Tíminn - 09.06.1923, Side 1

Reykjavík 9. jiíní 1923
%ears
ELEPHANT
CIGARETTES
Gjúffengar og. kaldar
að reykja
Smásöluverð 50 aur, pk.
cfást alstaðar.
THOMAS BEAR & SONS, LTD.,
LONDON.
4
♦
4
♦
4
4
4
4
4
4
4
4
Gengið.
(S)aíbferx
o$ afgrei6slur'aóur Ctmans er
Stgurgeir 5ri&riísíon/
5ambanbsl)ústnu, Seyíjapif.
VII. ár.
Utan úr heimi.
Bændapólitik í Ameríku.
í>að sem hefir hvatt ameríska
bændur einna mest til að stofna
sérstakan stjórnmálaflokk, er gæti
borið áhugamál þeirra fram á
þingi, var stefna sú, er þar ríkti
í járnbrautarmálum.
Bandaríki Norður-Ameríku eru
afarstór, á stærð við alt megin-
land Evrópu, og liggja frjósöm-
ustu héruðin inni í miðju landi.
Samt eru ein 54 ár síðan fyrsta
jámbrautin var lögð yfir megin-
land Ameríku. Síðan hafa verið
lagðar margar línur, og nú hafa
Bandaríkin meira en þriðjung
allra jámbrauta í heiminum, og
j árnbrautarfélögin hafa gefið gíf-
urlega háa vexti af hlutabréfum
sínum. það kann því að virðast
mótsögn að segja, að samt hafa
jámbrautirnar altaf verið reknar
með halla, en svo er það.
Er fyrstu jámbrautimar vom
lagðar, lágu þær gegnum svo lít-
ið bygt land, að hver maður sá,
að þær gætu ekki borið sig. Jám-
brautarfélögin keyptu því stór-
kostleg landflæmi, þar sem þau
höfðu ætlað að leggja járnbrauú
imar. Vom þau ódýr og jafnvel
gefins, því meðan engar jám.
brautir voru, svaraði tæplega
kostnaði að rækta annað en gripi
og það sem hægt var að flytja á
fæti. Vegna jámbrautarlagning-
arinnar hækkaði alt land stór-
kostlega í verði, en jámbrautar-
félögin seldu fyrir fimtugfalt
verð. Græddu þau stórfé á þessu
og gekk nokkuð af gróðanum til
að greiða hallann af sjálfum jám-
brautarekstrinum, en hitt handa
hluthöfunum.
þó að vel væri selt, urðu marg-
ir bændur stóiríkir, því jarðar-
verðið óx á hverju ári og seldu
þeir þá hluta af jörðum sínum,
en bjuggu sjálfir á hinum hlutan-
um. Við þessu sáu félögin þann-
ig, að þau hættu að selja, en
leigðu jörðina framvegis og hækk-
uðu afgjaldið eftir vild.
það sem fór einna verst með
bændurna, var, að jámbrautim-
ar féflettu þá á flutningsgjöldum.
Er sérstaklega vel lét í ári, vom
flutningsgjöld hækkuð, svo að
bændur fengu jafnt hvort sem
vel lét í ári eða illa. Sumstaðar
urðu flutningsgjöld svo há, að
ekki svaraði kostnaði að uppskera
kornið, en þar sem uppskera var
um garð gengin, var komið brent.
Hefir sérstaklega borið á því eft-
ir stríðið, og er átakanlegt að vita
til, að á sama tíma verða miljón-
ir manna í Kína og Rússlandi
hungurmorða, og fæðuskomr dreg
ur allan framkvæmdamátt úr
þýsku þjóðinni, sem þúsundum
smálesta af komi er brent.
Meðan á stríðinu stóð, tók rík-
ið að sér stjóm jámbrautanna.
Varð auðvitað mikill tekjuhalli á
þeim. þegar tölurnar eintómar
voru sýndar, var auðvelt að
sanna, að tekjuhalli hafði orðið,
því nú vom ekki landakaupin
reiknuð með. Hefði auðveldlega
mátt bæta úr með því að hækka
flutningsgjöldin, en það var ekki
gert, því umfram alt þurfti að
auka framleiðsluna. Afleiðingin
sást í því, að Bandaríkin brauð-
fæddu allan heiminn að telja má.
þegar þetta er athugað, sést að
það er engin tilviljun að íslensk-
ir bændur hafa fyrst nú snúið sér
að umbótum á verslunarsviðinu,
en tekið samgöngumar næstar.
