Tíminn - 01.05.1935, Blaðsíða 6

74
TÍMINN
dag’sverk sitt i opinberu lífi á
hans aldri og vinna þó mikið
verk. Jónas hefir þegar afkast-
að miklu dagsverki. Hann nýt-
ur þeirrar gleði framkvæmda-
mannsins, að sjá margar sínar
huígsjónir klæddar holdi og
blóði veruleikans.
Það er ósk mín og von, að
hann eigi e: n eftir að auka
miklu við dagsverk sitt. Að
enn eigi hann eftir að gefa
mörgu nýmæli lífskraft og sjá
hugsjónir sínar framkvæmdar.
Og ég vil óska honum þeirra
heillaóska á afmælinu, að hann
eigi enn um tugi ára ótæmda
frjósemi hugans, og að hann
enn um langan aldur geti beitt
hæfileikum sínum í ræðu og
riti til sóknar og varnar góðu
máli og í þágu listarinnar.
Stefán Jónsson
Oissur Bergsteinsson, lögfræðingur:
Réttarfarsmálin
Þegar athugað er líf og starf-
semi manna, er marka sérstakt
spor í rás viðburðanna hvort
heldur er í stjómmálum, þjóð-
félagsmálum, listum, vísindum
eða á öðrum sviðum mannlegs
lífs, þá vaknar að sjálfsögðu sú
spurning í hugum manna, hvað
það sé í fari manna þeirra, sem
um er að ræða, er hafi hafið
þá upp yfir fjöldann og skipað
þeim þann sess, er þeir hafa
iilotið. Menn munu nú vera al-
mennt sammála um að telja
beri Jónas Jónsson til framan-
greindra manna. Eg tel að starf
það, er Jónasi Jónssyni hefir
tekist að inna af hendi í ís-
lenzku þjóðlífi megi m. a. eink-
Num rekja til eftirtalinna eigin-
leika hans, sem' hann hefir hlot_
ið öðrum fremur í vöggugjöf,
en það er mikið og frjótt
ímyndunarafl, sem hefir gert
honum öðrum léttara að láta
sér hugkvæmast nýjar leiðir í
þjóðmálum, framtakssemi við
að beina málunum inn á hinar
nýju brautir og karlmennska
að fylgja málunum eftir. Hér
skal nú minnst á eina tegund
rnála, er Jónas Jónsson hefir
látið til sín taka, en það eru
réttarfarsmálin. Rúmið mun nú
ekki leyfa að minnast á nema
það allra helzta.
Þegar eftir að Jónas Jónsson
varð dómsmálaráðherra 1927
tók hann m. a. að hyggja á end-
urbætur á nefndum málum. Þeir
er þekkja Jónas munu sammáia
um að honum er sérstaklega
umhugað um að veita þeim, er
gerst hafa brotlegir við reglur
þjóðfélagsins, kost á að bæta
ráð sitt, komast á rétta leið og
verða aftur að nýtum mönnum
í þjóðfélaginu. Það var þess
var þess vegna engin tilviljun
að hann lét vera eitt af sínum
fyrstu verkum, sem dómsmála-
ráðherra, að breyta alveg fang-
elsisviðhorfinu í landinu. Hann
lét gera svo við hegningarhús-
ið í Reykjavík, að það getur tal-
ist fyllilega á borð við það, sem
í öðrum löndum er talið tryggja
það, að heilsu fanga stafi ekki
hætta af refsivistinni. En aðal-
breyting hans á fangelsismál-
unum fólst í stofnun vinnu-
hælisins á Litla Hrauni. Islend-
ingar eru þannig skapi famir
að þeir þola illa ófrelsi. Það læt-
ur þess vegna að líkindum, að
það hefir ekki iiaft góð áhrif á
fanga er dæmdir voru til langr-
ar refsivistar, að vera lokaðir
inni í fangaklefum dag og nótt.
