Tíminn - 04.03.1922, Page 4
34
T 1 M I N N
að þjóðin muni þarfnast nú upp
úr þinginu. Ein stéttin fæðist þeg-
ar önnur deyr, og má þar vera
mikil huggun ef ekki þarf að hræð
ast lengur að núverandi kennara-
stétt spilli mannfólkinu. það þarf
heldur ekki að hræðast, að dug-
andi menn sæki kennaraskólann
á næstu árum, þegar þingið er
búið að íletta ofan af ósómanum.
Barnakennarar, sem voru lægst
launaðir allra starfsmanna þjóð-
félagsins, eru úr sögunni og fjár-
hagur þjóðarinnar réttist við, og
kjörorð nýja tímans: bjargráð,
verðúr notað í sömu merkingu og
landráð áður.það mun ekki saka,þó
hið nýja þúsundára íúki búi við
ýmsar stéttir, sem hafi alt að tíu
sinnum hærri laun en barnakenn-
ararnir sálugu. það mun ekki
saka, þó það verði því dýrara að
leita sér lækninga, því meir sem
landssjóðslaun lækna hækka. það
mun ekki ,saka, þó réttarhald sé
orðið svo dýrt, að það sé flest-
um um megn að leita réttar síns
Hvað gerir það til, þó réttlætið
velli ekki fram sem sírennandi
lækur, ef Spánarvínið gerir það.
Og ef engu er eytt þeim til þroska,
sem ein heilbrigðir á líkama og
sál, þá hrekkur ríkissjóðurinn ef-
laust til að kosta útivist ræðis-
manna, tugthúsvist glæpamanna
og latínukenslu handa aðlinum —
„svo eg nú skemti um hinn ó-
skemtilegsta hlut“, eins og meist-
ari Jón segir.
það kemur því meir á óvart,
að slíkar sparnaðartillögur skuli
blása út hér á landi, þar sem hin
sömu vandræði, sem þrengja að
okkur, ganga nú um alla Norður-
álfuna og hafa þær þó hvergi
komið fram annarsstaðar. það er
öðru nær. því hallærið hefir vald-
ið vakningu í fræðslumálum um
allan heim. þjóðirnar hafa ýmist
gert eða eru nú að undirbúa end-
urbætur á öllum skólum sínum,
frá hinum lægstu og upp í hina
hæstu. Ekkert ríki hefir tekið
þann kostinn að spara á fræðslu-
málum. Eitt aðalbjargráðið hefir
þvert á móti verið að endurskoða
rækilega skólakerfin og bæta þar
við en draga ekki úr. Barnaskól-
arnir eru alstaðar að verð grund-
vaílarskólarnir sem önnur skóla-
mentun byggist á, og það jafn-
vel í strjálbygðum löndum sem
þéttbýlum. það er alstaðar hugs-
unin, að auka rétt hinna fátæk-
ustu og afskektustu til sömu ment
unar og efnaðir borgarbúar eiga
völ á. Við íslendingar erum nógu
langt á eftir þó við ekki sviftum
okkur hinu litla, sem við höfum
á þeim tímum, þegar allir aðrir
auka eldana.
