Tíminn - 30.07.1932, Page 1

©faíbferi
o$ afgrciðslumaður Cimans cr
KannoeÍQ £>orsteins5óttir,
Ccefjaujölu 6 a. Keyfjamf.
^.fgreibðía
X í m a u s er i £œf jargötu 6 a.
(Dpin ða^Iega fL 9—6
Simi 2355
XVL árg.
Reykjavík, 30. júlí 1932,
33. blað.
Utan nr heimi.
Svo má virðast, að nógu margt
geri kröfu til athygli og íhug-
unar af því sem nú fer fram í
okkar eigin landi, svo að það sé
næsta óþarft, að beina hugum
manna að atburðum sem gerast
í fjarlægum löndum og ætla
mætti að varðaði minna um. En
þar hafa þó nýlega gerst tíðindi,
sem varða þjóð okkar meir en
flest það sem deilt er um í inn-
anlandsmálum. Verzlun og sam-
göngur hafa gert heiminn að
einni, lífrænni heild, sem
blóð viðskiptanna streymir eftir
út til hinna yztu afkima. ísland
er þó ekki lengur neinn afkimi;
afkoma lands vors og örlög eru
nátengd því sem gerist í stór-
pólitíkinni,- og margt það, sem
við höfum tilhneyging til að
kenna hver öðrum og bítast út
af á rætur sínar í ráðstöfunum
stórveldanna, baráttu þeirra og
samningaumleitunum. Áhrif ó-
friðarins mikla á afkomu íslenzku
þjóðarinnar eru alkunn. Þau
hafa lyft okkur og dregið niður
í djúpið á víxl, og þeim áhrifum
slotaði sannarlega ekki við ó-
friðarlokin sjálf. Eftir ófriðinn
mikla hefir verið háð viðskipta-
og fjármálastríð milli þeirra, sem
frá 1914 til 1918 börðust með
vopnum, með noklcuð líku hugar-
fari og ríkti í sjálfum mann-
drápunum. Viðskipta-, skaðabóta-
og skuldastyrjöldin hefir að vísu
ekki tætt sundur mannslíkami á
sama hátt og sprengikúlurnar,
en verið þó seigdrepandi með
flogum þar til Norðurálfan er
nú komin á heljarþröm. Skulda-
skifti og skaðabótagreiðslur, sem
•ekkert eiga skylt við eðlilegt við-
skipta- og atvinnulíf heldur þvert
á móti eiga upptök sín í eyðingu
og niðurníðslu, hafa þjakað þjóð-
irnar og lagt atvinnu þeirra og
afkomu í rústir. Það mega því
tíðindi heita, þegar fyrsta sporið
er stigið frá hefndarhug Versa-
illes-samninganna til þess sam-
hugs og samstarfa, sem nauð-
synleg eru, ef af endurreist á að
verða án nýrra harmkvæla. Þeg-
ar Englendingar á Lausanne-ráð-
stefnunni hafa forgöngu um að
færa ófriðarskaðabætur Þjóð-
verja úr 35 miljörðum niarka
niður í eina 3 miljarða, sem eiga
að greiðast þegar Þjóðverjar eru
þess megnugir, þá er fyrsta
sporið stigið til þess fjárhags- og
viðskiptafriðar, sem allri Norð-
urálfunni er nú nauðsynlegur, ef
vel á að fara. Það eru stórtíð-
indi, sem íslendinga varða eigi
síður en aðrar þjóðir og er vísast
að nú sé komið yfir hvarfbaug
kreppunnar, ef haldið verður á-
frarri á sömu braut.
En það þarf fleiri spor að stíga
og þau sum stór, til að batinn
verði vís. Alþjóðafundir hafa
margir verið haldnir frá því ó-
friðnum’lauk, en flestir með svo
litlum árangri, að vonleysið hef-
ir fylgt öllum fundarhöldum til
þessa. Og þó hafa þau ekki verið
þýðingarlaus. Viðfangsefnin hafa
verið rædd og skýrð fyrir al-
menningi, þar til nú að kreppan
og umræðurnar eru búnar að
móta svo almenningsálitið, að á-
byrgir stjórnmálamenn hafa
treyzt til að stíga spor, sem
fyrir nokkru var óhugsandi. Al-
menningsálitið er voldugur drott-
inn, sem fleygir þeim mönnum
til jarðar, sem engin tillit taka.