Á Litla Hrauni venjast menn
þessir reglulegu lífi og vinnu
undir berum himni. Þar fá þeir
næði til að jafna sig eftir hið
órólega líf, sem þeir áður hafa
lifað og venjast vinnunni. Líf-
ið verður líkara lífi á sveita-
heimili en í fangelsi. Fangarnir
fá m. ö. o. tækifæri til að búa
sig undir frelsið og þeir finna
að þjóðfélagið níðist ekki á
þeim, en þjóðfélagið hefir hins
vegar gagn af vinnu þeirra. —
Þegar rætt er um umbætur á
hegningarlögunum má ekki láta
hjá líða að minnast á breyting
þá á hegningarlöggjöfinni, er
J. J. sem dómsmálaráðherra
kom fram á þingi 1928. Voru
með breyting þessari aðalagnú-
arnir sniðnir af hinni gömlu
hegningarlöggjöf vorri. Enn-
fremur hefir Jónas Jónsson gert
ráðstafanir til áframhaldandi
endurskoðunar á nefndri lög-
gjöf. Hvað varðar starfsmenn
ríkisins, þá beitti Jónas Jónsson
sér fyrir því að strangari kröf-
ur væru gerðar til embættis-
færzlu þeirra, sbr. endurskoð-
unina hjá sýslumönnum o. fl.
í Reykjavík var það sérstaklega
lögreglan og útbúnaður hennar,
sem Jónas Jónsson sá að end-
urbæta þurfti. Fól hann nú-
verandi forsætisráðherra Her-
manni Jónassyni, framkvæmd
þess verks. 1 sambandi við
skiptingu bæj arfógetaembættis.
ins í Reykjavík má minna á
byggingu Amarhváls. Var bygg
ing húss þessa mjög til bóta. Er
hér um að ræða nýtízku hús
fyrir helztu embættismenn rík-
isins, er starfa hér í Reykjavík
svo sem lögmann og lögreglu-
stjóra, tollstjóra o. fl. Utan
Reykjavíkur skipaði Jónas Jóns
son þeim bæjarfógetum og sýsl.
umönnum, er þess þörfnuðust,
duglega fulltrúa til aðstoðar.
Strendur Islands eru víðáttu-
miklar. Vér höfum stranga tolla
löggjöf. Um hana gildir, ekki
síður en aðra löggjöf, að hún
kemur ekki að fullui gagni nema
ríkisvaldið búi sig tækjum til
að halda henni í hefð og réttu
gildi. Jónas Jónsson sá að hér
var ástæða til framkvæmda.
Hann skipaði löggæzlumenn,
sem ferðast með skipum fram
og aftur meðfram.ströndinni og
eiga að líta eftir að tolla- og
áfengislöggjöfin sé haldin. Eru
löggæzlumönnum lagðar þær
skyldur á herðar, er lögreglu-
þjónsstarfa fylgjaogveitt sömu
réttindi og Iögregluþjónum.
Undir stjóm Jónasar Jóns-
sonar varð sú stóra nýbreytni á
þeim málum, er landhelgina
varða, að smíðað var varðskipið
-Egir, sem útbúið er fullkomn-
um björgunartækjum og getur
þess vegna jöfnum hönduin
gætt landhelginnar og gefið sig
að björgunarstarfsemi. Auk
þess sem stór fj árhagslegur
hagnaður hefir orðið að björg-
unarstarfsemi þeirri, sem rekin
hefir verig með skipi þessu, þá
tel eg þó hitt meira virði, að
vér skulum geta annast björg-
unarstarfsemina sjálfir og að
ekki þarf að fá björgunarskip
frá öðrum löndum. Er enginn
vafi á, að björgunarstarfsemi,
sem’ vel tekst, gerir hlut vom
mun betri hjá erlendum þjóð-
um. Loks ber að benda á rögg-
semi Jónasar Jónssonar við
meðferð opinberra mála og bar-
áttu hans fyrir breytingu á
Hæstarétti.