Við íslendingar erum ekki einir
unv fjárhag.vvandræði ’/ið þurf-
um ekki þar fyrir að fara öfuga
leið við aðrar þjóðir. þegar fjár-
hagurinn er þröngur þarf að gæta
alls sparnaðar. En þröngur fjár-
hagur þarf þar fyrir ekki eð gera
menn skammsýna og níska. það er
stórhugurinn einn, sem bjargar
úr vandræðunum. það er engu lík-
ara en að þeir örvænti um hag
ríkisins, sem koma með slíkar
sparnaðartillögur að spara barna-
kennarana. það er að yfirgefa guð
sinn og fara að deyja, að láta sér
detta slíkt í hug. þó finst mér
ekki ósennileg sú tilgáta, að ein-
hverjir ósparnaðarmenn þingsins
hafi laumað þessari flugu í munn
einhverjum þeim, sem hafa sparn-
aðinn fyrir guð til að gera þá
hlægilega. þetta eru einu skýring-
arnar: annaðhvort að þingmenn
hafi gefið frá sér eða að þetta sé
bragð ósparnaðarmanna til að
lama allan sanngjarnan sparnað,
og þeim mun takst það ef ein-
hverjir hafa þegar gleypt flug-
una svo þeir geti ekki spýtt henni
út úr sér aftur. Og í þessu sam-
bandi vil eg beina nokkrum orð-
um til bændanna, því það er eng-
in launung að flugan hafi verið
einhverjum þeirra ætluð. Hvernig
geta þændur varið það, að byrja
sparnað á alþýðufræðslunni. Tök-
um dæmi af Noregi. þar hafa
bændur jafnan verið voldugir á
þingi. Mörgum þeirra hefir verið
núin níska og þröngsýni um nas-
ir. En þar sem þeir eru, hefir þó
barna- og unglingafræðslan átt
sína bestu stoð. Um alla alþýðu-
fræðslu hafa þeir verið taldir
eyðslusamir. Eg skal nefna Ue-
land og Jaabæk; þeir vissu hvers
virði fræðsla og skólahald var.
þegar þeir fyrst komu á þing
fundu þeir sárt til kunnáttuleys-
is síns og vörðu mörgum árum
til að bæta úr því, enda urðu þeir
brátt jaínvígir foringjum æðri
stéttanna. þeir sem sjálfir leita
sér mentunar, styðja jafnan aðra
á þeirri braut. Á því munu því
margii' þekkja sauðina frá höfr-
unum, meðal þingmanna, hvort
þeir ljá fræðsluspax-naðinum at-
kvæði sitt. Eg trúi því ekki á
bændaþingmenn, að þeir gíni við
þessari flugu og fi-emji það
sj álísmorð, sem þeim er ætlað.
Á bændum þingsins hvílir úr-
skurðarvaldið um þetta mál. það
væri sannarlega einkennileg skóla-
siðbót á þessum tímum og óal-
þýðleg, ef barnakensla væri feld
niður og latína gerð að inntöku-
skilyrði í mentaskólann, og væri
slík siðbót þó einkennilegust hér á
íslandi, þar sem minstur er
stéttamunurinn og elst þjóðmenn-
ingin. Væri okkur þá jafngott að
hverfa nú þegar frá hinu „demo-
kratiska“ þjóðskipulagi og taka
upp einveldi með latínulærðum
aðli og ólæsri alþýðu. ,Eg veit að
það er oftrú á spai’naðarhyggju
bænda að þeir láti nota sig til
slíkra bjargráða.
Á þessu máli er líka önnur hlið,
þó að nú verði samþykt að leggja
barnafræðslu niður, þá er ekki
að vita nema ríkissjóður og sveit-
ar- og bæjai-sjóðir verði skyldaðir
með dómi til að greiða kennurum
kaup framvegis. Eg skal ekki um
það dæma. Og vonandi kemur ekki
til að um það þurfi að dæma. En
um hitt geta allir dæmt, að það
væri svartur blettur á opinberu
siðferði og bæri vott um litla
sómatilfinningu hjá fulltrúum
þjóðarinnar, ef nú væri kipt hend-
inni að. sér, þegar nýbúið er að
bæta kjör kennarastéttarinnar
svo betri not geti orðið af henn-
ar starfi, og búið að auglýsa
kennarastöður til veitingar — þó
svo fæi-i fyrir tilviljun eina, að
kennarar væru settir í sumar en
ekki veitt embættin. Er mér það
og kunnugt, að sá ráðherra, sem
um þetta fjallaði, leit svo á, að
setningin væri jafnbindandi og
veiting væri, enda hefði hann
vafalaust veitt embættin ef hon-
um hefði dottið í hug að um mis-
skilning gæti orðið að ræða.
