trúna, keisarann og föðurlandið«
móti útlendum og innlendum ó-
vinum. En ávarpinu var tekið fá-
lega. Þjóðin óttaðist, að stjórnin
vildi ófrið út á við, til að draga
huga almennings frá umbótaþörf-
inni heima fyrir. Margir af her-
mönnunum vissu ekki við hverja
þeir áttu að berjast. Héldu, að það
væru Tyrkir. Fjöldi manna reyndi
að forðast að lenda í hernum, en
þeir voru teknir með valdi, og
ýtt með byssustingum inn í járn-
brautarvagnana, sem fluttu þá á
vfgvöllinn. Forustan á her Rússa,
bæði á sjó og landi var hin versta.
Margir af æðstu herforingjunum,
og þar á meðal sumir nánustu
vandamenn keisarans, urðu berir
að fjársvikum í sambandi við
verslun til hersins. Var tæplega
von, að slikum her yrði sigurs
auðið, enda biðu Rússar algerðan
ósigur i höfuðorustunni við Mukden.
Port Arthur gafst upp eftir langa
umsát, en floli Rússa, sem sendur
var suður um Afríku iil að herja
á Japunum, var gereyðilagður í
orustunni i Tsushúna-sundi.
Atburðir þessir urðu sem von-
legt var til að rýra enn meir trúna
á stjórn Nikulásar bæði utanlands
og innan. Þótti nú sannað, að
»leirjötuninn« rússneski væri ekki
sveitargjöld að bera. Þetta var i
fullkomnu samræmi við þá görnlu
reglu, sem fylgt hefir verið með
aukaútsvör hér á landi, að leggja
þau á eflir efnum og ásiœðum. Sá
sem mikið græddi, ælti mikið að
greiða. Sá sem engar tekjur hafði,
var útsvarsfrjáls.
Hinsvegar er það ljóst, að ef
hinni regluuni hefði verið fylgt,
að jafna útsvörum niður eins og
nefskatti, þá hefði alt annað orðið
upp á leningnum. Þá hefði verið
lagt á veltu pöntunarfélagsins
(»faktúru-gjald«), lagt jafnt á tekju-
laust félag eins og rikan kaupmann
með jafnri veltu.
Þvi miður er engin almenn lög-
gjöf til hér á landi viðvikjandi
samvinnufélögum eins og t. d. í
Englandi. Þess vegna er réttar-
staða þeirra svo ótrygg. Þess vegna
er sumstaðar lagt á innlendar af-
urðir, sem kaupfélögin selja til út-
landa (Sláturfél. Austur-Húnvetn-
inga o. fl.), en sumstaðar ekki t. d.
á Húsavík, Svalbarðseyri, Reyðar-
firði og víðar.
Sami glundroðinn varð uppi á
teningnum, þegar kaupfélög fara
að hafa opna sölubúð fyrir félags-
menn. Vegna þekkingarleysis, héldu
margar niðurjöfnunarnefndir, að
slík félög væru einskonar kaup-
menn, að þau hefðu sjálfstæðan
gfóða, ög aö eðlismunur væri á
ósigrandi eins og margir höfðu
haldið. Óánægjan magnaðist heima
fyiir. Byltingamönnum óx kjarkur.
Múgurinn hamaðist á götunum í
Moskva og Petrograd og hrópaði;
»Niður með einveldið! Hættið slyrj-
öldinni!«
Nikulás valdi í stað Plehve vin-
sælan mann og frjálslyndan, Mirski
að nafni. Hann var aðalsættar, en
skildi vel kjör fátækari sléttanna.
Að hans ráðum bannaði keisarinn
að lemja bændur með hnúta-svipu,
þótt eigi gætu þeir að fullu greitt
skatta eða afborganir af jörðum
sínum. Ritskoðun hætti að mestu
um stundarsakir. Mirski lét á sér
skilja, að hóflegum umbótakröfum
mundi verða vel tekið. Fylkis-
þingin kusu fulltrúa á allsherjar-
fund i Petrograd haustið 1904.
Fundurinn lýsti yfir skýrt og skor-
inort, að framkoma embættisstétt-
arinnar hefði komið inn i þjóðina
ótrú á einveldinu og mótþróa gegn
keisaranum sjálfum. Og engin leið
væri til að tryggja frið milli þegn-
anna og stjórnarinnar, nema sú.
að veita þjóðinni fult frelsi, bæði
i stjórn og trúmáluin og kalla
saman þing þegar í stað. Sams-
konar áskoranir drifu að stjóriiinni
hvaðanæva úr landinu. Á annan
dag jóla 1904 gaf keisarinn út á-
varp til þjóðarinnar, og lofaði
nokkrum endurbótum, en þvertók
fyrir, að hann vildi nokkru fórna
af alveldi sínu. Mirski sá, að keis-
arinn ætlaði að eyðileggja umbóta-
tilraunir hans bæði beinlinis og
óbeinlínis, lagði niður völdin og
undi hið versta við málalokin.
