Tíminn - 28.10.1922, Qupperneq 1
(Sjaíbferi
og afgmösluma&ut- Slimans er
Sigurgeir ^rtÖrifsfon,
Sambaitbsljúsinu, HeYljauíf.
^fgreibsía
0 í m a n s er í Samban&sfyúsinu.
• 0pin baglega 9—\2 f. I)
Sínti 496-
YI. ár.
Reykjavík 28. október 1922
45. blað
%ear?
NAVY CUT
CIGARETTES
Kaldar og Ijúffengar.
Smásöluverð 65 aura
pakkinn, 10 stykki.
♦
♦
4- ♦
THOMAS BEAR & SONS, LTD.,
LONDON.
♦
♦
♦
♦
♦
♦
♦
♦
♦
♦
♦
♦
Fordæmi Dana
í bankamálum.
1.
Dönsk blöð nýkomin segja ljós-
lega alla sögu Landmandsbanka-
málsins danska. Hefir þess verið
stuttlega getið áður hér í blaðinu.
En málið er þannig vaxið og þann-
ig rekið af stjórn Dana og þingi,
að full ástæða er til að rekja það
nánar.
Landmandsbankinn er lang-
stærsti banki Dana og hefir fjöl-
mörg útbú um land alt. Á stríðs-
árunum græddist bankanum vel
fé, enda var hlutaféð þá stórum
aukið. En síðustu árin fór að leika
orð á því að stjórn bankans væri
ekki í góðu lagi, því að bankinn
mundi gera hvorttveggja að
styrkja með lánum óheilbrigðan
atvinnurekstur og kaupsýslu, og
taka sjálfur þátt í „spekulation-
um“. En allar aðfinslur voru þó
fyrst um sinn kæfðar niður.
f júlímánuði síðastliðnum var
hagur bankans svo rannsakaður,
af bankaeftirlitsmanni ríkisins.Gaf
hann verslunarráðherranum þá
skýrslu, að tap bankans myndi
nema 144 miljónum króna. En
stjórn bankans mótmælti skýrsl-
unni og taldi tapið miklu minna.
Var skýrslu þessari haldið strang-
lega leyndri og það jafnvel svo
að ekki fengu aðrir ráðherranna
að vita um hana en verslunarráð-
herrann og forsætisráðherrann.
Ráðherrarnir tóku bankastjórn-
ina fremur trúanlega en bankaeft-
irlitsmanninn og vildi ekki sam-
þykkja ráðstafanir þær, sem hann
vildi láta gera um bankann. Var
hitt tekið til bragðs að þjóð-
bankinn danski var látinn leggja
Landmandsbankanum 30 miljónir
króna í varasjóð. Jafnframt var
gefin út yfirlýsing um hag bank-
ans og vissu ráðherramir um orða-
lag hennar. Var að vísu ekkert
sagt í henni sem var beinlínis
ósatt, en þó var yfirlýsingin þann
ig orðuð að allir hlutu af henni
að ráða það, að hagur bankans
væri betri en hann var í raun og
veru.
En það kom brátt á daginn, að
þessar ráðstafanir voru ekki nægi-
legar, að áætlun bankaeftirlits-
mannsins um tapið hafði verið
réttari og að þarf af leiðandi gæti
bankinn ekki staðist nema hon-
um kæmi miklu meiri hjálp.
pá hlaut alt að verða uppvíst.
pá greip ríkisstjómin til þeirra
ráða, sem kunn em orðin, að loka
bankanum nálega alveg í bili og
kveða ríkisþingið á fund til þess
að taka ákvarðanir um hvað gera
skyldi. Hið geysimikla tap bank-
ans varð nú heyrinkunnugt og
jafnframt áætlanir bankaeftirlits-
mannsins frá í sumar, yfirhilm-
ing verslunarráðherrans og hin
tvíræða opinbera tilkynning um
hag bankans.
Og þá er komið að hinu merki-
legasta atriði málsins, hversu
valdhafamir dönsku snerust í mál-
inu og hvaða ráðstafanir þeir
gerðu um bankann.
par sem Landmandsbankinn er
langstærsti banki landsins, og at-
vinnuvegir og einstaklingar eiga
svo mikið undir honum, voru allir
vitanlega á eitt mál sáttir um það,
að það yrði að reisa bankann við
á ný. Var það gert með því að
ríkið sjálft, pjóðbankinn og ýms-
ar helstu stofnanir lögðu fram
100 miljónir króna til viðreisnar
bankanum.