Eg hefi ekki trú á að þessar
margnefndu sparnaðartillögur nál
fram að ganga, þó ýmsir muni
hafa hænst að hugmyndinni þeg-
ar hún fyrst kom fram undir hul-
iðshjálmi sparnaðarins. það er
og því að fagna að leið er til út
úr þessum ógöngufn, sem allir
geta orðið ánægðir með. Og leiðin
er að samþykkja frv. milliþinga-
nefndar um fræðslu bama, sem
lagt hefir verið fyrir þingið. 2.
málsgr. 7. greinar hljóðar svo:
„Geti skólanefnd farskólalaust,
með eftirlitskennara eða á annan
hátt, séð öllum börnum skólahér-
aðsins á aldrinum 10—14 ára fyr-
ir fullnægjandi fræðslu, er henni
það heimilt“. Vei’ði þetta ákvæði
að lögum, þá er engin sveit neydd
til að hafa skóla eða farkennara
ef hún hefir vantrú á því. Væri
þá þingmönnum, sem það vildu,
opin leið til að fá kjósendur sína
til að spara ríkisstyrkinn — og
væri það heillaráð að vísa máli
þessu á þann hátt heim í héi’að,
og ættust þar við kjósendur og
þingmenn. þetta er að vísa mál-
inu til dómstóls þjóðarinnar. þeir
sem viljíj geta sparað, og engin
nauðung getur átt sér stað. Eg
er óhræddur við þetta ákvæði. það
tækju fáir þennan kost ef sjálf-
ráðir væi’u. þetta er leyft með
því skilyrði að sveitir og kauptún
gæti þess að börn njóti fullrar
fræðslu. þá verður gætt einnar
hinnar helgustu skyldu hvers
þjóðfélags að annast börnin og
gera æfi þeirra og réttindi sem
jafnasta fram að fermingai-aldri.
Nóg er misréttið samt. Eg vil
ljúka máli mínu með þeirri ósk,
að þingið beri gæfu til að vinna
fræðslumálum alt það gagn, sem
verða má með litlum kostnaðar-
auka. það má mikið að gera, ef
örðugleikunum slæi inn á þann
hátt sem alstaðar hefir orðið raun
in á, að menn leiti bjargráða í
því að auka mentun og menning
í landinu.
Ásgeir Ásgeirsson.
*----O---
,Ferðamenska‘
og
samvinnulögin.
VII.
Niðurlag.
I efni því, sem hér hefir verið rætt
um, eru tvö athriði; annað lítið en
hitt stórt. Litla atriðið eru launakjör
þeirra tveggja einstaklinga, sém
skrifa um málið í Mbl. og Tímann.
þýðingannikla atriðið er það, hvort
hugsunarháttur samvinnumanna eða
óþörfu milliliðanna á að ráða yfir-
leitt í kaupgjaldi þjóðfélagsins. Ef
starfsmenn landsins skamta sér
sjálfir, og hver öðrum margföld laun,
og kijúfa störfin sem mest til að
fjölga embættum, getur þjóðin ekki
risið undir starfsmannabyrðinni. þá
er kaupmenska eða það sem á því
sviði er nú nefnd „ferðamenska", í
embættafyrirkomulaginu. Ef ‘þjóðfé-
lagið borgar hinsvegar hverjum
starfsmanni lífvænleg laun, en heimt-
ar alla starfskrafta hans í staðinn,
þá er fylgt fordæmi og skipulagi sam-
vinnumanna. Framtíð hins íslenska
þjóðfélags er að miklu leyti komið
undir því, hvort skipulagið verður
sigursælla. Og þegar þessari grein er
lokið, munu birtast hér í blaðinu
kaflar um það mál, undir yfirslcrift-
inni „Baráttan við ferðamenskuna".
