Tíminn - 01.02.1931, Side 4

8
TÍMINN
Guðmundur Einarsson frá Miðdal
Skipaskagi eða
Akranes
Meðan Alþingi stóð yfir í fyrra og
rætt var um fjárveitinguna til hafn-
ar á Akranesi, birtust nokkrar grein-
ir í dagblaðinu Vísi, sem fjölluðu
um það að mestu, hvað væri hið
rétta nafn kaupstaðarins, sem vana-
lega er kallaður Akranes. Greinar
þessar rituðu „Garnall Borgfirðing-
ur“, sem hélt því fram, að hið rétta
og foma heiti kaupstaðarins væri
Skipaskagi á Akranesi, en skaginn
ekki Akranes út af fyrir sig, og
„Gamall íslendingur“, sem nefnir sig
í síðustu grein sinni Pál Jónsson,
er heldur því fram, að hið rétta nafn
sé aðeins Akranes, og að Skipaskaga-
nafnið eigi alls ekki rétt á sér. þriðji
maðurinn, sem lagði orð í belg, var
Björn frá Grafarholti, er reit eina
stutta grein. Tók liann afstöðu með
„Gömlum Borgfirðingi" og getur þess
þar, að ef fleiri eldri Akurnesingar
létu til sin heyra, þá rnyndu þeir
verða i meirahluta, er héldu fram
gamla nafninu: Skipaskagi á Akra-
nesi.
Eg bjóst við því( að umræðum um
þetta mál væri ekki lokið og var að
bíða eftir framhaldi, en vegna þess,
að svo virðist, sem deilendumir séu
þagnaðir og enginn ætli að taka um-
ræðumar upp, þá þykir mér rétt, sem
gömlum Akurnesingi, og sem hefi
alizt þar upp, að ég láti til mín
•heyra með nokkrum orðum.
þegar ég var að aiast upp á Akra-
nesi, voru þar tveir hreppar, Akra-
.neshreppur og Skilmannahreppur. Ut-
ræði var þá frá innra-Hólmi og allu
leið inn í Voga að vestanverðu á
Akranesi. Skipaskagi var þá nefndur
i allra munni, sá hluti Akranessins,
sem kaupstaðurinn stendur nú á.
Nokkru fyr fór að myndast þar lítið
þorp og voru þar tvær verzlanir.
þorpið óx nokkuð liraðfara vegna
góðrar aðstöðu til sjóarins, því að
aðstaðan til slíkra fanga var lang-
hezt af Skaganum og er því ekki aö
furða þótt kauptúnið hafi risið þar
upp. Lika var það allra meining í
þá daga, meðan strjálbyggt var á
Skaganum, að Skaginn væri falleg-
astur staður á Akranesi og jafnvel
þótt víðar væri leitað um iandið.
Smátt og smátt óx þorpið svo mikið
á Skipaskaga, að það fékk kauptúns-
réttindi. Sannar eftirfarandi visu-
partur, sem allir geta séð i æfiminn-
irigum Péturs biskups PétursSonar,
að það var Skipaskagi, seni fékk
kauptúnsréttindi, en ekki Akranes.
Vísupartur Péturs biskups er svona:
„Kaupstaður á Skipaskaga
skötnum verður helst til baga“.
Á Akranesi var Skipaskagi allt ai
kallaður Skagi manna á meðal i hér-
aðinu, en þegar utar dró á Akra
nesi og út um land, var skaginn,
sem kauptúnið stendur nú á, allt af
neíndur Skipaskagi, eins og eítirfar-
andi vísa í skáldatali Símonar Dala-
skálds bendir til:
Flug með ýðil andar há
ellin stríð þó hamli.
Skipa-tíðum-skaga á
skálda-Lýður gamli.