Það er seint í snúningum en
sveigist inn á réttar brautir fyr-
ir þrautgóða forustu, og nú þeg-
ar forustumenn stórþjóðanna
telja sig hafa bakhjarl til stórra
ákvarðana má vænta að fleiri
góð tíðindi fari á eftir. Nú þeg-
ar horfið er frá vopnlausri styrj-
öld til skilnings og- samstarfs,
má vænta að framhald verði á
sömu braut. Nú stendur yfir
Ottawafundur alríkisins brezka
og er árangur Lausanne-ráð-
stefnunnar góður undirbúningur
þess, að sá fundur skili nokkuð
áleiðis, ekki eingöngu þeim ríkj-
um, sem mynda Bretaveldi, held-
ur og þeim löndum, sem skyld-
ast eiga við hagsmuni brezkra
þjóða. Og í haust verður haldinn,
fyrir forgöngu Englendinga og
Frakka, alþjóðafundur um við-
skipta- og peningamál, en eins
og kunnugt er, eru peninga- og
gj aldeyrismálin höf uðúrlausnar-
efni þessara tíma. Verðhækkun
gullsins og verðlækkun allra
framleiðsluvara er ein aðalorsök
kreppunnar og leiddi til þess á
síðastliðnu hausti að gullið valt
úr sessi og síðan er í rauninni
enginn alþjóðagjaldmiðill til. Má
nú líta vonglöðum augum til
þessara ráðstefna, þar sem hug-
hvarf hefir orðið í milliríkjavið-
skiptum, en því sárari verða líka
vonbrigðin, ef ekki verður haldið
á í sömu stefnu. Það ber þó að
varast, að halda að batinn komi
í einni svipan. Hitt er líklegra,
að nú stefni hægt en öruggt í
hina réttu átt og er það farsælla
til langframa.
Vonandi er að árið 1932 verði
á síðan talið upphafsár nýrra
og farsælla tírna, sem hófust á
því, að Þýzkalandi einu var ekki
ætlað að bera alla sök ófriðarins
og létt af því, drápsklyfjum, sem
I • voru í þann veginn að sliga öll við-
skipti Evrópu. Vonirnar eru að
vísu mjög komnar undir þeim
atburðum, sem gerast á Þýzka-
landi nú næstu mánuðina upp
úr kosningunum næsta sunnu-
dag. Öfgaflokkar, sem hafa tekið
hatrið í sína þjónustu, hatur til
einstaklinga og iiatur til þjóða,
ættu að fá minna eldsneyti við
þann skilning, sem nú er vax-
andi og orðinn er áþreifanlegur
í Lausanne. Ef Þjóðverjum tekst
að komast yfir dýpsta álinn án
þess að færast í kaf borgara-
styrjaldar, þá er Norðurálfunni
borgið. En til þess hafa nú aðrir
lagt . sitt lið, enda sýnilegt að
ýmsar þjóðir þola nú vart annan
vetur til viðbótar, slíkan sem sá
síðasti var.
Árangur Lausanne-ráðstefn-
unnar sicapar nýtt viðhorf. Á-
rangurinn einn saman nægir ekki
til að skapa farsæld og velþókn-
un. En hið nýja viðhorf gefur
vonirnar um áframhald. Enn er
ósamið um ófriðarskuldirnar, en
þess er að vænta að þar standi
Norðuráifan sameinuð og ekki
verði undanfæri fyrir Vestur-
heimsmenn að færa kröfurnar
niður til móts við greiðslugetu
þjóðanna. Það er lögmál, að
lánveitanda er það fyrir beztu að
gera ekki fyllri kyöfur en sem
svarar eðlileg’ri getu skuldunauts-
ins, og mun það gilda um ófrið-
arskuldirnar, enda er þar ekki
unnt að ganga að veðum og því
síður að innheimta kröfurnar á
vopnaþingi. Þá er og verndar-
tollastríðið komið á svo hátt
stig, að flestir munu telja til
stórtjóns fyrir nauðsynleg við-
skipti þjóðanna og liggur þá leið-
in opin til samninga einstakra
þjóða á milli og almennrar nið-
urfærslu. Allar menningarþjóðir,
sem þátt taka í viðskiptum eiga
mikið undir rás viðburðanna í
þessum efnum, og erum vér ís-
lendingar þar engin undantekn-
ing. Og allir megum vér mikils
vænta af hinu nýja viðhorfi,
þeirri hugarfarsbreyting og
skilningsauka, sem nú er að ná
tökum.