Smátt og smátt hverfa Jóh. og Lárus
þar inn í hópinn, og fá aðallega sögu-
lega þýðingu, eins og t. d. Leifur
liepni og Kolombus i sambandi við
Ameriku.
Litlu atriðin í málinu skulu þá að'
síðustu endurtekin, þ. e. kaupgjald
oklcai' Lárusar, annars frá Samband-
inu, hins fyrir tvö störf hjá landinu
og þjónustu hjá öllum kaupmönnum
landsins. Jafnaðartal af kaupi mínu
lijá Sambandinu þau ár, sem eg
hefi starfað hjá því, og það eru mestu
s
dýrtíðarárin um 2/3 hlutar af kaupi
annara skólastjóra við landsskólana
i Rvík. Leigulaus íbúð • hefir fylgt
heiming starfstímans, eins og gerist
við landsskólana, jafnvel þá minstu,
t. d. barnaskólana, og er hvergi talið
til kaupgjalds, fremur en skrifstofu-
mönnum leigulaus afnot af skrifstof-
um. Umhyggja Lárusar fyrir fjárhag
Sambandsins getui' þessvegna ekki
borið neinn árangur. Islensku sam-
vinnufélögin hljóta eins og önnur slík
félög erlendis, að vinna að útbreiðslu
félagsmálaþekkingar. Og þegar Sam-
bandið fær annan mann síðar meir,
til að taka við minum störfum, er
mjög ósennilegt að þau spari meira
en 25—30% á launum, borið saman
við landið, á þeim lið, eins ,og tekist
hefir undanfarin ár, með góðu sam-
þykki beggja aðila.
Um kaup Lárúsar liggur fyrir játn-
ing hans sjálfs. Hann hefir fyrir „ut-
anrikismálin" og aðstoð hjá föður sín-
um, tvö þúsund krónur fram yfir
hámarlcslaun embættismanna. Auk
þess rétt til óvissra tekna af bæjar-
fógetaembættinu, þegar Jóh. er á
„ferðalagi". Fyrir annað þetta starf
sitt hefir hann eftir eigin játningu
alt að tvö þúsund krónum meiri árs-
laun, heldur en meðaltal árslauna
minna hjá Sambandinu. Geri eg því
ráð fyrir, að í mínum sporum hefði
Lárus ekki talið sig vel haldinn. Auk
þessara tveggja oflaunuðu embætta
hefir Larus leigt kaupmönnum meiri
eða minni upphæð af starfsafli sínu,
sem hann, að skoðun samvinnu-
manna á ekki með, þar sem hann
hefir fengið þá' vöru áður yfirborg-
aða frá landinu.
I-Ivatir Lárusar til að leggja út í
umræður um þetta mál, sem fyrir-
sjáanlega hlutu að verða honum
harmabrauð, eru aðallega tvennskon-
ar, eins og áður er skýrt frá. Ilann
finnur til, að liann er einn i hópi
hinna litið nauðsynlegu, en of dýru
starfsmanna landsins. Hann sér sam-
herjum sínum, „ferðamönnunum",
búinn vísan hnekki af framsókn sam-
vinnumanna á landsmálasviðinu. í
öðru lagi gerist hann þjónn kaup-
manna, og „sem slíkur" verður hann
að beita sér móti fjármálalegum
framkvæmdum sambandsfélaganna,
og ber þá fyrst og fremst niður á
undirstöðuatriðum málsins, aukinni
þekkingu og auknu fjármagni. þar
af er sprottin óvild og ótti slíkra
manna gagnvart samvinnuskólanum
og samvinnulögunum.
En þessar hvatir leiða Lárus út á
hættulegar brautir. Skáldskapur hans
um launamálið hefir verið krufinn
til mergjar. Hann gefur leiðinlega
mynd af sínum eigin liugsunarhætti,
með því að gera ráð fyrir að sá
verslunarmaður, sem nýtur mestrar
almennrar virðingar í landinu,
hnupli úr sjálfs síns liendi til að
gefa kunningjum sínum. Og það bæt-
ir litið málstaðinn þó að piltur éti
ofan í sig dylgjurnar, þegar hann
sér hættuna, sem slíkt orðbragð hefir
í for með sér. Ilann gerir ráð fyrir,
að skólabræðui' og kunningjar Jóns
Dúasonar hafi á sama hátt „lagst á“
námsstyrk Jóns, sem þeir hjálpuðu
til að koma í útflytjanlega pBninga.