Einhverntíma á árunum 1880—90
var Akraneshreppi skift af þeim á-
stæðum, að Skipaskagamenn vildu
sökum þess hve þorpið þar hafði
vaxið, verða sérstakt hreppsfélag. Sá
maðurinn, sem barðist mest fyrri
skiftingunni, var Hallgrímur í Guð-
rúnarkoti, enda var hann hreppstjóri
og foringi Akranesshreppsins. þessi
skipting kostaði mikla haráttu, því að
hver vildi ota fram sínum tota. Inn-
nesið var miklu fátækari hlutinn af
hreppnum og vildi því síður skipt-
ingu. Eitt mesta þrætueplið varð
kirkjan, sem tilheyrði Innnesinu, en
Skipaskagamenn vildu fá hana til
sín og sú varð útkoman, að þeir
unnu og Garðakirkjan þar með flutt
á Skipaskaga — rifin og flutt þang-
að, en Innnesmenn urðu að byggja
sér nýja á Innra-Hólmi. Árni bóndi
á Innra-Hólmi varð frumkvöðull
nýju kirkjubyggingarinnar á Innra-
Hólmi, þar sem staðið hafði kirkja
fyrir 90 árum. Meðan umræður stóðu
yfir um skiptinguna, þá héldu allir,
að hreppurinn á skaganum myndi
bera nafnið Skipaskagahreppur, en
það varð ekki, heldur voru hrepp-
amir nefndir Ytri og Innri-Akranes-
hreppar. Eftir skiítinguna og upp frá
því, fór Akranesnafnið smám saman
að festast við Skipaskaga eða Ytra-
Akraneshrepp. En mér vitanlega hef-
ir Akranesnafnið alls ekki verið lög-
fest.
það, sem ég hefi týnt til hér að
framan virðist mér sanna það, að hið
rétta nafn á kaupstaðnum sé ekki
Akranes heldur Skipaskagi.
það hefði t. d. þótt heldur kátlegt í
fyrri daga, þegar maður var kom-
inn „Pvtta vestur um Skaga“, að þá
hefði einhver sagt, að nú værum við
komnir „Pytta vestur um Akranes",
en þetta voru miðin þar efra. það
þætti víst ekki neitt vitlaust, að segja
hið sama núna, því að mér virðist
að þeir, sem halda fram Akraness-
nafninu, séu alveg komnir „Pytta
vestur um Akranes".
Eg tel illt ef Skipaskaganafnið
verður lagt niður fyrir trassaskap og
hirðuleysi manna. Hin réttu örnefni
rnega ekki týnast, því að þau eru
saga þjóðarinnar og ef að röng nöfn
eru sett í staðinn, þá er þar rang-
tærsla í sögunni.
Eg hefi ritað þessar línur veglia
þess, að ég liefi orðið var við hve
nafnarangfæi'slan i kaupstöðum hefir
íætt af sér margar vitleysur. Fyrir
nokkrum árum las ég í iilaði fréttir
af Akranesi. þar stóð að nú (í 12.
viku suinars) væri verið að ljúka
við að hirða öll tún á Akranesi. Hér
var átt við Skipaskaga, en þá vur
sláttur varla býrjaður almenrit á
t.únum'" á Akrunesi.
Öðrn sinni las ég í lilaði, að nú
væri búið að útrýma öllum liundum
á Akranesi. Svo vildi til, að ég var
nokkruin dögum seinna á ferð á
hinu rétta Akranesi, og var þá
liundatalan sú samu á hverjum bæ,
að því sem mér virtist, og hún var
áður.
Einu sinni las ég í biaði, að þor-
steinn á Grund hefði fyrstur grafið
brunn á Akranesi. þótti mér það dá-
lítið skrítið, þvi að í minum upp-
vexti. voru þar margir brunnar.
Allir þeir, sem hafa ritað þessar
fréttir í blöðin, hafa átt við Skipa-
skaga.
Mörg rök eru enn til fyrir því, að
að Skipaskaganafnið sé rétt, en
Akranesnafnið rangt, en þau læt ég
bíða þar til nýtt tilefni gefst.
Gamall Akumesingur.
----o----
Bækur
Samvinnan.
Eitt af þeim tímaritum, sem út er
gefið hér á landi er Samvinnan.
Hún flytur ekki sögur eins og hin
tímaritin, sefeir ekki einhliða þing-
sögu eins og eitt timaritið gerir,
lieldur ræðir Samvinnan um atvinnu-
málin, samvinnumálin og ýms fram-
tíðarmál lands og þjóðar. Jafnframt
birtast i henni greinar sögulegs efn-
is, sem varpa meira eða minna ljósi
yfir liðna tímann, ljósi sem þá er
ætlað að lýsa fram á veg.
