Tíminn - 01.05.1935, Blaðsíða 2

70
TÍMINN
sögur og yngri rannsóknir
votta, að öndvegisþjóðir stórra
menningarskeiða aftur í grárri
fornöld eru með öllu þurkaðar
burt af yfirborði jarðar og
borgir þeirra grafnar í jörðu
niður undir yfirborð nýrri
tíma. Þjóðir og menningarskeíð
rísa og falla á síkviku, óstöðv-
andi hafi tímans.
Við íslendingar, sem erurn
dvergþjóð, þegar miðað er við
fólkstölu og eigum enn sem
komið er skamma stund í æfi
þjóðanna, höfum einnig átt
hnignunar. og ristímabil í okk-
ar sögu. Sú saga verður ekki
rakin hér að öðru en því, að
Uta yfir viðreisnartímabil okk-
ar frá því er Fjölnismenn hóf-
ust til starfsins. Þá var ömur-
legt að líta yfir land og þjóð,
sem hélt við fullri eyðingu.
Fjölnismenn voru fyrstu vor-
boðarnir, sem blésu nýrri lífs-
von í brjóst margra manna,
hófu tunguna úr niðurlægingu
og orkuðu risi þeirrar öldu,
sem að lokum bar þjóðina til
fullrar sjálfsmeðvitundar og
sjálfsforræðis undir forustu
Jóns Sigurðssonar.
II.
Um það bil er líður að úr-
slitum sjálfstæðisbaráttu ts-
lendinga eftir kosningaósigur
heimastjómarmanna árið 1908,
kemur fram á sjónarsviðið
ungur maður fæddur og vax-
inn upp á smábýli norður í
Þingeyjarsýslu. Var þá nýlega
hafin í landinu hreyfing æsku-
manna. Jóh.annes Jósefsson, nú
hótelstjóri og Þórhallur Bjarn-
arson prentari voru upphafs-
menn hennar. Var fyrsta ung-
mennafélagið stofnað á Akur-
eyri. Hugmynd sína um æsku-
lýðsfélög munu þeir félagar
hafa hlotið við dvöl sína erlend-
js. Ungmennafélögin eru ein
hin merkasta félagsmálahreyf-
ing,. sem upp hefir risið og
gengið yfir landið. Hún kom
eins og vorniður leysingarvatn-
anna, þegar sumarið gengur í
garð. Vetrarfjötur aldagamall-
ar kúgunar var að bresta og
Iiinn niðurbældi þróttur æsk-
unnar reis upp með kynjafullu
magni.
Jónas Jónsson frá Hriflu
kemur fyrst opinberlega við
mál þjóðarinnar í starfi u'ng-
mennafélaganna. Hann gerist
meðritstjóri II. árgangs af
biaði félaganna, Skinfaxa, á-
samt þeim Helga Valtýssyni og
Guðmundi Hjaltasyni, hinum
alkunna ágætismanni, sem.
varði lífi sínu til elli. til þess
að fræða æskulýð og hvetja
hann til drengskapar og dáða.
Þann 11. okt. 1911 hófst III.
árgangur Skinfaxa og gerist
Jónas Jónsson þá einn ritstjóri
blaðsins.
Á þessu tímabili, þegar sjáif-
stæðisbaráttu landsmana þok-
ar til úrslita eftir átökin 1908,
mátti telja, að flest verkefni
önnur en sjálfstæðismálið væru
vanhirt og að Fjölnismenn og
Jón Sigurðsson, sem auk þess
að starfa að viðreisn tung-
unnar og endurheimt frelsisins,
létu almennar framfarir til sín
taka, lægju: óbættir hjá garði.
Dauð hönd hins skilningsvana
og síngjarna kúgunarvalds
hafði lagt land og þjóð í rúst-
ir og litlu hafði fengizt áorkað
enn um almennar framfarir í
sam'göngubótum, húsagerð, al-
mennri menntun og bættum
kjörum almennings í landinu.