Úrslit vandamálanna verða
ekki ráðin hér á landi, en þó er
það mikilsvert að minsta kosti
fyrir oss sjálfa hvernig á málum
er tekið af vorri þjóð. Smáþjóð-
irnar eru hringiður í tímans
straum, hvorki alfrjálsar né
þrælbundnar. Vér höfum okkar
vandamál til úrlausnar, líks eðlis
og vandamál stórþjóðanna og er
oss sjálfum áskapað að verða að
leysa þau. Viðhorfið í umheim-
inum ræður máske mestu um
það hvern árangur að viðleitni
okkar ber. En það er engln þjóð
borin á höndum af öðrum þjóð-
um. Rás viðburðanna og eigin
viðleitni blandast saman í örlög-
unum. Og þó er smáþjóðunum
máske ásköpuð betri aðstaða til
að taka rétta stefnu en liinum
stærri þjóðum, ef hvorki brest-
ur skilning né samtök. Nú þegar
gagnkvæm samúð og samtaka á-
tök eru lausnarorðið í viðskipt-
um þjóðanna, þá má nærri geta,
að því síður má án vera samúð-
ar og samvinnu samborgaranna.
Samvinna og sainliugur í at-
vinnu- og þjóðmálum hefir auk-
izt hjá oss á hinum síðari tím-
um og samningar þeir, sem nú
standa yfir milli íslendinga og
Norðmanna ættu að geta orðið
fyrirmynd hinna stærri þjóða
um það hvernig eigi að vinna
saman svo báðum sé fyrir beztu.
Frændum er það skyldast að gefa
slíkt fordæmi. Fyrir dyrum
liggja og samningar við Eng-
lendinga og mun þar gæta þess
hvort hið nýja viðhorf, sem
Lausanne-ráðstefnan bendir til,
verður raungott. Aukinn sam-
hugur skapar traust, en traustið
lyftir undir framkvæmdir og
framkvæmdirnar skapa nýjan
kaupmátt, sem lyftir verðlaginu.
Látum oss vona, að komið sé
yfir hvarfbaug kreppunnar og að
hægur og- öruggur bati sé í vænd-
um. Vér íslendingar höfum enga
þjóð eggjað gegn oss með fjand-
samlegum ráðstöfunum og ætlum
að njóta þess, er til úrslita kem-
ur. Fjandskapnum höfum vér
eytt hver á annan. En allur
heimurinn og einnig vor litla
þjóð þráir nú frið og samtaka
viðreisnarstarfsemi.
Ófriðurinn hvort sem hann er
vopnaður eða vopnlaus hefir
skapað það ástand, sem öllum er
óbærilegt, þó misjafnar séu písl-
irnar, en samúð og skilningur og
gagnkvæmt traust varðar leið-
ina til farsællar framtíðar.
Ásgeir Ásgeirsson
----o----
Vinnuhælið
á Litla-Hrauni
þegar íhaldsstjórnin hrökklaðist
írá völdum 1927, var hogningarhúsið
í Reykjavík í hinni mestu vanrækslu.
Fangaklefai’nir voru dimmir, loft-
iausir, fúlir og fullir af rottum, og
voru því alveg ósæmilegar vistarver-
ur fyrir fangana og til vanvirðu fyr-
ii þjóðina. Um þetta láu fyrir yfir-
lýsingar frá lækni og presti fanga-
hússins. Auk þess voru fangaklefarn-
ir svo fáir — 8 að tölu — að einung-
is vai- rúm fyrir nokkurn hluta
þeirra manna er áttu að taKa úf
hegningu. Kom það oft fyrir að
stjórnin varð að neita mönnum um
pláss í „steininum" sökum rúmleys-
is. Hafði síðustu árin verið bætt. eitt-
itvað úr þessu með því að láta
Iljálpræðisherinn í Hafnarfirði ala
önn fyrir dæmdum mönnum upp á
kostnað ríkisins. Nokkrir fengu
læknisvottorð um að þeir þyldu ckki
heilsunnar vegna að taka út hegn-
ingu í slíku „betrunarhúsi" og gagn-
vart slæpingjum og óreiðumönnum
voru sveitarfélögin alveg réttlaus og
máttlaus.
