Tíminn - 13.09.1930, Side 1

©jaftrfert
9$ afgtei&sluma&ur (Timan* rr
Hannpelg þorstcinsóóttic,
3amban&*i?ásiiiu, fieyfjamf.
^fgrctfcsía
Cimans er i Samfcan&sljMnu.
(Dpto fcagíeaa 9—12 f. i).
^tntí <&*.
XIV. írg.
Reykjavík, 13. sept. 1930.
52. bla5.
Er það hefnd?
Síðan greinin „Mbl. og láns-
traustið“, sem birtist í Tímanum
fyrir hálfum mánuði, kom út,
hefir slegið felmtri miklum á lið
íhaldsmanna.
Tíminn hefir sannfrétt, að rit-
stjórar Mbl. hafi fengið alvarlega
áminningu frá ráðamönnum í-
haldsflokksins fyrir það að árásir
blaðsins á lánstraust ríkisins hafi
orðið of áberandi.
En það þýðir ekkert fyrir mið-
stj órn íhaldsflokksins að áminna
ritstjóra Mbl., því að ritstjór-
amir hafa ekki annað gjört í
þessu máli en það, sem æstustu
flokksmenn þeirra hafa aðhafst
leynt og ljóst.
Munurinn er einungis sá, að
atferli Mbl.-ritstjóranna getur
verið hættulegra fyrir framtíð
íhaldsflokksins og álit hans hjá
þjóðinni heldur en athæfi ýmsra
flokksmanna annara, þó að það
sé í sjálfu sér alveg eins víta-
vert.
Málsmetandi menn í íhalds-
flokknum geta flutt til útlanda
ósannar upplýsingar um fjárhag
og stjórn landsins, án þess að
slíkt verði sannað opinberlega. I
einkabréfum og einkasamtölum
geta þeir grafið undan lánstrausti
ríkisins án þess að vera staðnir
að landráðum.
Hún hefir gefist íhaldsmönnum
vel áður, þessi aðferð. Árum sam-
an hefir hún verið iðkuð bak við
búðarborð íhaldskaupmannanna
um þvert og endilangt ísland. I
laumi hafa foringjar Framsóknar-
flokksins verið rógbomir í eyru
bændanna. 1 laumi, einum og ein-
um, hefir verið reynt að telja
bændunum trú um, að beztu for-
vígismenn þeirra og óeigingjöm-
ustu hugsjónamenn væra misind-
ismenn og eigingjamir svikarar.
I hverri sveit á landinu era þeir
þekktir, laumumennimir, sem
bera höfuðið hátt við airnan eða
þriðja mann, en gista krókbekk á
almennum landsmálafundum, þög-
ulir og álútir, mennirnir, sem
bezt hafa gengið fram í því að
rægja Tryggva Þórhallsson og
Jónas Jónsson.
Þjóðinni er enn í fersku minni,
þegar Bjöm Kristjánsson lét
gefa út á erlendum málum níðrit
um Samband ísl. samvinnufélaga
og kaupfélög íslenzkra bænda.
Vitanlega var það alveg óhugs-
anda, að ritlingur þessi gæti haft
annað hlutverk en að spilla tiltrú
samvinnufélagana. Islenzkir dóm-
stólar dæmdu ummælin dauð og
ómerk, og þó var það, að almenn-
ingsáliti sá vægasti dómur, sem
hugsanlegt var að kveða upp í
landi, þar sem réttvísi er viður-
kennd.
'Skugginn af þessu fima-verki
Björns Kristjánssonar hefir hvílt
yfir þjóðmálaferli hans sjálfs og
flokks hans eins og skuggi,
skuggi, sem aldrei gleymist í ís-
lenzkri stjómmálasögu og mirma
mun á það um aldur og æfi,
hvernig íslendingar ejga ekki að
koma fram gagnvart íslandi.
En því miður er framkoma
Björns Kristjánssonar gegn sam-
vinnufélögunum ekki einstök í
sinni röð í herbúðum þeirra
íhaldsmanna.
Það er vitanlegt, að eftir að
íhaldsflokkurinn beið sinn mikla
kosningaósigur sumarið 1927,
hafa ýmsir af foringjum flokks-
ins ekki vitað sitt rjúkanda ráð.
Að lúta í lægra haldi í þingi og
landsstjóm hefir reynst þessum
vanstilltu og valdavönu mönnum
alveg óbærileg tilhugsun. Hinir
óhæfilega löngu eldhúsdagar á AI-
þingi hafa út af fyrir sig borið
vitni um þetta skapstillingarleysi
hinna gömlu ráðamanna. Og þó
hefir þeim það eitt áunnizt, að
kalla yfir höfuð sjálfra sín, bæði
í ræðu og riti, brennandi endur-
minningar óhappaverkanna í
þeirra eigin stjómartíð.