Og þetta nýja fé sem bankan-
um er lagt til, eru forgangshluta-
bréf og þótt gömlu hluthafamir
séu ekki algerlega sviftir afskifta-
rétti af bankanuf, þá hafa eigend-
ur forgangshlutanna algjörlega
töglin og halgdimar um stjórn
bankans.
Og öllum þingflokkunum og
hverjum einasta manni sem um
málið f jallaði, kom saman um það
að ekki einn einasti þeirra manna
sem riðnir vom við hið mikla tap
bankans, mætti eiga sæti í hinni
nýju stjórn bankans. Allir þessir
bankastjórar og bankaráðsmenn
vom látnir fara frá. Og þeir voru
látnir fara frá þegar í stað og
nýir menn settir í þeirra stað.
I annan stað var það og ákveð-
ið með einróma samþykki allra
aðila, að skipa þegar í stað rann-
sóknarnefnd til þess að athuga
orsakir hins mikla taps og alla
ráðsmensku bankastjóranna og
bankaráðs. Og það er næsta eft-
irtektavert, hvaða menn voru
valdir í þá nefnd.
Formaður nefndarinnar er C. D.
Rump dómari. Er hann einkum
kunnur af því að hann var dóm- •
ari í hinum miklu óreiðumálum
banka og víxlara í Kaupmanna-
höfn, Álaborg og Hróarskeldu
ekki alls fyrir löngu. Er hann
því þaulvanur rannsóknum í slík-
um málum, enda kunnur að hrein-
skilni og festu í dómum. Annar
maður nefndarinnar er L. V.
Birck prófessor í hagfræði, sá
maður danskur, sem einna harð-
ast hefir vítt kaupsýslubrallið í
Danmörku og alkunnur að einurð
og óhlífni. priðji maðurinn er
sjálfur bankaeftirlitsmaður ríkis-
ins, sá er fyrstur benti á vand-
íæði Landmandsbankans.
Er það bert af þessu manna-
vali í nefndina, að beinlínis hefir
verið sókst eftir að fá þá menn
sem þjóðin gæti borið hið allra
fylsta traust til, að þeir breiddu
ekki yfir neitt, heldur rannsök-
uðu málið með hlífðarlausu rétt-
læti, án tillits til manngreinar-
álits.
priðji þáttur afleiðinga þessa
máls er sá, að forsætisráðherra
Dana varð að segja af sér em-
bætti, fyrir sína hönd og allrar
stjórnarinnar. Olli því fyrst og
fremst framkoma verslunarráð-
herrans í máli þessu, þar sem
hann hafði ekki farið að ráðum
bankaeftirlitsmannsins í sumar,
vitað um hina tvíræðu yfirlýsing
um hag bankans og leynt hina
ráðherrana, aðra en forsætisráð-
herra, hvernig komið væri.
Hefði J. C. Christensen verið
fáanlegur til að taka við stjórn-
inni, hefði hvorugur þein’a kom-
ið aftur í hina nýju stjórn, for-
sætisráðherra né verslunarráð-
herra. En þar sem hann var ófá-
anlegur, myndaði sami forsætis-
ráðhenann aftur nýju stjórnina,
en verslunarráðherrann gamli
fékk þar ekki sæti og ekki held-
ur þeir hinna gömlu ráðherra, sem
hneigst höfðu að verslunarráð-
herranum.
pannig er endi bundinn á mál-
ið að þessu sinni. Ný bankastjórn
og nýtt bankaráð tekið við stjórn
bankans. Ný ríkisstjóm skipuð.
Og rannsóknarnefndin þegar tek-
in til starfa. Árangur þessara
skörulegu ráðstafana er og sá að
allur almenningur hefir aftur
fengið fult traust á bankanum.
II.
Landmandsbankamálið er alvar-
legasta málið sem komið hefir
fyrir Danmörku alla tíð síðan
þeir biðu ósigurinn fyrir Prúss-
um 1864 og mistu Suður-Jótland.