Bændum er Samvinnan ekki nógu
kunn. Hún þarf að vera iesin á
hverju byggðu bóli. 1 henni hafa
birzt margar ágætar greinar. Sumum
þeirra hefir verið gefinn of lítill
gaumur eins og greinum Jónasar
Jónssonar um byggingar og Jóns Sig-
urðssonar um samgöngur o. fl. Til
liinnar síðari hefði mátt taka ekki
litið tillit við ákvörðun á vegar-
stæðum hér og þar um landið.
í nýútkominni Samvinnu er grein
eftir Jón Gauta Pétursson um „Verzl-
unarárferði landbúnaðarins á íslandi
um 100 ár“. Er það mjög merk
grein, sem teukr fyrir að ræða og
rannsaka áður lítt eða ekki rann-
rannsakað efni.
Landbúnaðurinn íslenzki er ein-
hæfur. Bóndinn íslenzki kemst ekki,
eða illa, af með sína eigin fram-
leiðslu. Hann verður að selja nokk-
uð af henni til þess að geta keypt
sér þær þaríir sinar, sem bann ekki
getur framleitt sjálfur. Hvernig
verzlunin er hefir því mikil áhrif á
afkomu bóndans. þessu hafa bændur
ekki veitt nægilega gaum. það er
svo, að hlutfallið milli verðlags á
aðkeyptu vörunum og þeim vörum
er bóndinn hefir að selja, er mjög
breytilegt. þess vegna er bóndanum
misarðsöm verzlunin. þess vegna
verður afkoma lians misjöfn. Og
þess vegna á bóndinn að liaga verzl-
un sinni misjafnt.
í grein Gauta hefir hann nú tek-
ið sér fyrir hendur að rannsaka
hvernig þessu hefir verið varið í
þingeyjarsýslu síðastliðin 100 ár,
eða frá 1830 til 1930. Hefir hann þar
farið eftir verzlunarreikningum
hænda. Hann leggur í kaupvöruein-
ingu það, sem hann telur að sé sem
Guðmundur Einarsson er einn
hinn eftirtektarverðasti meðal
hinna yngri listamanna okkar og
er án efa hinn fjölhæfasti meðai
þeirra allra.
Hann er upprunalega mynd-
höggvari og lærði þá iðn suður í
Þýzkalandi hjá góðum kennurum.
Fylgir hér mynd ein er hann hef-
Guðmundux
ir höggið, af stúlku með könnu,
og er hún hið prýðilegasta verk.
Eitt er ekki sízt eftirtektarvert
við þá mynd, það, að hún er
höggin úr grásteini íslenzkum.
Án efa er Guðmundur fyrsti
listamaðurinn, sem hefir fullgert
mynd úr því efni. — Nú er hann
í viðlögum að fást við að höggva
út mynd af Jóni Arasyni, úr
sama efni og mun hún eiga að
geymast í kirkju katólska safn-
aðarins í Reykjavík.
En ekki er lífvæniegt fyrir
myndhöggvara á landi hér og því
hefir Guðmundur orðið að fást
við margt annað en að höggva í
stein. Hann hefir málað margar
myndir og tíðum sótt viðfangs-
efni sín upp til óbyggða. Fáir nú-
lifandi menn, jafnaldrar hans
munu jafnkunnugir honum í ör-
æfum landsins og hefir hann lýst
mörgu þaðan vel og prýðilega,
bæði í myndum sínum og eins í
greinum í ýmsum tímaritum.
Myndir af körlum og klettum
hefir hann rist í málmþynnur —
næst því sem meðalbóndinn keypu
um miðju tímabilsins.
1 kaupvörueiningu er:
10 vætt. rúgur,
4 vætt. bankabygg,
% vætt baunir,
2 vætt. matarsalt,
60 kg. hvítasykur,
20 kg. kaffi,
10 kg. smíðajárn.
Framleiðslueiningu kallar hann
aftur 2 kg. hvít vorull, 14 kg. ket, 3
kg. mör og 3 kg.gærur.
Með töflum og lésmáli útskýrir
liann nú hvernig kaupmáttur inn-
lendu vörunnar hafi verið breytileg-
ur. Sem sýnishom set ég hér töflu
er sýnir hve mikið af hinum ýmsu
vörutegundum þurfi til að borga
kaupvörueiningu Hvit vorull Kjöt :0 S í- 1 O
Tímabil kg. kg. kg. kg.