En aldrei hefir þó taumlaus
ofsi og ófyrirleitni íhaldsflokks-
ins risið hæma en í íslandsbanka-
málinu á síðastliðnum vetri. Hátt
á annan áratug höfðu fáeinir
gæðingar og máttarstólpar íhalds-
flokksins öslað í fjánnunum þess-
arar aumlega stöddu útlendu láns-
stofnunar. Fyrir verðlausa víxla
höfðu þeir byggt háar hallir og
lifað eins og auðkýfingar. Merk-
ur maður sagði í fyrrahaust, að
íhaldsflokkurinn íslenzlri væri að
því leyti eftirtektarverðastur, að
í honum væru snauðustu öreig-
aiTiir í landinu. Vald sitt yfir
bankanum notuðu þessir menn
til að tryggja sér pólitísk yfir-
ráð í landinu. Raunverulega
lagði íslandsbanki fram stórfé
árlega til Morgunblaðsins og
annara málgagna íhaldsflokksins
á Akureyri, Isafirði, Seyðisfirði
og Vestmannaeyjum.
En bankastjórar íslandsbanka,
héldu fallandi fjármálafyrirtækj-
um uppi með því að bæta skuld á
skuld ofan, án þess að bankinn
gæti haft upp úr því nokkum
skapaðan hlut annan en þann, að
leyna töpuðu miljónunum með
bókun verðlausra eigna.
Þrátt fyrir marg endurteknar
tilraunir um stuðning frá ríkisins
hálfu, fór íslandsbanki á höfuðið.
En mennimir, sem lifað höfðu
á lánunum, heimtuðu að ríkið sæi
þeim áfram fyrir lífsviðurværi og
áhrifavaldi í þjóðfélaginu með því
að taka ábyrgð á peningunum,
sem þeir voru búnir að tapa.
íhaldið laut í lægra haldi.
Stjórn og þingmemhluti tóku í
taumana og neituðu að láta þjóð-
ina ganga í ábyrgð fyrir þann
„fína öreigalýð“, sem leggur til
stóru auglýsingarnar í Morgun-
blaðið.
I örvílnun úrræðaleysisins
gjörðu Mbl.mennirnir tilraim til
að hefna sín. Hefndin átti að
koma niður á einum manninum í
ríkisstjóminni, Jónasi Jónssyni
dómsmálaráðherra.
En hefndin mistókst.
Ihaldsmenn höfðu meiri van-
sæmd af þessari ægilegu hefndar-
tilraun en nokkumtíma hefir
komið yfir nokkum annan stjóm-
málaflokk í Norðurálfunni.
7585 menn og konur á íslandi,
þ. e. þriðjungur allra landkjörs-
kjósenda, sýndu Morgunblaðinu
þá fádæma lítilsvirðingu að fela
manninum, sem blaðið og flokk-
ur þess sagði brjálaðan, eina
æðstu og virðulegustu trúnaðar-
stöðu ríkisins.
Á eftir hinni pólitísku morð-
tilraun á J. J. ráðherra, kemur
svo hið gapalega framferði íhalds-
ins gagnvart lánstraustinu.
Er þetta líka hefnd?
Tíminn á bágt með að trúa
þvi að svo sé.
En myndi nokkur maður hafa
trúað því fyrirfram, að íhalds-
flokkurinn myndi grípa til ann-
ara eins vopna og þeirra, sem
hann beitti síðastliðinn vetur í
baráttunni gegn Jónasi Jónssyni.
Enginn hefði heldur trúað því,
að Mbl. myndi gjöra tilraun til
að hræða þing og stjóm til und-
anlátssemi í Islandsbankamálinu,
með því að hefja árásir á sjálf-
an þjóðbankann.
Tíminn vill að svo stöddu halda
sér við þá skýringu, að herferð
íhaldsmanna gegn lánstrausti
landsins, sé aðeins vanhugsuð til-
raun til að hindra starfsemi Bún-
aðarbankans og dreifing veltu-
fjárins út um sveitirnar.
En eftir lestur Morgunblaðs-
ins tvær síðustu vikumai’, er full
ástæða til að spyrja:
Er þetta líka hefnd?
Er það hefnd „fínu öreiganna“
alveg eins og rógurinn um Lands-
bankann og hin dæmalausa ofsókn
gegn J. J. ráðherra?
Eru „fínu öreigamir“ núna að
hefna sín á þjóðinni fyrir dóm-
inn sem hún kvað upp yfir „stóru
bombunni“.
Á víðavangí.
Óðinn og Ægir.
Mbl. er samt við sig núna í
vikunni, þegar það er að fjarg-
viðrast út af því, að varðskipið
Ægir hafi orðið dýrara en Óð-
inn, sem byggður var í stjómar-
tíð Magnúsar Guðmundssonar.