Um þessar mundir var þó að
hefjast stórfengleg sókn lands-
manna á djúpmiðin með ný-
tízku veiðitækjum og jafn-
framt flótti brostinn í sveitum
landsins.
Þannig er yfir að líta, þegar
Jónas Jónsson kemur til sög-
unnar. Orka þjcðarinnar hafði
um undanfarna áratugi gengið
að mestu í átökin um sjálfs-
forræðið og illvígar innanlands-
deilur um það, hversu við því
tnáli skyldi snúast. Jónasi Jóns-
syni varð þegar ljóst, að hér
þurftu til að koma hröð hand-
tök og óslyppifeng. Hann hafði
eitt sinn erlendis í viðtali við
einn af menntamönnum lands-
ins, þar sem þeir báðir voru að
undirbúa sig undir lífsstarf
sitt, látið þess getið, að hann
hefði sterkan hug á, að eiga
þátt í því „að undirbúa sigur
þ jóðarinnár". Meginhugsj ón
Jónasar Jónssonar varð sú hin
sama og allra afburðahugsjóna.
rnanna og ættjarðarvina á öll-
um tímum: Að reisa land og
þjóð úr rústum. Á leið slíkrar
fyrirætlunar eru öll verkefni
um úrlausnir einstakra fram-
íaramála, sem Jónas Jónsson
hefir borið gæfu til þess að
hrinda fram.
III.
Áður en ég vík nánar að því,
hvernig Jónas Jónsson tekur
á hugsjónamálum sínum og
leggur þau fyrir þjóðina með
ritstjórn sinni á blaði æsku-
lýðsins, þykir mér rétt að
benda á, hvernig var háttað
undirbúningi hans til svo
merkilegs starfs. Hann stund-
aði nám í Gagnfræðaskólanum
á Akureyri með miklum ágæt-
um. Síðan býr hann sig undir
að vera kennari og lærði sem
ferðamaður í þrjú ár í Þýzka-
landi, Frakklandi, Englandi og
víðar. Dvöl hans við mennta-
setur erlendis, ásamt sívakandi
leit og athugun um allt, er
horfði til skilnings á því, sem
mikilvægast var í menningu
Evrópuþjóða og helzt til fyrir-
myndar, veitti honum víðsærri
menntun og djúpstæðari, held-
ur en þeir menn geta öðlazt,
sem sitja á skólabekkjum
blómaár æsku sinnar og geispa
yfir úreltum kennslubókum.
Það mun hafa borið við, að
sumir þeir menn, sem telja
menntatitla til eftirsóknarefna.
meðal gæða þessa lífs, hafi tal-
ið það nokkurn ljóð á ráði Jón-
asar Jónssonar, að hann ekki
að loknu námi á Akureyri, hélt
hina troðnu götu svokallaðra
menntamanna gegnum mennta-
skóla og háskóla. Það kom þó í
ljós við ritstjórn Jónasar á
Skinfaxa og síðar í stjórnmála-
starfi hans, að andstæðingar
hans fríðu ekki á hann um
menntunarskort. Þvert á móti
urðu það meginörðuglejkar
ýmsra höfuðandstæðinga hans,
sem höfðu méð kostgæfni fet-
að hverja tröppu í stiganum til
æðri skólalærdómis og hlotið
hina virðulegu titla, að þeir
stóðu honum ekki snúning um
raunhæfa þekkingu i menning-
arefnum Evrópuþjóða og þar
með í skilningi á megininni-
haldi þeirra mála, sem lágu
fyrir til úrlausnar né viðhorfi
þeirra til evrópiskra menning-
arstefna í þjóðmenntun, upp-
eldismálum, húsagerð, listum,
bókmenntum og mörgum. fleiri
ofnum. Jónas Jónsson mun
\ era sá maður, sem í stjórn-
málaefnum og öðrum menning-
arefnum mun hafa hugsað ev-
rópiskt umfram aðra menn.
IV.