Hér hefir nú verið drepið á
nokkuð af því, er Jónas Jóns-
son hefir komið til leiðar í rétt-
arfarsmálunum, og þó ærið t.il
að sýna hversu mikilvirkur
bann hefir verið í umbótastarf-
semi sinni. En starf hans held-
ur áfram og þess er að vænta,
að hans megi lengi við njóta.
Gissur Bergsteinason
Stefán Jónsson bóndi, Eyvindarstöðym:
Mesta afrekið
Fyrsta endurminning mín um
J. J. er á að gizka 25 ára gömul,
og stendur í sambandi við bar-
áttu hans við bókaútgefanda
sem þá var uppi og lagði mikla
stund á útgáfu lélegra þýðinga
erlendra reyfara og þá skiljan-
lega í gróðaskyni. Eg var þá
norður í Strandasýslu. En blaða
greinar J. J. vöktu hjá mér
mikla forvitni lun að vita deili
á þessum manni. Brátt fekk eg
að vita að þessi Jónas Jónsson
var sonur efnalítils bónda norð-
ur í Þingeyjarsýslu, hefði brot-
izt til mennta og væri nú
kennari við Kennaraskólann í
Reykjavík.
Þegar þessi maður skipaði
sér 1 fararbrodd fyrir stjórn-
málasamtökum, þá hlaut ég áð
íylgja honum, siík voru áhrifin |
sem hann hafði haft á mig !
gegn um alla afspurn og við
lestur á Skinfaxa, blaði því
er hann fyrst tók að sér rit-
stjóm á.
Síðan 1916 hefir mér alltaf
fundist J. J. vera hinn raun-
verulegi formaður Framsóknar-
flokksins, þótt aðrir hafi form!-
lega borig það nafn lengst af.
Gegn honum hefir líka beinst öll
meginandstaða, og vissulega
verið ályktað svo, að ef takast
mætti að eyðileggja J. J. þá
væri létt verk að ráða niðurlög-
um flokksins.
En J. J. hefir reynzt létt að
verjast. Og hann hefir alla tíð
sótt fram, og komið áhugamál-
um sínum fram á Alþingi, þótt
stúndum hafi það kostað nokk-
urra ára baráttu. Og nú síðast
á hann sinn mikla þátt í lög-
gjöfinni um skipulagning at-
urðasölunnar. Og öll hafa þessi
mál, og ótalmörg fleíri, kostað
íyrst og fremst hann mikla
baráttu við andstæðinga fram'-
faranna.
Og enn er ótalið hans mesta
afrek. Þegar honum og sam-
herjum hans tókst að vinna
kosningasigurinn 24. júní síð-
astliðinn — eins og þá stóð á.
Múnu fáir foringjar eiga glæsi-
legri sögu af sigri að segja. —
Það er ósk mín og von, að ís-
lenzka þjóðin fái að njóta starfs
hans um langan aldur.
Stefán Jónsson
Eyvindarstöðum
Halldór Kitjan Laxness:
J. J. og fagrar listir
Með stofnun Menningarsjóðs
var stærra spor stigið af hinu
opinbera í áttina til að viður-
kenna tilverurétt skapandi
menningar á Islandi en áður.
Það var gerð tilraun að gefa
þeim mönnum líf, sem höfðu
fundið köllun hjá sér til að
leggja stund á fagrar listir.
Áðúr var ekki neinn opinber
aðili, sem styrkti framleiðslu af
þessu tagi eftir ákveðnum regl-
um, og þeir sem gáfu sig við
íögrumi listum, höfðu óskoraðri
sérréttindi til að lifa og deyja
— einkum þó deyja — fyrir
hunda og manna fótum, en
nokkrir aðrir þegnar í ríkinu.