Foringjar byltingamanna þóttust
nú vissari en nokkru sinni áður,
að stjórninni yrði ekki komið á
kné nema með ofsa og mannvfg-
um. Byrjaði nú sannarleg hryðju-
verkaöld. Enginn einasti embællis-
maður, frá hirðinni og til hins
umkomuminsta lögregluþjóns, var
óhultur fyrir morðvopnum bylt-
ingarrnanna, enda lét hver stór-
höfðinginn lífið eftir annan í von-
þeim og pöntunarfélögunum. Þeir
menn skildu ekki, að um leið og
búið var að ákveða, að pöntunar-
félög ættu ekki að gjalda skatta,
af því þau græddu ekki, þá hlaut
hin sama regla að gilda nm kaup-
félög, sem skifta innieign félags-
manna milli þeirra um áramót.
Munurinn enginn annar en sá, að
pöntunar/élagið lœlur vöruna með
sannvirði um leið og það afhendir
hana, en kaupfélagið lœtur sann-
virðið endanlega koma i Ijós við
reikningsskil um áramót.
Á þessari skinvillu hafa sumar
niðurjöfnunarnefndir lifað og á
siðari árum lagt útsvör á nokkur
íslensk samvinnufélög ofan f »anda
laganna« og erlenda réttarvenju.
í Englandi hefir frá upphafi verið
litið á kaupfélögin eins og islensk-
ir dómstólar hafa litið á pöntunar-
félögin. Félagsmenn hafa goldið
skatta hver af sinni félagseign,
alveg eins og sparisjóðsinnstæðum.
Félögin döfnuðu prýðilega undir
vernd réttlátrar löggjafar. Enskir
samvinnumenn þóttust svo ör-
uggir um hlutleysi löggjafarinnar
þeim til handa, að þeir fordæmdu
algerlega alla þátttöku félaganna f
stjórnmáladeilum.
En á stríðsárunum kom tvent
fyrir sem gerbreytti þessu. Enska
ríkið lenti í fjáiþröng af eðlilegum
ástæðum ög lagði á þunga skatta.
lausri baráttu við að bjarga ein-
veldinu frá falli. Sergfus stórher-
togi náfrændi keisarans var al-
ræmdur afturhaldsseggur. Voru
höfð eftir honum þau ummæli, að
Rússa vantaði hnúta-svipu, en ekki
stjórnarskrá. Litlu siðar lét hann
lifið við sprengingu. Trépov hers-
hötðingi, sonur þess manns, sem
átti að myrða 1878, var settur yfir
lögregluliðið og veitt alræðisvald
til að koma á friði. Lét hann kné
fylgja kviði. Lýsti landið alt f her-
kvi, og beitti svo mikilli grimd
við þjóðina, að sjaldan hafði ó-
stjórnin verri verið. Byrjuðu nú
óeyrðir víðsvegar um landið. —
Bændur söfnuðust saman og réð-
ust á hallir aðalsmannanna, rændu
öllu sem ætilegt var, brendu húsin
og ráku eigendurna á flótta, eða
sviftu þá lífi. Stjórnin kæfði í fyrstu
óeyrðir þessar ineð Kósakkasveit-
um. Fóru þeir yfir slettuna eins
og logi yfir akur, og herjuðu að
villimanna sið. Grimdarverk þeirra
við konur, börn og varnarlausa
menp voru meir en svo, að með
orðum verði lýst.
Frá lítlöiiíliim.
Krafa Zahle-ráðuneytisins, að
kosningalögunum yrði breytt áður
en gengið væri lil kosninga, hefir
nú náð fram að ganga. Tilkynnir
sendiherra Dana hér f bænum að
ný kosningalög hafi verið samþykt
af þinginu og staðfest 11. þ. m.
og kosningar faii fram 26. þ. m.
— Breyting virðist vera að verða
á afstöðu Bandamanna til Tyrkja.
einkanlega um það, hvort Tyikir
fái að halda Miklagarði. Var það
fullráðið að svo yrði, eins og frá
hefir sagt bér í blaðinu. En óðar
og Tyrkir frélta það drógu þeir
her saman og byrjuðu á nýjum
morðum á Armeningum. Standa
Ungir-Tyrkir aðallega fyrir þess-
Og meðal annara hluta fór lög-
gjafinn að teygja fingur í innstæðu-
fé kaupfélaganna. Þingið lagði á
svonefndan »auka-gróðaskatt«, sem
borga varð Iíka af geymslufé í fé-
lögunum. Varð þetta til þess, að
gera félögin pólitísk, er þau töldu
sig beitt gífurlegum órétti. í öðru
lagi breyttu mörg félög um verð-
lagningu, seldu vöruna þegar í
upphafi niður undir kostnaðar-
verði, svo að þessi imyndaði auka-
gróði skyldi ekki »súrna í augum«
skattheimtumannanna. Annars hefir
deilan um skattamálið í Englandi
orðið til þess, að hreinsa línurnar
milli samvinnumanna og andstæð-
inga þeirra.