En valdhafarnir dönsku hafa vax-
ið af málinu, því að þeir tóku á
því föstum tökum. Saga máls
þessa sýnir, að þótt meinsemdir
geti um hríð grafið um sig þar
í landi, þá er rækilega skorið fyr-
ir meinin þá er uppvíst verður
um þau. Almenningsálitið er svo
sterkt og heilbrigt í Danmörku að
valdhafamir telja sér skylt að
láta rannsaka slík mál sem þessi
til hlítar og vægðarlaust og láta
þá menn þegar víkja úr sessi,
sem sannir eru að slíkum mistök-
um í meðferð á sparifé þjóðar-
innar. Bíða þeir nú dóms síns.
Tap Landmandsbankans er eins
og stendur áætlað 144 miljónir
króna. Danir eru 30 sinnum fleiri
en við íslendingar. Hlutfallslega
er því þetta 144 mlijóna króna
tap jafn tilfinnanlegt fyrir Dani
og 5 miljóna króna tap væri fyr-
ir okkur. Dönsku valdhafarnir
töldu sjálfsagt að gera þær ráð-
stafanir sem nú hafa verið nefnd-
ar, vegna þessa taps.
íslandsbanki mun þegar hafa
afskrifað á þriðju miljón króna
fyrir tapi. Víst er um það, að
ekki mun séð fyrir endann á því
hverju bankinn muni tapa. Engin
opinber gögn eru kunn fyrir því
hvað tap bankans muni sennilega
verða mikið.
íslenska ríkið hefir lánað bank-
anum á sjöttu miljón króna af
hinu afaróhagstæða láni sem
gamla landsstjórnin tók í Eng-
landi. Alþingi ákvað að jafn-
framt skyldi ríkið skipa tvo af
þrem bankastjórum bankans.
Gamla stjórnin afhenti bankanum
miljónirnar en gerði enga breyt-
ingu á stjórn bankans. Og exm er
ákvæði Alþingis ófullnægt um
skipun tveggja bankastjóra við
bankann.
Ríkið íslenska á mikilla hags-
muna að gæta um rekstur þessa
aðalbanka landsins. Islandi er það
jafnmikil nauðsyn, atvinnuvegum
og einstaklingum, að stjórn bank-
ans sé tryggilega rekin, eins og
Dönum er að aðalbanka þein’a,
Landmandsbankanum, sé vel
stjórnað.
Auk ensku miljónanna sem Is-
landsbanki hefir frá ríkinu ís-
lenska, hefir hann nú heimild til
að hafa úti 8 miljónir króna 1
óinnleysanlegum seðlum, og svo
ávaxtar hann margar miljónir
króna af sparisjóðsfé Islendinga.
Ólíkar eru aðgerðir Islendinga
og Dana í bankamálum. Er það
viðkvæðið að okkur sé gjarnt að
„dependera af Dönum“. pað færi
betur að það sannaðist um það
sem gott er og heilbrigt í stjórn-
málá- og fjármálalífi Dana, en
síður um hitt, sem miður fer hjá
þeim.
„Auðlærð er ill danska“, segir
máltækið, en hitt er þyngra að
læra þá dönskuna sem er góð.
----o---
Eftirlit
með sparisjóðum.
Spai-isjóður Eyrarbakka.
Sparisjóðirnir eru margir á ís-
landi, þeir er ekki standa í beinu
sambandi við bankana. Opinbert
eftirlit mun hafa verið lítið með
þessum stofnunum. Á slíkum
tímum sem þeim, sem nú ganga
yfir, er það næsta þýðingarmik-
ið að eftirlit með peningabúðun-
um sé fulltryggilegt.
pað liggur orð á því að ekki sé
alt með feldu um suma sparisjóð-
ina. pví miður munu sumar þær
sögur eiga við rök að styðjast.
Enganveginn mega stj órnarvöldin
láta slíkt afskiftalaust. Víða er
því þannig varið að þeir menn,
sem fé eiga inni í sparisjóðunum,
geta ekki komið fram eftirliti. Al-
menningur á heimting á því að
stjórnarvöldin hafi vakandi auga
á því að gæta hagsmuna spar-
endanna.
Austur á Eyrarbakka er gam-
all sparisjóður. Fjöldi manna á
sparifé sitt geymt í honum. pað
er á allra vitorði, að þessi spari-
sjóður er þegar búinn að tapa
stórfé, hlutfallslega við umsetn-
ingu. Hafa verið veitt lán úr hon-
um sem mjög munu orka tví-
mælis.