Þegar eftir að Jónas Jónsson
kom heim úr utanför sinni,
gerðist hann kennari við kenn-
araskólann. Rann honum þá
mjög til rifja, eftir að hafa
heimsótt erlenda skóla, van-
hirðing bæði kennaraskólans og
annara skóla landsins. Þótti
honum auðsætt skilningsleysi
þjóðarinnar á því, að endur-
nýjun hennar yrði að fara að
miklu leyti fram í alþýðuskól-
um, þar sem fegurðarsm'ekk,
heilbrigðri menntaþrá og í-
þróttaþörf æskulýðsins yrði
fullnægt.
Jónas Jónsson grípur fegin-
samlega útrétta hönd hinnar
ungu æskulýðshreyfingar, þeg-
ar hann, eftir þriggja ára fjar-
vei-u, kemur heim til hinna ó-
tæmandi verkefna hins stór-
huga æskumanns, sem hefir
sett sér það markmið „að und-
irbúa sigur þjóðarinnar". Og
h.ann tekur þegar svo rösklega
í strenginn, sem Skinfaxi vott-
ar.
1 forustugrein sinni í blaðinu
11. okt. 1911 og næstu grein-
um, birtir hann þegar stefnu
sinia, sem hann hefir óhvik-
ull fylgt jafnan síðan. En hún
er sú að reisa þjóðina við
með því, að reisa við ein-
staklinga hennar, finna gildi
þeirra og styðja þá til
starfs og vaxtar. Greinarnar
eru skörp vakning til meðvit-
undar um gildi og rétt ein-
staklingsins og rétt hinna kúg-
uðu og fátæku manna til lands
og sjávar, sem yfirstétt þeirra
tíma leit á með lítilli virðingu
en miklum eiginhagsmunavon-
um. Hann gerist þá þegar, eins
og hann er enn þann dag í dag
málsvari samstarfsins milli
hinna stritandi alþýðustétta í
sveitum og bæjum móti yfir-
stéttarstefnunni. Eigum við,
segir hann við félaga sína, að
steypa okkur út í vafasöm
stórfyrirtæki og útbreiða fjár-
glæfra? Fjarri fer því. „Starfs-
svið okkar er langt frá vígvelli
svefngöngumannanna; við eig-
um heima allsstaðar „þar sem
lítið lautarblóm — langar til að
gróa“, allsstaðar, ]?ar sem Is-
lendingur berst við að auka sér
manndóni og þroska“.
Jónas Jónsson lét þegar flest
I:il sín taka, sem varðaði heill
íslendinga og framfarir, rétting
hlutar hins smáða og undirok-
aða einstaklings eða stéttar.
Getur eigi, vegna skorts á
túmi, orðið drepið á nema fátt
eitt. Yfirgripsmikil ménntun
hans við langdvalir meðal
merkustu menningarþjóða,
höfðu skerpt sjón hans vítt yf-
ir. Hann ritar hvern greina-
flokkinn öðrum veigameiri, um
menntun, þar sem hann germ
grein fyrir skoðun sinni um
það hvað sé hin sanna mennt-
un og hversu beri að leita henn_
ar, um nýju skólana ensku, um
íþróttir, „um skip“ og er þar
hatröm ádeila á hina alkunnu
og svívirðilegu meðferð Dana
á íslenzkum farþegum, meðan
Danir voru einráðir um sigling-
ar hér við land.
Veigamesti greinaflokkurinn
„Dagarnir líða“ er í stuttu máli
sagt yfirlit um vanefni þjóðar-
innar' og ófremd í nálega öll-
um hugsanlegum þjóðfélags-
rnálum og m,enningarefnum á-
samt skoðunum höfundar um
úrlausnarráðin. Þar er fjallað
um samgöngumálin, húsagerð,
tunguna, um viðhorfið til Dana
í sögulegum, stjórnarfarsleg-
um og menningarlegum efnum,
um stéttaskiptingu, um auð-
valdið og áhrif þess á líf og
menningu þjóðanna, um heim-
ilisiðnað, um Eimskipafélag ís-
iands, um „menn og mold“,
þar sem ræðir um flóttann úr
sveitunum og um það, sem
við tekur, um listir, um þjóð-
skóla og margt fleira. Auk þess
ritaði Jónas Jónsson mikið um
dægurmál, meðal annars skárp-
lega ritdóma.