Að ófriðnum loknum var sett
nefnd i Englandi til að undirbúa
nýja skattalöggjöf. Álit þeirrar
nefndar er nú nýkomið og er stór-
merkilegt, sem von var til1). Er
þar farið ærið langt frá nefskatta-
grundvellí íslendinga. Fyrstu 4500
kr. af tekjum fjölskyldumanns, eru
undanþegnar skatti. Einhleypir
menn borga hlutfallslega hærri
skatt, heldur en þeir sem hafa
fyrir ómögum að sjá. Á háum
tekjum er skatturinn mjög þungur.
En mest vonbrigði urðu þó til-
lögur nefndarindar þeim, sem von-
1) Report of the Royal Commission
ón the Inoome Tuxt
um hryðjuverkum og vart að ó-
vilja soldánsins. Sendu þá Frakkar
her manna til Miklagarðs og Eng-
lendingar flola, til þess að sýna
Tj'ikjum í tvo heimana og neyða
þá til að hælta hryðjuveikunum.
Er það nú talið mjög vafasamt,
hvað verði um Miklagarð.
— Það mun nú fullráðið, að
Vilhjálmur keisari veiður áfram í
Hollandi. Heiir hann gefið ylir-
lýsing um, að hann muni ekki
blanda sér I nein stjómmál og
bera Hollendingar að öllu leyti
ábyrgð á honum og gæta hans
eins og fanga og fá mjög fáir að
koma til hans.
— Bent er á það i frjálslyndum
blöðum dönskum hversu þýsku
mennirnir í öðru atkvæðaumdæmi
Suður-Jótlands hafi sýnt afbuiða-
mikla festu um að bregðast ekki
þjóðerni sinu. Það var svo slórkost-
leg freisting fyrir þá, að greiða at-
kvæði með sameiningunni með
Danmörku. Annars vegar er þýska
rikið, sokkið í botnlausar skuldir
og ný ægileg bylting að hefjast,
íétt um það leyti, sem verið er
að greiða atkvæðin. Hins vegar er
Danmörk, sem hefir verið hlut-
laust land, þar sem menn nú baða
í mjólk og hunangi. Jafnframt var
það loforð gefið af hálfu Banda-
manna, að ef Flensborg yrði dansk-
ur bær, þá fengju borgarbúar að
halda öllum verslunarflotanum,
sem er mjög mikill, en Banda-
menn tækju hann allan, ef borg-
in yrði áfram þýsk. Þrátt fyrir alt
voru þýsku atkvæðin svo lang-
samlega yfirgnæfandi. Það hlýtur
að vera afar sterk þjóðernistilfinn-
ing, sem knýr menn til að velja
sér til handa svo iniklu verra fjár-
hagslegt hlutskifti. — Nálega allir
reyndustu leiðtogar Suður-Jófa telja
það alveg sjálfsagt, að beygja sig
fyiir hinum ótvíræða úrskurði at-
kvæðagreiðslunnar. Vilna í það,
að í nafni mannréltindanna hafi
þeir krafist atk væðagreiðslunnar.
Þess vegna verði að hlita henní.
Fari Danir nú fram með olbeldi,
I skjóli enskra og franskra byssu-
styngja, þá sé hinn heilagi réitur
fótum troðinn, þá sé opin leið
fyrir Þjóðverja, að fremja aftur
sama ranglætið á þeiin Suður-
Jótum, sem nú hafi viljað sain-
einast Danmörku.
- Kaupfélögunum dönsku fjölg-
ar æ meir og meir og verslun
þeirra vex að sama skapi. Félögin
voru 1364 árið 1910, 1562 arið
1914 og 1691 í ársbyrjun 1919.
Tala félagsmanna var 205 þús.
árið 1910, 244 þús. 1014 og 317
þús. 1919. Uinsetningin var uin
I 150 milj. kr. árið 1918 og lélögin
ast höfðu eftir að geymslufé kaup-
félaganna yrði dregið undir skalt
i félögunum sjálfum. Þvert á móti
er hreint og beint tekið fram, að
fé það, sem félögin skifta milli
félaga um áramót, skuli ekki vera
skattskylt nema með öðrum eign-
um hvers félagsmanns. Nefndin
var skipuð mönnum úr öllum
flokkum. Og jafnvel fulltrúar í-
haldsflokksins treystu sér ekki,
þegar á átti að herða, til að fylgja
fram kröfum þeim, sem hér tiðkast
og eru afsakaðar af mönnum, sem
halda að þeir séu frjálslyndir. En
fulltrúum tveggja flokka í nefnd-
inni, samvinnumanna og verka-
manna, þóltu tillögurnar í heild
sinni ekkí nógu frjalslgndar og
sanngjarnar í garð kaupfélaganna
og skrifuðu undir með fyrirvara.
Það má því telja það nokkurn-
veginn víst, að i Englandi veröur
tvöfalda skattinum algerlega hnekt,
Og þar standa allir samvinnu*
menn örugglega á verði móli hverri
tilráun, sein gerð kann að verða,
til að beygja félögin undir þá lög-
leysu. Hins vegar eýða ensku fé-
lögin ógrynni Ijár árlega til efl-
ingar menningu og andlegu lili i
landinu, svo að sist þarf að saka
þau um þröngsýni og smásálar-
skap.
t Danmðrku gilda svipuð fyrir-
mæli. Pöntunarfélög eöa kaupíélag.