Meðal þeirra mörgu, sem voru
þess ómegnúgir að skilja nauð-
syn á reglubundnum opinber-
um styrk til svokallaðrar æðri
menningar, voru stjómmála-
menn einatt ómegnugastir,
þrátt fyrir þótt þeir væru
kosnir af almenningi til að
standa á verði um heiður þjóð-
arinnar; eða kannske vegna
] ess. Menn hafa haldið fram á
þennan dag, einkum á hærri
stöðum, að heiður þjóðarinnar
væri fyrst og fremst fólginn í
því að drepa fiska. Bjarni Jóns-
son frá Vogi varð oft að við-
undri á Alþingi fyrir þá sök, að
hann mælti gjarna með per-
sónulegum styrkjum til lista-
manna, svo þeir gætu keypt sér
fi«k eins og annað fólk. Það er
lærdómsríkt að lesa í gömlum
Alþingistíðindum ræðuparta um
þessi efni.
Það er Jónas Jónsson frá
Hriflu, sem fær hrundið þeirri
hugmynd sinni í framkvæmd
1929, að allveruleg fjárfúlga
skuli vera aðgengileg af opin-
beru fé á Islandi, til að tryggja
listamönnum nokkurn fjárhags-
legan stuðning. Fram að þeim
tíma hafði enginn íslenzkur
stjórnmálamaður látið sig
dreyma um að stíga jafnstórt
spor í áttina til opinberrar
skipulagningar á hagsmunum
fagurra lista. Á þeim tím!a, sem
hann hefir verið valdamestur
stjórnmálamaður á Islandi, ým-
ist í ráðherrastóli eða utan,
hefir hann og menn hans, bæði
með stofnun Menningarsjóðs
og fyrir beina tilhlutun Alþing-
is, stuðlað atalt að bættum
kjörum listamanna, kappkostað
að skapa íjárhagslegan grund-
völl að skapandi ménningu í
landinu. Hið opinbera hefir
gerzt kaupandi að verkum mál-
ara og myndhöggvara, nokkr-
um þeirra hefir verið gert
kleift að koma sér upp vinnu-
stofum og íbúðum, þeim hefir
verið gert auðveldara fyrir uin
farkost til útlanda til náms eða
sýningarhalda, o. s. frv. Það
befir verið hafin opinber út-
gáfustarfsemi á kostnað Menn-
ingarsjóðs, og hafa þar þegar
\ erið prentuð allmörg ritverk
eða þýðingar eftir íslenzka höf_
unda og vísindaménn. Nú er að
vísu ekkert auðveldara en
finna að ýmsum ráðstöfunum
Menningarsjóðs, enda hafa að-
finnslur ekki verið sparaðar, og
það er heldur engin ástæða til
að spara þær, svo fremi þær séuí
byggðar á rökum. En um eitt
verður ekki deilt: með Menn-
ingarsjóði hefir verið stigið
sögulegt spor í íslenzku menn-
J ingarlífi, listamenn vorir hafa
méð honum öðlazt nokkum rétt
á hlutgengi við aðra ménn í
þjóðfélaginu, og í von þess, að
starfsemd sjóðsins mætti auk-
ast og margfaldast er fram líða
stundir, má telja hann blómleg-
an vísi til þeirrar viðurkenn-
ingar á tilverurétti svokallaðr-
ar æðri menningar í landinu,
sem stjórnmálamönnum var svo
tamt að láta sér í léttu rúmi
liggja fram að tíma Jónasar
Jónssonar. Ég tel það ekki
vafamál, að stofnun Menning-
arsjóðs m'uni í framtíðinni
verða talið eitthvert ágætasta
afrek hans sem valdamanns í
landinu.