H. B.
----o---
Sigurður Eriendsson
frá Lambastöðum.
2. febr. síðastl. andaðist að
heimili sínu Lambastöðum í Mýra-
sýslu bóndinn þar, Sigurður Er-
lendsson.eftir 8 daga legu í lungna-
bólgu. Hann var fæddur að Álftár-
ósi í sömu sýslu 21. jan. 1887, son-
ur Erlendar sál. Sigurðssonar, er
þar bjó samfleytt í 65 ár, og mörg-
um var að góðu kunnur. Sigurður
óist upp í föðurgarði þar til hann
var 22 ára, fluttist hann þá að
Straumfirði, var þar vinnumaður
til vorsins 1914. þá keypti hann
jörðina Lambastaði og byrjaði
þegar búskap. Ári síðar giftist
hann Kristínu þórðardóttur frá
Hrafnkelsstöðum í Hraunhreppi,
er hann lætur eftir sig ásamt 5
börnum og aldraðri móður.
Sigurður sál. var einkar vel gef-
inn maður; komu hæfileikar hans
og mannkostir ljóslega fram í
hverju er hann tók sér fyrir hend-
ur, og hvort sem hann starfaði
fyrir sjálfan sig eða aðra. Á
Lambastöðum gat hann sér þeg-
ar hinn besta orðstýr, kom þar
greinilega í ljós atorka hans, fram-
sýni, skyldurækni fyrst og fremst
við skylda og vandalausa á heim-
ilinu, og svo við aðra út í frá. Lét
hann sér ávalt ant um þau mál, er
gátu orðið heildinni að gagni. En
því miður entist honum ekki ald-
ur til að sýna starfskrafta sína að
fullu út á við. Á sveitin þar á bak
að sjá ágætum manni, sem var
bæði sveitinni og stétt sinni til
sóma. Enda vakti fráfall Sigurðar
sál. mikinn söknuð í brjóstum
allra þeirra, er kyntust honum, því
hann var einkar vinsæll maður, en
sárastur er þó söknuðurinn konu
hans, börnum, aldaðri móður og
systkinum, sem hafa orðið að sjá
á bak ástríkum eiginmanni, föður,
syni og bróður. —
Jarðarförin fór fram að Álfta-
nesi 17. febrúar að viðstöddu
fjölmenni. Síra Einar á Borg
flutti húskveðjuna á heimili hins
látna, en í kirkjunni talaði prófast-
urinn, síra Stefán á Staðarhrauni.
Við gröfina flutti Guðmundur
bóndi Sveinbjarnarson í Foma-
seli stutta en einkar hlýja og
fallega tölu, sem endaði á þess-
um kveðjuorðum til Sigurðar heit-
ins: „því miður er mannssálin
ekki alment gædd þeirri bjartsýni,
að við getum kvatt þig klökkva-
laust. þökk fyrir samúð og sam-
starf! Guð gefi þér góðan og gleði-
ríkan dag! Nú er þér í sannleika
upprunninn sólheiður morgunn
hins eilífa ,dags, og innan lítils
tíma munum vér aftur sjá þig!“
Að lokum flutti Jón bóndi Einars-
son í Miðhúsum ágætt kvæði.
G. S.
-----o----
Ný kreppa.
Útlit fyrir aö treglega gangi með
sölu á saltfiski í Suðurlöndum, og að
gjaldeyrisvandræði muni koma eins
og fyrri daginn. Eyðslan er alt of mik-
il. Bviðirnar hauga inn glingri. Alt of
margir versla, og verða að ai;ka eyðsl-
una til að geta lifað. Síðan koma
skuldakröfur í hraðfara straumi frá
útlöndum. Kreppa byrjar, lcrónan fell-
ur, og baslið vex.
1. íslenska krónan er fallin í
verði um alt að 25% gagnvart
danskri mynt, alt að helmingi
gagnvart mynt sumra annara
landa. í fyrra var einn af háskóla-
kennurum okkar að sigla. Hann
hafði 4000 íslenskar krónur. Fyrir
þær fékk hann 3000 danskar. Lága
gengið íslenska svifti hann fjórða
hluta farareyrisins.
2. fslenska þjóðin skaðast árlega
svo miljóinum skiftir á verðfalli
krónunnar. Embættislaun eru
hærri. Dýrtíðin er meiri. Afborg-
anir og vextir til útlanda þeim
mun hærri, sem lággenginu nem-
ur. Sökum óhagstæðs gengis er
nærfelt ómögulegt að starfrækja
Fasteignabanka og selja verðbréf
erlendis. En af því stafar aftur, að
ekki er fé handbært til jarðrækt-
ar og húsabóta.