þcgar svo að tilhlutun Jónasar
Jónssonar dómsmálaráðherra kom
fram frv. á þinginu 1928 um að koma
á fót vinnuhæli á Litla-Hrauni, þá
fanst íhaldinu ekkert liggja á. íhald-
ið klauf nefndirnar í báðum deild-
um þingsins og vildi fresta málinu
með í'ökstuddri dagskrá. Á sama
hátt vildi íhaldið árið eftir, á þing-
inu 1929, fresta afgreiðslu frv. um
rannsóknarstofu i þarfir atvinnuveg-
anna. það fer betur á því að fresta
máli heldur en að drepa það og því
beitir íhaldið venjulegra þeirri að-
lerð þegar það vill hindra framgang
mála.
En þrátt fyrir andstöðu íhalds-
manna heimilaði þingið 1928 að
verja mætti allt að 100 þús. kr. til
þess að koma upp vinnuhæli.
En andstaða ihaldsins gegn mál-
inu var látlaus. Á þingmólafundum
1929 og síðar munu margir minnast
þess að hafa heyrt íhaldsmenn tala
um þrjár framkvæmdir Framsóknar-
mamia, sem sýndu ljóslega „fjár-
bruðl“ flokksins o. f 1.: Vinnuhælið á
Litla-IJrauni, ríkisprentsmiðjuna og
Arnarhvol. Töldu þeir þessar fram-
kvæmdir ýmist óþarfar með öllu eða
þá að þær hefðu mátt bíða þangað
tii síðar.
Við síðustu kosningai' mun því
einnig hafa verið lialdið fram af
nokkrum íhaldsmönnum að ekki
hefði nú tekist betur til en svo með
vinnuhælið að vistin kostaði meir en
3 þús. kr. fyrir hvern fanga, »em
þangað kæmi.
í fullu samræmi við þennan mála-
flutning íhaldsins var svo það, að
Ma.gnús Guðmundsson gat smeygt
þeiri'i athugasemd að við LR. 1930
að allmikil umframgreiðsla hefði
orðið það ár til vinnuhælisins, og
óhæfilegt væri að hælið hefði átt úti-
standandi í árslok meir en 19 þús.
kr.
í sjöunda kafla langlokunnar um
LR 1930 tekur svo Mbl. að sér að
skýra þessa athugasemd eins og þvi
finnst eiga bezt við. par segir meðal
annars:
„pegar verið var að fá fjárveitingu
til þessa vinnuhælis á Litlahrauni,
var fullyrt, að kostnaðurinn færi
aldrei fram úr 100 þús. kr. Var
stjórninni svo heimilað að verja „allt |
að“ 100 þús. i þetta fyrirtæki. En í
vinnuhælið er nú komið yfir 300 þús.
kr. eða þreföld sú upphæó, sem Al-
jÆngi heimilaði. Fyrir þetta fé hefði
mátt byggja fullkomið betrunarhús
og vinnuhæli; en þrátt fyrir hið
geysimikla fé, sem farið hefir í
vinnuhælið á Litlahrauni, er hælið á
ýmsan hótt mjög ófullkomið og
óhentugt".
Vinnuhælið ó Litla-Hrauni tók til
starfa snemma í marz 1929. Var þá
húið að verja til þess 87.500,50 kr.