Það virðist vera nokkurskon-
ar kaldhæðni örlaganna, að
þessi unnandi fagurra lista,
skuli hafa orðið aðalinntakið í
ólistrænustu ritsmíðum á Is-
landi. Ég skal ekki leggja neinn
úrskurð á þau deilumál sjálf,
þar sem hann hefir komið við
sögu, enda geri ég ráð fyrir, að
mínar grundvallarskoðanir á
þjóðfélagsmálúm séu hérumbil
eins ólíkar skoðunum Jónasar
Jónssonar eins og skoðunum
andstæðinga hans. En ég held
mér sé nokkumveginn ljóst,
hvar andstæðingar Jónasar
Jónssonar standa eins höllum
fæti og hægt er að standa. Það
er í ritsnilld. Það hefir verið
rneira ritað um þennan mann
en nokkurn Islending fyr eða
síðar. Það eru ritaðar um hann
langir og breiðir dálkar á
hverjum degi ár eftir ár, bráð-
rm áratug eftir áratug. En ég
minnist aldrei að hafa lesið
pólitíska deiluritgerð um Jónas,
sem hafi verið þess verð að
maður læsi hana frágangsins
vegna; það er eins og allir
minstu ritsnilling-ar þjóðarinnar
hafi lagst á eitt; varla nokkurn
tíma lína, sem hafi borið í sér
lífsneista, er enzt gæti daginn
út. Ég held að það sé ekki of
djúpt tekið í árinni, þótt cg
segi, að sú mergð af rituðu
máli, sem um hann hefir verið
samin daglega nú í tvo áratugi,
sé það auðvii-ðilegasta, sem
íramleitt hefir verið í bók-
menntum á íslandi síðan land
byggðist, að verstu rímum og
lélegasta sálmakveðskap 17. og
18. aldar ekki undanskildum.
Ég hefi oft saknað þess mikið,
að íhalds- og sjálfstæðisflokk-
urinn skyldi ekki hafa átt ein-
hvern mann á móti honum, t-.l
að gera leikinn jafnari.
Aftur á móti efast ég ekki úm'
það, að þegar þau deilumal,
sem mörg hver hafa verið ærið
hjákátleg 1 augum þeirra, sem
ekki taka þátt í pólitísku dæg-
urþrasi, eru gleymd, þá muni
ýmis innlegg Jónasar í málun-
um lifa. En ekki sem innlegg í
málunum, heldur sem bók-
mentir. Margar af þessum póli-
tísku dægurgreinúm hans eru
skrifaðar af þvílíkri list og
fyndni, að þær munu fyrst
nj.óta sín til fulls í augum
hlutlausrar framtíðar. Hann
kann að byggja upp pólitíska
forustugrein með sögulegri
stígandi eins og þaulvanur
skáldsagnahöfundur. Honum er
iafnlagið viðkvæmni og háð,
góðlátleg kýmni og naprasta
ádeila. Og hann hefir vald á
því upprunalega í íslenzku
tungutaki, betra en flestir þeir
höfundar samtímis honum, sem
annars leggja stund á fagrar
•vókmenntir. Ýmsar ritgerðir
hans munu standa sem sýnis-
horn þess, hveraig íslenzkt mál
var langbezt ritað í stjómmála-
deilum á þriðja og fjórða tugi
tuttugustu aldarinnar.
Ég hefi einkum kynnzt Jón-
asi Jónssyni frá þeirri hlið sem
veit frá hinni pólitísku dægur-
baráttu, heima á hinu vinsæla
heimili hans, uppi til sveita, í
utlöndum. Hann hefir í fari
sínu ákveðna heillandi eigin-
leika, sem ósjálfrátt draga
menn að honum, bæði jábræður
og andstæðinga. Þessi persónu-
lega snerfing er eitt af hans
sterkustu vopnimi. Ég hefi vit-
að römmustu andstæðinga hans
mýkjast og jafnvel linast alveg
upp við persónuleg kynni af
manninum sjálfum. Það er erf-
itt að skýra segulafl sumra
manna. Að vísu hefir Jónas
Jónsson óviðjafnanlega sam-
talsgáfu, hæfileika til að segja
sögulega frá einföldum hlutum,
til að láta þann er á hlýðir
finnast, að þetta varði sig sér-
staklega, gera hvert umræðu-
efni persónulegt. Hin almenna
menntun hans er langt fram
yfir það, sem! maður á að venj-
ast hjá stjómmálamönnum.