1830—1839 .... 228 1210 321 855
1840—1849 .... 241 960 330 660
1850-1859 .... 181 837 290 535
1860—1869 .... 134 848 334 514
1870—1879 .... 138 766 419 419
1880—1889 .... 148 456 356 327
1890-1899 .... 138 539 446 407
1900—1909 .... 120 472 438 260
1910—1914 .... 114 ' 431 440 261
1915—1919 .... 121 375 283 283
1920—1923 .... 245 499 386 384
1924—1929 .... 122 416 297 206
raderingar — og eru þar á meðal
ýms ágæt verk.
1 eðli sínu er Guðmundur mað-
ur þjóðlegur og kann því vel að
meta þjóðleg verðmæti. Þrátt
íyrir skólagöngu erlendis og dvöl
þar í áratug, hefir list hans jafn-
an borið þann blæ, að auðséð er
að þar er íslendingur að verki.
Einarsson
Þykir mér það mikill kostur við
þá listamenn okkar, sem segja
má það um. Og kunnugleika hef-
ir Guðmundur frá Miðdal á flestu
hér til sjós og lands, róið margar
vertíðir á opnum bátum, en fædd-
Menn sjá að ullarverðið er tiltölu-
lega hæst 1910—14, ket og mörverðið
er hæst 1915—1919, og gæruverðið
1924—29. 1930 er ekki með en allir
vita að nú er kaupmáttur ullarinnar
og gæranna sama seip. enginn.
það er í þessari grein mjög mik-
ill íróðieikur sem bændur þurfa að
kynna sér og þess vegna er ég að
vekja athygli þeirra á Samvinnurmi
og þessari grein. Mér þykir mikil
vöntun að eþki skuli kaupgjaldið,
sem hefir svo mikil áhrif á fram-
leiðsluverðið, vera tekið til rann-
sóknar líka. En það biður annars
tima, eða annars manns.
En bændur sem lesa greinina,
þurfa að aðgæta út frá henni hvern-
ig þetta er nú. Og þegar þeir gera
það munu þeir finna, að kaupmátt-
ur varanna þeirra er misjafn. Eftir
því þurfa þeir að laga sig. Og þeir
munu líka finna, að þeir fvrir sama
magn af gjaldeyrisvörunni geta
keypt mismikla næringu í liinum
ýmsu erlendu vörum, og eftir því
jiurfa þeir að taka, og breyta til eftir
þvi sem við á, svo verzlunin verði
þeim sem haganlegust. Og þetta
vildi ég liiðja menn að liuga vel.
31. des. 1930.
P. Z.
-----o------
Stúlka. (Grásteinsmynd).
ur og uppalinn í sveit og- opnaði
fljótt augu sín fyrir yndisleik og
tign íslenzkrar náttúru. Víða
hefir hann farið um lönd og
lengst komizt austur til Tyrk-
lands og Litlu-Asíu.
Fyrir jólin síðustu hélt Guð-
mundur sýningu á verkum sínum,
sem vakti mikla eftirtekt. Ekki
vegna höggmynda, málverka eða
teikninga, eins og vant er, heldur
vegna þess að þar var mesti sæg-
ur af ýmsum skrauts- og nyt-
semdarmunum, sem Guðmundur
hafði mótað og rennt úr íslenzk-
um leir, og síðan brennt og litað
í ofni þeim, er hann hefir fengið
sér frá Þýzkalandi. Er þarna vís-
ir til hins merkilegasta listiðn-
aðar og má búast við mörgum
nytsömum og góðum gripum
þaðan.
ISíðasta Alþingi veitti Guð-
mundi nokkurn styrk til þessa
fyrirtækis og er það stórþakkar-
vert; enda hafði Guðmundur áð-
ur sýnt lofsverðan áhuga á þessu
og lagt mikið fé í rannsóknir á
leirtegundum íslenzkum. Er gleði-
legt að árangurinn hefir þegar
orðið svo góðúr, sem sjá mátti
á sýningunni í Listvinafélagshús-
inu og mun ég seinna segja les-
endum Tímans lítið eitt nánara
frá leirbreimslustofu Guðmundar
Einarssonar. R. Á.
Ritstjóri: Gisli Guðmundsson.
Ásvallagötu 27. Sími 1246.
PrentsmiBjan Acta.