Ritstjórn Jónasar Jónssonar
á Skinfaxa þótti viðburður,
sem er minnst enn í dag. —
Aldrei hafði verið haldið á mál-
um1 þjóðarinnar með þvílíkri víð
r-ýni, menntun og skarp-
Hermann Jónasson, forsætisráðherra:
Stjórnmálaforingínn
Það verður ekki talin tilvilj-
un, að það sem fyrst vekur at-
hygli almennings á Jónasi Jóns.
syni, og þá sem ungum manni,
er annarsvegar tímaritsgrein
um uppeldismál, en hinsvegar
h inar eftirminnilegu ritgerðir
hans um Filisteana, eftir að
hann hafði tekizt á hendur
ritstjórn Skinfaxa.
Um það bil er Jónas Jónsson
þannig kom við sögu, var
sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar
ekki að fullu lokið. Vakti það
nokkra eftirtekt samstarfs-
manna hans á þeim árum, að
hann tók sér ekki stöðu í þeim
stjómmálaflokkum, sem þá
voru uppi með þjóðinni.
Þá strax var honum það
Ijóst, að þótt sjálfstæðið sé
mikilsvert á pappímum,, þá er
hitt þó meginatriðið, að á bak
við það standi þroski og sjálf-
stæði einstaklingsins og ein-
mitt slíkt sjálfstæði hljóti að
vera aðalatriði.
Upphaflega mun J. J. hafa
ætlað sér að helga krafta sína
uppeldismálum og sniðið nám
sitt í aðalatriðum við þá
ákvörðun.
Komst hann ungur í þá að-
stöðu að verða kennari í kenn-
araskóla landsins.
Á þessum árum var ung-
mennafélagshreyfingin með
miklu fjöri og leið ekki á löngu
áður en J. J. var orðinn aðal-
foringi hennar.
Um sama leyti er Hallgrímur
Kristinsson kominn til sögunn-
ar og lyftir samvinnuhreyfing-
unni í landinu á hærra stig.
Náið samstarf tókst með þess-
um tveimur mönnum.
Árið 1915 varð einskonar hlé
á sjálfstæðisbaráttunni. Með
skyggni, aldrei lagt til orustu
við óheillafylgjur liðinna þján-
ingadaga, í lífi þjóðarinnar með
meiri sigurvissu. Auk þess var
ritsnilli Jónasar óviðjafnanleg.
Allt þetta hjálpaðist að til
þess að leggja þá þegar
traustan grunn að því félags-
málastarfi, sem Jónas Jónsson
hefir þegar afrekað.
Hugsjónamenn þjóðanna eru
aflvakinn, sem orka risi nýrra
viðreisna og blómaskeiða í lífi
þeirra. Þeir eru vitinn, sem
Iýsir fram úr nótt liðinnar
hnignunar og harma. Fjölnis-
menm og Jón Sigurðsson báru
fyrir þjóðinni bjarta kyndla
upp á þær hæðir, sem fyrst
varð að klífa. Jónas Jónsson
er mestur maður þeirra, sem á
eftir koma, til þess að leysa
næstu verkefnin í viðreisnar-
starfi íslendinga. Engan hug-
sjónamann hafa íslendingar átt
rneiri og eigi heldur neinn,
sem með meiri orku og ósér-
plægni hefir hrundið málum
fram. Jónas Jónsson stendur
enn mitt í baráttu samtíðar
sinnar. Hinn óvilhalli dómur
jafnvægisins í skapsmunum
manna og dómgreind, sem þjóð.
in að lokum jafnan ann hverj-
um manni, bíður enn í fram-
tiðinni. Okkur samherju'm hans
blandast ekki hugur um það,
að honum verður, þegar stund-
ir líða fram, skipað í fremstu
íög þeirra stórmenna, sem
uppi hafa verið af íslenzku
bergi brotnir, og að forystu-
starfs hans og karlmannlegu
átaka mun um allan aldur gæta
í sögu þjóðarinnar og svip
landsins, meðan það heldur
„lýði og byggðum".