3. Lága gengið stafar af fjár-
hruni í kaupstöðum af basli og
ólagi fslandsbanka síðan 1920, af
Ræða
Chr. Michelsen.
Á fundi hluthafanna í Andrea-
sens & Bergens Kreditbank, sem
tapað hefir mörgum tugum mil-
jóna, og ríkið orðið að hjálpa,
sagði hinn mikli foringi Norð-
manna skoðun sína um bankamál
og fjármál landsins:
„Kreppan, sem við glímum nú
við, er ekki bein afleiðing stríðs-
ins, né hins nýfengna friðar.
Menn vita, að á styrjaldartímum
hækkar alt í verði. Og í þessu
stríði,sem var stórfeldara en nokk-
ur styrjöld fyr á öldum, var verð-
hækkunin alveg dæmalaus. Allir
skynsamir menn gátu vitað, að
lækkunin yrði stórfeld. En þegar
til kom, varð lækkunin ennþá gíf-
urlegri en nokkurn hafði grunað.
jjjorska þjóðin hefir ekki staðist
vel eldraunina, allra síst á versl-
unarsviðinu. Við höfum sýnt öll-
um heiminum, að heilsusamlegt
jafnvægi vantar í viðskiftalíf
landsins. Við vorum hlutlausir.
Við græddum manna mest á stríðs-
árunum. Svo kom friðurinn. Búast
mátti við, að þá gengi okkur líka
vel. En það er öðru nær. Varla hef-
ir nokkur þjóð lent í slíku fjár-
málaöngþveiti, eins og við. Orsök-
in liggur þó ekki í því, að við höf-
um „spekúlerað". Við höfum gert
það sem verra er. Við höfum spil-
•að áhættuspil.
Segjum að almenningur hafi
liinum miklu skuldum landsmanna
erlendis, af hinu mikla óorði, sem
skuldir og vanskil sumra sam-
kepnismanna hafa komið á landið.
4. Sambandsfélögin eiga engan
þátt í gengishruninu. þau hafa
staðið í skilum inn á við og út á
við. þau hafa haldið nauðsynja-
vöruverslun sinna félagsmanna í
réttu horfi. þau hafa unnið á móti
óhófi og glysvöruinnflutningi.
5. Samt verða samvinnumenn og
fjöldamargir aðrir íslendingar,
sem ekki hafa tekið þátt í brask-
inu, að líða stórkostlega árum
sarnan fyrir eyðslu, óhóf og stjórn-
leysi nokkurs hluta samkepnis-
manna. þetta er samábyrgð þjóð-
félagsins. Meiri hluti íslendinga
lætur fjórða hluta af starfsafli
sínu og striti í iðgjöld fyrir stór-
skuldunauta íslandsbanka og aðra
vanskilamenn, sem hafa skapað
hinn mikla sjúkdóm, lággengi ís-
lenskrar krónu. **
verið á villigötum.Bankarnir hefðu
átt að bera vit fyrir okkur í pen-
ingamálunum. En því miður verð-
ur að játa, að bankamir eiga
mikla sök á, hvernig komið er.það
má líklega svo að orði kveða, að
fáar greinar atvinnulífsins í land-
inu hafi verið reknar með jafnlít-
illi fyrirhyggju, eins og lánsstarf-
semi bankanna. þegar ölvíma
stríðsgróðans ærði fólk, svo að
það gætti sín ekki, kom það til
bankanna og bað um lán í spila-
borgir sínar, þá hefðu þurft að
vera þar menn, sem sögðu: „þið
megið spila fjárhættuspil ef þið
viljið, en hér fáið þið enga pen-
inga“.
Á þessari gullöld hækkuðu inni-
eignir. það var freisting að lána
þetta fé út. En þá hefðu fjármála-
foringjar landsins átt að láta sem
mest af fénu í tryggar eignir og
trygg verðbréf innlend eða útlend.
En féð var sett í skip og iðnaðar-
fyrirtæki, sem voru bygð á styrj-
aldaraðstöðunni og verðhækkun-
inni. Svo hlaut hrunið að koma.
Og það er ekki hægt að neita því,
að heill hópur af bönkum landsins
ber ábyrgðina.
Svo kom röðin að þessum banka.