Fjárlagaheimildin sem var 100 þús.
kr. var því ekki notuð að fullu. Af
þessu fé gengu 30 þús. kr. til þess
að kaupa fyrir gamla spitalann og
20 þús. kr. til þess að kaupa fyrir
jörðina Litla-Hraun. pá var rúm fyr-
ir 10 fanga þar og eftir máiiuð voru
þar 7 fangar, en þá var beðið um
rúm fyrir 11 fanga. Annaðlivort varð
þvi að neita að taka á móti föngun-
um og lóta kaupa geymslu ó
þeim, t. d. hjá Hjálpræðishernum
eins og áður hafði viðgengist, eða að
stækka liælið. Var síðari kosturinn
tekinn og hælið stækkað. Hefir svo
verið unnið að því að stækka hælið,
koma upp verkstæðum, girða og
rækta landið og alla nauðsynlegra
nnma hin síðari ár. Stækkun hælis-
ins og umbætur voru alveg óhjá-
kvæmilegar af því að það kom í Ijós,
að þörfin fyrir hælið var miklu rík-
ari en menn gerðu róð fyrir í byrjun.
Sýnir hin sívaxandi fangatala betur
en nokkur orð þessa nauðsyn. Árið
1929 dvöldu ó liælinu 20 fangar,
1930 18 og 1931 53 fangar, og það
sem af er þessu óri hafa dvalið þar
þegar 31 fangi og gerir umsjónar-
maðurinn róð fyrir . að fangatalan
muni nema meir en 100 á árinu með
því flestir fangar taka út hegningu
sína að haustinu og vetrinum. prjú
fyi’stu órin, sem hælið starfaði, voru
dvalardagar fanga á hælinu meir en
10 þús. dagar.
Allt það fé, sem varið hefir verið
til vinnuhælisins til ársloka 1930 eða
jafnlangt og LR. ná, er sem hér
segir:
1928 .............. kr. 87.500,50
1929 ................ — 77.435,79
1930 ............... — 82.000,00
Samtals kr. 240.936,29
En nú verður að gæta pess, að
þessi upphæð er . stofnkostnaður,
jarðaverðið oy reksturskostnaður
bælisins. Nú var reksturskostnaður
fangahússins i Reykjavik síðustu ár-
in áður en vinnuhælið tók til starfa
17—18 þús. kr. á ári, en hefir minnk-
að nokkuð eftir að vinnuhælið var
sett á stofn. Á Litla-Hrauni dvelja nú
miklu fleiri fangar en óður gátu
rúmast í fangahúsinu í Reykjavík
og er þvi ekki ósennilegt að reikna
svipaðan reksturskostnað á ári fyrir
Litla-Hraun og liann var i Reykja-
vík, með því að dvalarkostnaður
fanganna er mun minni á vinnuhæl-
inu en í Reykjavík. Ætti þá reksturs-
kostnaðurinn fyrir 2 fyrstu árin sem
vinnuhælið starfaði 1929 og 1930 að
vera 36—38 þús. kr. og jörðin Litla-
Hraun kostaði 20 þús. Verður þetta
samtals ca. 60 þús. kr. og ætti þá
stofnkostnaður vinnuhælisins að vera
ca. 176 þús. að meðtöldurn jarðabót-
um og öðrum framkvæmdum. En
helztu íramkvæmdirnar eru: 1)
Byggt hús fyrir umsjónarmann hæl-
isins, virt á 22 þús. 2) Geymsluhús
og járnsmíðaverkstæði með full-
komnum áhöldum til bílaviðgerðar;
áhöldin ca. 4 þús. og húsin ca. 7
þús. 3) Girðing. um allt land jarðar-
innar og allmiklai' jarðabætur og
stórir sáðreitir.
Ef þetta er dregið frá hefir sjálft
viiinuhælið, ibúð fanganna, vart
kostað meir í árslok 1930 en ca. 120
—130 þús. kr.
Enn mó og minna á, að vinnuhæl-
ið átti útistandandi meir en 19 þús.
kr. i árslok 1930. Af þessari upphæð
, var, þegar lcaup fanganna var reikn-
að með lægsta taxta og all-
miklum afföllum, ca. 11 þúsund
kr. fyrir vinnu við Reykjahælið og
Laugavatnsveginn og því innieign
hjá ríkissjóði, en ca. 7 þús. kr. fyrir
vinnu við vegi á Flóaáveitusvæðinu,
sem rikissjóður og sýslusjóður og
hreppamir áttu að greiða, enda er
það að fullu greitt. Séu nú þessar
upphæðir dregnar frá stofnkostnaði
Framh. á 4. síðu.