Hann spinnur upp rakalausar dylgj-
ur um einn samvinnumann, að hann
hafi grætt á silfurbergi. En sá maður
hefir ekki sýslað meira við silfur-
berg en viss „diplomat" við mál
„diplomatanna". Hann býr til sögu
um, að Sambandið leggi einum
starfsmanni sínum til peningshús,
sem maðurinn hefir bygt sjálfur, en
gleymir að geta þess, að faðir hans,
Jóh. Jóh., hefir „búpening" sinn til
liúsa og hirðingar i peningshúsi
landsins rétt hjá Stjórnarráðinu, og
í landsreikningunum sést engin bók-
færð leiga eða kaup fyrir hirðingu.
Lítur út fyrir, að hér sé um hlunn-
indi að ræða, sem fylgi bæjarfógeta-
embættinu.
þá virðist Lárus halda að hes,tur
eins samvinnumanns, sem var 3 vik-
ur i bænum síðastliðið sumar, hafi
knúið bæjarstjórn til að mælt svo
fyrir, hér á árunum, að hver lóðar-
eigandi væri skyldur til að girða
lóð sína, ella sæta sektum. Sömuleið-
is virðist hann álíta að sami hestur
hafi knúð Odd Hermannsson skrif-
stofustjóra, og tongdason forsætisi'áð-
liei'rans, til að áminna Sambandið um
að girða lóð, er landið hafði selt
því. Minni „utanríkisráðherrans“
virðist fremur veikt, eða eftirtekt
dáuf, því að hann segir í aðalatrið-
um rangt frá algengri vitnaleiðslu
sem faðir hans starfaði að. þar að
auki sýna greinar hans, að hann
misbrúkar stöðu sína, bæði í stjórn-
arráðinu og aðgang þann, sem hann
á að bókum bæjarfógetaembættisins,
þar sem hann dregur inn í blaða-
deilur atriði, sem eingöngu koma við
cmbættistrúnaði bæjarfógetans, og
skjöl, úr stjórnarráðinu, eins og
skýrslu hr. II. Kristinssonar um Sam-
vinnuskólann, sem ekki er nema
hokkurra vikna gömul, og ekki einu
sinni komin í hei^dur endurskoðenda.
Er tæplega hugsanlegt, að nokkur
stjórn nema J. M. láti undiiTnönnum
sínum lialdast uppi að hlaupa í blöð-
in með plögg stjórnarráðsins. Mun
síðar vikið að því, hvort Lárus geti
talist gjaldgengui' í opinbera þjón-
ustu eftir þetta tvöfalda brot á em-
bættistrúnaði. Hvorugt trúnaðarbrot-
ið skaðar þá, sem það átti að granda.
En söm er Lárusar gerð fyrir því.
Og ef trúa má sögum eftir félögum
I.árusar, er tilgangur hans að halda
lengra áfram á þessari braut, þar til
hann „útskrifar“ sig úr þjónustu
ailra nema kaupmanna.
Að lokum skal þess getiö, að þar
sem Lárus sá ástæðu til að draga
atvinnutekjur konu minnar fyrir af-
greiðslu og innheimtu bóka, inn í
byrjunarumræður sínar, hefi eg
neyðst til að minnast á opinbert mál
(Siglufjarðarpósthúsið), sem kemur
við einurn vandamanni hans, og það
því fremur, sem hann talaði nokkuð'
ógætilega um „glæpamanna-sálar-
fræði" í sambandi við mig. Bæði
„Siglufjarðar-tekjuhallinn" og „ferða-
lög“ Jóh. Jóh. eru opinber mál, þjóð-
mál, og þessvegna fyllilega innan við
rarnma sjálfyagðrar blaðamensku.