Nú vita allir, að smíði Óðins var
hið mesta hneyksli. Reyndist
skipið ósjófært og lá við, að því
hvolfdi í blíðaveðri um hásumar-
ið. Var svo þetta meistarastykki
íhaldsins umskapað með æmum
kostnaði, en M. G. hlaut skapraun
fyrir frammistöðuna. Um Ægi er
það hinsvegar vitanlegt, að hann
er stórum vandaðra skip. Er m.
a. sérstaklega lagaður og tækjum
búinn til að bjarga skipum úr
háska. Kom sá útbúnaður Ægi
í góðar þarfir nú fyrir nokkrum
dögum, er hann bjargaði skip-
inu „Hæni“ norður við Rifstanga
og kom því heilu og höldnu til
Akureyrar, því að flestir vora
úrkula vonar um að nokkuð þýddi
að fást við björgun. Bjargaðist
þannig mjög mikið verðmæti frá
eyðileggingu, eingöngu fyrir hinn
góða útbúnað varðskipsins. Mun-
ur varðskipanna kemur þá ekki
síður í ljós í því, að Ægir hefir
tekið miklu fleiri skip við ólögleg-
ar veiðar en Óðinn. Eða vill Mbl.
halda því fram, að skipstjórinn á
Óðni sé þeim mun óduglegri?
Því mun fjarri fara, heldur líklegt
að hin misjöfnu gæði skipanna
mestu i’áði um þann mun. Rétt
er að vekja athygli á því, að
Óðinn gengur fyrir kolaafli en
Ægir er útbúinn með „dieselvél“
eins og meirihluti allra vandaðra
skipa, sem nú eru byggð í heim-
inum. Eru „diesel“-vélar talsvert
dýrari en gufuvélar, en olían,
sem þær brenna, hinsvegar stór-
um ódýrari en kolin, og árlegur
reksturskostnaðiu- slíkra skipa
þess vegna miklu minni.
Mbl. og skólarnir.
Morgunbl. bregður núveranda
Utan úr heimi.
Það eru ekki nema tvö ár síð-
an allur heimurinn stóð á önd-
inni út af Italanum Nobile og
mönnum hans, sem voru að láta
lífið norður í íshafi. Þessir menn
lögðu af stað í nýtízkuloftfari
norður í höf, komust alla leið
að norðurheimskautinu, en á
heimleiðinni bilaði loftskipið, og
féll niður á ísinn. Fregnin um
ófarir þeirra barst fljótt í loft-
skeytum til mannabyggða. Skip
og flugvélar voru gjörð út í
leit hundruðum saman, og loks-
ins tókst að bjarga nokkrum
hluta leiðangursmanna aðfram-
komnum, en hinir hafa aldrei
fundizt. — I þessari leit lét
Ámundsen líf sitt, maðurinn, sem
fann suðurheimskautið.
Nú í síðastliðnum mánuði hefir
gjörst annar atburður, sem enn
á ný vekur veröldina til umhugs-
unar um baráttu og afdrif þeirra
maima, margra hverra, er leggja
leið sína á norðurvegu og líf sitt
hafa látið á altari vísindanna og
frægðarinnar.
Tildrög þess atburðar urðu á
tíma, sem var fyrir minni þeirr-
ar kynslóðar, sem nú er á léttasta
skeiði. Þau gjörðust á öldinni
sem leið, árið 1897.
ÞaÖ var fyrir 33 árum, sem
sænski vísindamaðurinn Salomon
August Andrée, réðst í það
hættulega fyrirtæki að leggja af
stað til norðui’heimskautsins í
loftbelg. Flugvélar og loftskip,
eins og nú þekkjast, voru ekki til
í þá daga. Ef Andrée hefði heppn-
ast sú för hefði hann orðið fyrst-
ur manna til að finna norður-
heimskautið. En förin heppnaðist
ekki.
Loftbelgurinn, sem Andrée
notaði til fai’arinnar var smíðað-
ur í Frakklandi. Sjálfur var
Andi’ée hugvitsmaður og hafði
gjört á honum ýmsar endurbæt-
ur. Hann ætlaði sér að vera hálf-
an þriðja sólarhring á leiðinni til
heimskautsins.
Sunnudaginn 11. júlí 1897 lagði
hann af stað í loftbelgnum frá
Svalbarða, ásamt tveim félögum
sínum, Frankel og Strindberg.
Ofsastormur bar þá í norðurátt.
Þeir sáust aldrei aftur lifandi.
En í ágústmánuði í sumar fann
norskt selveiðaskip, sem Brattvág
heitir, bein Andrée og félaga hans
á Hvíteyju langt norður í íshafi.