Jónas Þorbergsson.
stjórnarskrárbreytingu þeirri,
sem þá var lögleidd fékkst
stjórnarfarsaðstaða, sem stjóm-
málaflokkarnir sættu sig við
vegna langvinnrar þreytu.
Þá er það, sem Jónas Jóns-
son kemur til sögunar sem
stj órnmálaleiðtogi.
Hafði hann þá sannfærzt um,
að ekki yrði komið á nægilega
skjótum og mikilvirkum um-
bótum nema með aðstoð stjóm-
málaáhrifa og löggjafarvalds.
Á hinum nafnkunna fundi við
Þjórsárbrú, sem þeir beittust
fyrir J. J. og Gestur á Hæli,
sýnir J. J. fram á það, að hlut-
verki gömlu stjórnmálaflokk-
anna sé í raun og veru lokið.
Vopnahlé sé um málefni þau,
sem skipað höfðu í flokka þang-
að til. Nú eigi viðhorfið til inn-
anlandsmálanna að ráða flokk-
um.
Valið á Sigurði Jónssyni frá
ð zta-Felli efstum á landlista
óháðra bænda á því ári, var
árangur af þessu fundarhaldi.
Og á þessu tímabili snýr J. .T.
meginþætti Framsóknarflokks-
ins úr fylgi frjálshuga bænda,
úr samvinnuhreyfingunni og úr
meginkjama ungmennafélag-
anna.
Sigurður Jónsson var kosinn
á þing. Hann var einn af reynd-
ustu og merkustu samvinnu.
frömuðum landsins, með mikla
lífsreynslu. Með honum og J. J.
tókst hin affarasælasta sam-
vinna.
Samtímis Sigurði Jónssyni
komu inn í þingið nokkrir
menn, einkum bændur, er skip-
uðu sér í flokk með Sigurði
Jónssyni og völdu hann sern
fulltrúa sinn í samsteypuráðu-
neyti stríðsáranna.
Frá þessum tíma og fram á
þennan dag hefir Jónas Jónsson
verið hinn raunverulegi foringi
F ramsóknarf lokksins.
Og það sem einkennt hefir
forustu hans er víðfeðmur
áhugi og framsýni studd af
sjaldgæfri yfirlitsgáfu, óvenju-
legu minni, skai-pi-i hugsun,
starfsþreki, óeigingimi og af-
burða ritleikni. Og þessir hæfi-
leikar njóta sín jafnan bezt,
þegar mest á reynir, en það er
\egna þess, að þeim er sam1-
fara mikil karlmennska.
öll þessi ár hefir J. J. bai-
izt fyrir rétti og bættum lífs-
kjörum allra þeirra, sem minni
máttar voru í þjóðfélaginu,
fyrir þá hefir hann háð sínar
orustur við Filisteana, menn-
ina, sem heimtuðu sérstakan
rétt og sérstök fríðindi. Og
þegiar á það er litið, hversu
rnargar og langvinnar þessar
viðureignir hafa verið, þá er
ekki síður athyglisvert, hversu
miklu hefir verið korhið í verk
af gagnlegum framkvæmdum
að hans frumkvæði og fyrir
hans starf.
Verður ekki á milli séð hvor
höndin hefir verið milrilvirkari,
sú er hélt á sverðinu eða hin
sem stýrði plógnum.
Hermann Jónasson.
Eysteinn Jónsson, fjármálaráðherra:
Starfsmaðurinn
I dag, á fimmtugsafmæli J.
J., er hér í blaðinu getið helztu
starfa hans. Mun margur undr.
ast, hve margháttuðum störf-
um J. J. hefir sinnt og' hverju
hann hefir til vegar komið.