þegar Lárus kemur meir inn á „vís-
indagrein" sína, mun honum, þó af
veijvum kröftum sé, hjálpað til að
átta sig á „pósthúskaupunum", þar
sem móðurbróðir hans og Jón Magn-
ússon, vörður réttlætisins, hafa leikið
sin sorglegu hlutverk. En um þenn-
an þátt viðskifta okkar má hann
sjálfum sér um kenna, ef ekki verð-
ur lilífst við, svo sem hann kynni að
óska.
Með þessum athugasemdum eru hin
litlu atriði málsins tæmd, og þar að
auki, eins og tekið var fram í upp-
liafi greinarinnar, málið látið fá al-
menna þýðingu með því að útskýra
eðli og uppruna „ferðamenskunnar“,
samband hennar við kaupmennina og
kaupmannastefnuna, og hversu sam-
vinnan á í höggi á tvær hendur,
annarsvegar út af verslunararðinum,
og í hinu tilfellinu út af tvö- og þre-
földum launum embættismanna.
Greinargerð sú, sem byrjar í næsta
blaði, mun gefa yfirlit um það mál
alt. Verður það einn þáttur í við-
leitni Tímans, að koma á nýju, ó-
dýrara og betra lagi á embættaskip-
un landsins. J. J.
----o-----
Bolcliewickar í 1‘ingcyjarsýslu.
Ogiu’lega langa grein í'itaði Björn
Lindal í „íslendingu til þess að
reyna að spilla fyrir kosningu
Ingólfs Bjarnasonar í Þingeyjar-
sýslu. Hann gefur þar fyllilega í
skyn að þeir sem fylgi Tímapum
í samvinnumálum og kjósi Ingólf
séu Bolcliewickar. Per þá að auk-
ast lið Bolchewicka ef 801 kjós-
andi i Þingeyjarsýslu er í þeim
lióp.
• Akureyringar og Spánarmálið.
Með c. 300 atkvæðum gegn 76
samþyktu Akureyringar mjög
ákveðna tillögu gegn því að láta
undan kugunartilraun Spánverja,
enda yrði málinu áður skotið undir
úrskurð þjóðaratkvæðis.
Spánarmálið og bæjarstjórn
Reykjavíkur. Bæjarstjórn ræddi
spánarmálið í fyrradag og var
samþykt tillaga frá Þorvarði Þor-
varðarsyni stórtemplar að skora á
alþingi að neyta allra ráða til
þess að konxast lijá breytingu á
bannlögunum.
Maxgar fréttir og greinar verða
enn því miður að bíða næsta blaðs.
Trúlofun sína hafa opinberað
Anna Sigurðardóttir frá Bæ í Mið-
dölum og Helgi Jörgensson frá
Gilsstöðum í Hrútafii’ði.
----o----
Orðabálkur.
rettinn (rettnari, rettnastur),
1., hi’eykinn. Vestf.
skakkafall (-s, -föll), kl„ bára,
sem brotnar skáhalt á land.
Akranes.
geifa (-u, vantar flt. ?), kvk.,
lágaskafrenningui’. Ölfus.
vorna (-aði, -að), áls„ skygnast
til veðurs? Veit ekki hvar.
stigli (-s, -i), kl„ stakkur neðan
á stakkpeysu. Dýrf.
stokkur (-s, -ar), kk. — stigli.
Eyf. Húnv.
stakkur (-s, -ar), kk„ — stigli.
Rvík.
stakkpeysa (-u, -ur), kvk„ sú
peysa, sem á er ,stakkur‘, fellinga-
peysa. Rvík.
Ritstjóri:
Tryggvi þórhallsson
Laufási. Sími 91.
Prentsmiðjan Acta.