Hann hefir mjög lagt stund á
að kynnast listum', er vel lesinn
í bókmenntum, kann ódæmi af
ljóðum, er óþrjótandi sjóður af
persónusögu; starf hans sem
stjórnmálamaður, ásamt með-
fæddri eftirtektargáfu og stál-
slegnu minni, að ógleymdri
þeirri menntun og víðsýni, seni
gerir honum allan samanburð
svo auðveldan, það hefir allt
gert hann að fágætum mann-
þekkjara, námú fyrir rithöf-
und. En það er samt sem áður
enn eitthvað til viðbótar við
allt þetta, sem gæðir hann svo
sterku persónulegu segulafli.
Frakkar eiga alþekkt orð yfir
þennan eiginleika, en ég veit
ekki til að hann hafi neinsstað-
ar verið skýrður, — þeir segja
charmeur. Oft dettur mér í
hug, þegar ég tala við Jónas
Jónsson, að hann sé í eðli sínu
fyrst og fremst listamaður.
Það býr eitthverf óútreiknan-
legt snilldareðli djúpt í mann-
inum. Stundum finnst mauni
að það sé aðeins brotabrot af
því, sem hafi fengið að koma
fram, — í hans beztu skrifum,
og í ýmsum þeim stórvirkjum,
sem gerð hafa verið í landinu
að hans frumkvæði.
Halldór Kiljan Laxness.
Bjarni B\arnason, skólastjóri:
Laugarvatn
Fáum árum eftir síðustu
aldamót komst skólamál Sunn-
lendinga á dagskrá. Staðatog-
streita hafði kyrsett málið í
tvo áratugi. Jónas Jónsson á-
kvað skólastaðinn og lét reisa
hann á Laugarvatni. Þannig
eyddi hann langri og harðri
innanhéraðsdeilu um merkilegt
mál og stillti til friðar. Allir
réttsýnir menn sjá nú að málið
var rétt leyst. Þjóðina vantaði
skóla, sem ekki voru fyrst og
fremst miðaðir við háskólanám,
svo sem verið hafði uim of
marga þeirra skóla sem fyrir
voru. Honum var ljóst, að unga
íólkið þarfnaðist vakningar,
sem einkum var miðuð við lífs-
baráttu alþýðufólks á Islandi.
Nám, einkum íslenzkra fræða,
vinnu, söng og íþrótta. Slíkir
skólar urðu að vera í sveitum
landsins.
Villist hann þá ekki á skil-
yrðunum fyrir því að skólavist-
ín geti orðið bæði ódýr og nota-
leg. Jarðhita og straumvatna-
orku varð að hagnýta. Efna-
lítið fólk gat ekki kostað börn
i sín í skóla á dýrum stöðum. I
Hér var sjónarmið sem varð að
víkka mun meira en orðið var.
Unga fólkið sækir nú héraða-
skólana í hundraðatali árlega.
Eg þekki engan mann sem
hefir aðra eins tröllatrú á unga
fólkinu eins og Jónas Jónsson.
Séu æskumennirnir á hverj-
um tíma sæmilega) upplýstir
verður bjart yfir landi og þjóð.
Sú er hugsun J. J. Enginn mað-
ur hefir, fyr né síðar, sýnt
æskunni annað eins traust og
falið henni með jafn greinileg-
um hætti að búa í haginn fyrir
framtíðina.
I lögum héraðaskólanna, sem
J. J. átti mestan þátt í, er
nemendum gefinn réttur til í-
hlutunar um stjóm þess skóla,
sem þeir hafa numið í. Nem-
endasamböndin eiga að halda
opinni leið að. þessu marki.
Þannig hjálpi nemendur sjálf.
ir til þess að byggja upp skól-
ana, andlega og efnalega. And-
lega með þvi að fylgjast með
skólunum og kröfum tímiana og
miðla þeim af forða lífsreynzlu
og lærdóms. Efnalega með því,
meðal annars, að gefa skólun-