Fyrir löngu hafði þeirra verið
leitað á þessari sömu eyju, en
líkin þá sennilega á kafi í snjó.
Dagbók Andrée fannst hjá beina-
grindunum, og gjört er ráð fyrir
að innihald hennar gefi nánari
upplýsingar um örlög þeirra fé-
laga.
Búizt er við, að loftbelgur-
inn hafi fallið niður á ísinn, en
mennirnir hafi farið fótgangandi
til eyjarinnar og dáið þar af vos-
búð, líklega ekki af hungri, því að
dýr hafa þeir sýnilega skotið til
matar sér.
Fréttin um þennan einkenni-
lega fund barst til Noregs með
öðru veiðiskipi, sem hafði hitt
Brattvág norður í íshafi. Vakti
hún geisilega athygli. Skip og
fiugvélar lögðu af stað hópum
saman til að leita að Brattvág,
og stórblöðin á Norðurlöndum
gjörðu út fjölda legáta til að
grípa fréttirnar glóðvolgar. —
Sænska stjórnin borgaði útgjörð-
ai’félaginu, sem á Brattvág, 20
þús. kr. fyrir að kalla skipið
heim með loftskeyti.
Þann 31. ágúst tókst finnsk-
um flugmanni að finna hið lang-
þráða skip skammt norður af
Noregi. Það var þá á heimleið
með beinagrindur hinna ógæfu-
sömu vísindamanna frá 1897,
sem sjálfir eiga nú að verða
rannsóknarefni vísindamannanna
1930!
lcennslumálaráðherra um það, að
hann beiti hlutdrægni um veit-
ingu kennaraembætta. I tíð nú-
verandi stjórnar hefir kennari
aldrei verið rekinn frá starfi
sínu af pólitískum ástæðum og
er slíkt að vísu ekki þakkarvert.
En hefir Mbl. gleymt því, að í-
haldsmenn ráku Þorberg Þórðar-
son frá kennslustörfum við skóla
í Rvík, eingöngu af því, að
hann hafði aðra skoðun á stjóm-
málum en meirihluti skólanefndar.
Hlaut íhaldið af hermdarverki
þessu vel’ðskuldaða vanvirðu. Nú-
verandi stjórn gjörði aftur á móti
Magnús þingsöguritara að pró-
fessor við háskólann, þó að hann
hafi manna mest sagt ósatt um
Framsóknarflokkinn, að Mbl. und-
anteknu, og þó að meiri ástæða
hefði verið að láta hann fara frá
háskólanum en Þorberg frá Iðn-
skólanum. — Dylgjur Mbl. um
Samvinnuskólann verða eldri tekn-
ar alvarlega nú fremur en hingað
til. Hefði blaðið fyrir löngu verið
látið sæta ábyrgð fyrir lúaleg
skrif um skólann og nemendur
hans, ef aðstandendur skólans
legðu sig niður við málaferli. Ber
og þess að minnast með þakklæti,
að Mbl. hefir gjört sitt til að
auglýsa skólann, þó eigi komi
góðvilji til. Er hin ágæta aðsókn
að skólanum vafalaust að ein-
hverju leyti Mbl.-kaupmönnun-
um að þakka.
Gengisvizka „pexarans“.
Magnús Guðmundsson, sem á-
heyrendur Alþingis kalla „pexar-
ann“ af því að ræðumennska
hans er eins og þegar lundstirðar
próventukonur þræta um smá-
muni, skrifar langt mál í Mbl. til
að réttlæta gengishækkunar-
brask Jóns Þorlákssonar. M. G.
heldur því fram, auðvitað í trássi
við sína eigin skynsemi, að at-
vinnurekendur hafi ekki beðið
tjón af gengishækkuninni. Rök
hans eru þau, að verðlag á inn-
lendri og útlendri vöru hafi
hvorttveggja fai’ið lækkanda. Nú
er rétt, að M. G. leysi úr eftir-
faranda dæmi: Bóndi skuldar
570 krónur um það leyti, sem
Jón Þorláksson verður fjármála-
ráðheiTa. Þessa skuld ætlar bónd-
inn að borga upp með afurðum
góðærisins 1924. En í góðærinu
hefir J. Þ. hækkað krónuna um
25 aura, þannig, að skuldin, sem
í upphafi var 570 krónur jafn-
gildir nú 820 lággengis krónum.
Skuldin hefir því raunveralega
liækkað um 250 krónur, og
þessar 250 krónur verður nú
bóndinn að borga af því að sum-
ir stéttarbræður hans vora svo
óheppnir að kjósa íhaldsmenn á
þing haustið 1923. Sé dæmið tek-
ið frá annari hlið, kemur það
þannig út, að bóndi, sem ekki
þurfti nema 57 dilka til að verða
skuldlaus meðan gengið hélzt ó-