Mun mönnum það yfirleitt tor-
ráðin gáta, hvernig einn mað-
ur hefir getað afkastað öðru
eins starfi og eftir J. J. liggur
nú þegar á miðjum aldri. Þó
mundi þessi gáta verða mönn-
iiffl enn torráðnari, ef þeir
vissu hvei*t óhemju starf —
baráttu- og framkvæmdastarf
— ýmsar af framkvæmdum J.
J. hafa kostað. Kunnugustu
menn þekkja ráðningu þessar-
ar gátu. Þeir vita það, að J. J.
hefði aldrei getað áorkað því,
sem raun er á orðin, ef hann
hefði ekki haft til að bera í
óvenjulega ríkum mæli alla
höfuðkosti afkastamannsins.
Það eru til einstaka menn,
sem virðast hafa tíma til alls.
Einn af þessum mönnum er J.
J. Starfsvilji hans er óvenju-
legur og ég þekki engan mann
ósérhlífnari við starf en hann.
Þrátt fyrir hin marg'háttuðu
störf, sem J. J. annast, er hann
sívakandi í hverju starfi og
leitandi að gagnlegumi nýmæl-
um. Aldrei hefi ég hitt J. J.
öðruvísu en fullan áhuga fyrir
almennum framfaramálum, en
þrátt fyrir það virðist hann þó
hafa tíma til þess að vinna að
lausn vandamála fjölda margra
einstaklinga, sem til hans leita.
Löngunin til þess að verða að
liði almenningi og hverjum ein-
stökum er uppspretta þessa
óvenjulega áhuga.
Starfsþrek J. J. er óbilandi.
Hann ann sér sjaldan hvíldar.
Þrátt fyrir alveg óvenjulega
erfitt starf og langan starfs-
tíma er starfsþrek hans þó
gjörsamlega óskert. Er það
ekki sízt því að þakka, að J- J-
hefir kunnað að nota vel þá
stuttu hvíldartíma, sem hann
befir unnað sér.
Ég hefi oft undrast áhuga
og starfsþrek J. J„ og hefi ég
vafalaust ekki verið einn um
l->að. Þó segi ég það alveg hik-
laust, að sjálf starfshæfni J. J.
hefir vakið athygli mína
fremur en allt annað í fari
hans. Vegna mjög náinnar sam.
vinnu um nokkurra ára skeið,
hefir mér gefizt tækifæri til
þess að kynnast starfsháttum
J. J. og af þeirri kynningu er
mér það ljóst, að þrátt fyrir
óvenjulegan áhuga og þrek
hans eru það þó hinar skörpu
gáfur hans og einbeittur vilji,
| sem mestu valda um hið mikla
starf, sem eftir hann liggur nú
þegar. J. J. notast starfstím-
inn svo vel að undrum sætir.
Veldur hér miklu, hversu glöggt
| vfirlit hann hefir um mál. Ei
; til vill koma þessir eiginleikar
g leggst fram við ritstörf hans,
enda er hann við þau stórvirk-
ur. Yfirlitsgáfan kemur þar
fram í því, hversu sýnt honum
er um að bregða upp mynduni
til þess að skýra erfið mál á
einfaldan hátt. Liggur það svo
vel fyrir J. J., að hann getur,
mitt í hinu m'esta annríki, ritað
skipulega grein um vandasamt
mál á ótrúlega stuttum tíma.
Við framkvæmdastörf er J. J„
í samræmi við þessa eiginleika,
fljótur að átta sig á aðalatrið-
um mála og skjótur í ákvörð-
unum, ef við á. Skarpur skiln-
ingur á viðfangsefnum og
glöggt yfirlit um mál, ásamt
óvenjulegum áhuga og þreki,
Iiefir gert J. J. að viðurkennd-
um afkastamanni. Svo viður-
kenndum, að jafnvel hans
\erstu andstæðingar hafa ekfd
gert tilraun til þess að hnekkja
þeirri viðurkenningu. Það eru
til margir áhugamenn og
margir menn með miklu starfs-
þreki, og ekki svo fáir menn,