Af kunnugum er það fullyrt að
um langan tíma hafi stjórn spari-
sjóðsins takmarkað mjög heimild
sparendanna til að taka fé sitt út
úr sjóðnum. pað er ennfremur
fullyrt, að sparisjóðsbækurnar
gangi kaupum og sölum manna á
milli með afföllum. Miklu fleiri
mjög alvarlégar fregnir berast af
þessum sparisjóði.
Annað eins og þetta mundi vart
líðast í neinu öðru landi. Allra
hluta vegna verður að láta rann-
saka slíkt mál sem þetta.
Almenningur hefir mist traust-
ið á Sparisjóði Eyrarbakka vegna
fregna þeirra er af honum fara.
Séu fregnirnar rangar á stofnun-
in heimting á að álit hennar sé
bætt og það verður ekki með öðr-
um hætti gert en að framfarinni
opinberri rannsókn.
En séu fregnirnar á rökum
bygðar, má landsstjómin ekki
láta það undir höfuð leggjast að
gæta hagsmuna sparendanna, láta
rannsaka orsakir meinsins og
koma stofnuninni aftur á heil-
brigðan grundvöll.
pað er hið ótvíræðasta rotnun-
armerki í þjóðfélaginu að láta
slík mál liggja órannsökuð árum
saman.
Lagst á náinn.
I riti sínu „Verslunarólagið“
hefir B. Kr. í kafla þeim er nefn-
ist: „Úrræði Sambandsins“, bor-
ið sjálfum sér vitni sem söguleg-
um rithöfundi. Hann ber þar
fram í tilgátum og dylgjum sví-
virðingu á minningu látins
manns. Af því að landsmönnum
yfirleitt er ekki sama um minn-
ingu þess manns og mörgum er
hún kær, verður þessari svívirðu
B. Kr. ekki látið ómótmælt. B.
Kr. segir á bls. 58:
„Félag það í Reykjavík, sem
stóð á bak við stofnun Sambands-
ins, mun brátt hafa séð, að eigi
mundi því takast, að ná allri
verslun Indsins undir sína stjórn,
með aðstoð bankanna einna. pað
varð því ekki komist hjá að taka
ríkissjóðinn með til hjálpar.----
En eigi var því að treysta, eins
og á stóð, að Landsverslunin
héldi áfram. pessvegna var það,
að félag þetta beittist fyrir því,
að ríkið tæki að sér einkasölu á
öllum kornvörum landsins. En
látið var það í veðri vaka, að
þetta ætti að miða til þess, að
tryggja fénaðinum fóður í hörð-
um vetrum. Hitt mun þó hafa ver-
ið aðaltilgangurinn, að Samband-
ið gæti með því móti notað rík-
issjóðinn sem forðabúr og að það
gæti fengið þar ótakmarkað vöru-
lán“.
B. Kr. hefir víða í ritinu farið
með dylgjur um þetta „félag“ í
Rvík, sem hann kallar svo og
sem hann segir að hafi stofnað
Sambandið. Getur þar ekki verið
um aðra að ræða en fremstu
starfsmenn þess. Sú fáfræði og
það skeytingarleysi í meðferð á
sannleikanum, sem kemur fram í
þessu sögulega riti, um stofnun
Sambandsins, verður lengi í minn-
um haft.
En þessi aðdróttun um óheiðar-
lega málsreifun í korneinkasölu-
málinu kemur nær eingöngu niður
á Pétri heitnum Jónssyni frá
Gautlöndum.
Rökin fyrir þessu liggja ljós
fyrir í Alþingistíðindum frá
1921. Atvinnumálaráðherrann,
Pétur Jónsson, bar fram frum-
varp um einkasölu á kornvörum.
pað fór ekki dult, að hann var
sjálfur frumkvæðismaður að þessu
máli og var formælandi þess á
þingi. I framsöguræðu sinni (sjá
Alþt. 1921 C, 254) segir hann:
„Enginn hygg eg heldur þurfi
að lá mér það, þótt eg, sem ekki
býst við ellidauða mínum í þessu
sæti, vildi hreyfa þessu máli, sem
sem eg hefi haft í huga í meira
en 20 ár, á meðan eg sæti í því,
úr því svo vildi til, að hinir ráð-
hen-arnir voru mér sammála. —“
Um málið urðu allskarpai’ um-
ræður, einkum milli atvinnumála-
Framh. á 4. síðu.