Hrun hans var mikið. þjóðbankinn
vildi hjálpa og fól mér umsjá fyrir
sína hönd. 50 miljónir voru lagðar
fram til bjargar. Samt var eg alt
af vondaufur um, að það myndi
nægja. En þegar stórbanki tapar
traustinu, þá er ekki auðvelt að
vinna það aftur. Eftir fyrsta áfall-
ið gekk alt af ver og ver. Menn
2^fc$t£ÍÍ>53Ía
C i m a n 5 cr í Samban&sþúsinu.
©ptn baijlega 9—\2 f. þ
Stmi 496.
18. blað
trúðu ekki bankanum lengur. Fólk
tók út meir og meir af innieign-
um sínum. Erfiðleikarnir fóru dag-
vaxandi. Að lokum var ekki um
annað að gera en að sigla í strand,
setja bankann undir „administra-
tion“. það er auðvelt að sjá, hversu
tiltrúin minkar í þessum efnum.
tír 118 bönkum og sjóðum hafa
verið teknar út 625 miljónir króna.
þar af 240 miljónir úr Andresens
& Bergens Kreditbank. Hér er til-
gangslaust að reyna að dylja og
fela eða breiða yfir hið sanna.
Öll bankastarfsemi verður að
vera háð ströngu eftirliti og að-
haldi ríkisvaldsins.
Eg er ekki mikið fyrir að ætla
ríkinu að blanda sér í stjóm venju-
legra hlutafélaga, sem starfa að
atvinnurekstri. En í huga mínum
er ekki minsti vafi á, að ríkisvald-
ið verður að hafa afarströng laga-
fyrirmæli um starfsemi bankanna
og eftirlit með rekstri þeirra.
Banki er ekki venjulegt hlutafélag.
Bankinn hefir sinn aðalfund, þar
sem eigendurnir mæta fyrir hluta-
bréf sín. En það em ekki hluthaf-
arnir einir, sem eiga bankann.
Miklu fremur eru það eigendur
innlánspeninganna, sem eiga fyr-
irtækið. Eign sparifjáreigenda er
oft tífalt meira en alt hlutafé
bankans. Og samt hafa þeir ekki
minstu áhrif á stjóm bankans og
rekstur hans. Á þessu sviði verð-
ur löggjafarvaldið að grípa í taum-
ana.
1 þeim banka, sem hér er um
að ræða, vora dugandi menn í
stjórn, sem gerðu mikið gagn með-
an verksvið bankans var lítið. En
eftir að bankinn óx, svo að áhrifa
hans gætti hvarvetna í fjármála-
lífi þjóðarinnar, þá höfðu þessir
menn ekki nægilega útsýn yfir hin
stóru viðfangsefni.
Svo höfðum við bankaráð, til ör-
yggis. En hvaða öryggi er í banka-
ráði, sem ekki fær neitt að vita?
það er ekki til annars en dreifa
ábyrgðinni og strá sandi í augu
almennings.
Við Norðmenn höfum nú lært
af reynslunni, að löggjöfin verður
að grípa í strenginn. Fyrst og
fremst verður að harðbanna með
lögum að forráðamenn banka og
lánsstofnana taki þátt í nokkru
braski eða kaupsýslu. Og banka-
stjórar verða að bera ábyrgð gerða
sinna gagnvart þjóðinni, eins og
ráðherrar í þingræðislandi. Ef ein-
hver bankastjóri finnur að hann
getur ekki varið gerðir sínar fyr-
ir samvisku sinni, eðá að hann
hefir brotið lög og reglur bankans,
þá á hann ekki að komast af með
þróttlitla afsökun, heldur afsala
sér stöðu sinni. Slíkur bankastjóri
getur ekki annað gert en taka
hattinn sinn og fara.
Og hér hjá okkur eru margir
menn, sem bankarnir hafa tapað
stórfé á, en bera þó höfuðið hátt.
Gamla lagið, að þeir sem ekki
gátu borgað skuldir sínar, yrðu
gjaldþrota opinberlega, er nú að
ganga úr móð. Nú er það svo, að
litlu skuldunautamir, þeir sem
skulda 10—20—30 þús., eru gerðir
gjaldþrota, en þeir sem skulda
margar miljónir, fá gefnar upp
skuldir sínar. þetta er óholt fyrir
þjóðlífið. þetta ástand þarf að
breytast til betri vegar.
Eitt af blöðunum hér í Bergen
spurði nýlega, hvorf nafn mitt ætti
að verða varnarskjöldur fyrir þá,
sem ábyrgð bera á hruninu. Eg
hefi ekkert slíkt vald, og eg óska
Frh. á 4. síðu.