Tíminn - 20.11.1935, Page 2

TÍMXNN
194
Jón Arnason
Ummtugnr
I Syðra-Vallholti, í blómleg-
ustu sveit Skagafjarðar, fædd-
ist Jón Ámason fyrir 50 árum.
Þaðan fluttu foreldrar hans að
Borgarey. Þar lézt faðir hans
að Jóni þriggja ára gömlum.
Móðir hans hélt áfram búskap
og giftist aftur nokkrum árum
seinna.
Við þjóðveginn milli Húna-
vatnssýslu og Skagafjarðar er
falleg háfjallajörð, sem heitir
Stóra-Vatnsskarð. Þar er bær
vel húsaður, dráttarvél að
starfi við túnaukann, rafstöð,
sem hitar og lýsir bæinn. Þang-
að fluttist móðir og stjúpi Jóns
Ámasonar, er hann var
þrettán ára gamall og þar búa
enn bræður hans og systur.
Jón óx upp við hin þröngu
kjör sveitafólksins eins og þau
voru á síðustu árum 19. aldar-
innar, en við þá bjartsýni, sem
einkenndi það tímabil. Hann
mótaðist af sveitalífinu og
sveitavinnunni. Mikið af full-
orðinsárum síhum hefir hann
lifað og starfað í bæjum, inn-
an lands og utan. En hann
hefir alla stund unnið fyrir
sveitina og í hennar anda, og
í þeirri von að sveitalíf á Is-
landi væri og yrði ætíð þýð-
ingarmikill þáttur í íslenzkri
lífsbaráttu.
Jón Ámason fór í gagn-
fræðaskólann á Akureyri
laust eftir aldamótin og stund-
aði þar nám í tvo vetur, eins
og svo margir aðrir af áhuga-
mönnum samvinnustefnunnar.
Hann var strax á þeim árum
fjörmikill, viljasterkur og ekki
gefinn fyrir að láta sinn hlut
að óreyndu. Hann var ágætur
félagsbróðir og hefir haldizt
góð vinátta milli hans og flest-
allra skólabræðranna, þó að
vegir hafi skilizt að öðru
leyti.
Að loknu skólanámi hvarf
hann heim að Stóra-Vatns-
skarði og stundaði farkennslu
á vetrum í nokkur ár, en
ðvaldi að mestu heima á sumr-
um. I-Iann var sami atorkumað-
ur við kennslu og vinnu og í
skólanum, átti jafnan ágæta
hesta og marga og fór mik-
inn á ferðalagi, eins og t-ítt er
um samsýslunga hans. Hann
leitaðist fyrir um bújarðir um
það leyti, en fékk ekki neina,
sem honum líkaði. Ef Jón
Árnason hefði snúizt að bú-
skap í Skagafirði, myndi hér-
aðið hafa fengið góðan liðs-
mann heima fyrir.
En skömmu fyrir stríðið
bregður Jón Ámason sér utan
og byrjar að leggja stund á
verzlunarfræði. Hann er þá
fullþroskaður maður, með góða
skólagöngu og margbreytta
lífsreynslu að baki. í Danmörku
kynnist hann nánar Hallgrími
Kristinssyni, sem er þá byrj-
aður í Kaupm.höfn á sam-
vinnuheildsölu fyrir kaupfé-
lögin íslenzku. Þeir komu sam-
an til Reykjavíkur og byrja að
starfa saman, sumarið 1917,
í húsnæði á Amtmannsstíg og
síðar um haustið í tveim litl-
um herbergjum í húsi Nathan
og Olsen, mitt í erfiðleikum
kafbátahernaðarins.
Jón varð fyrsti aðstoðarmað-
ur Hallgríms Kristinssonar við
að koma skipulagi á hina miklu
og margháttuðu starfsemi Sam-
bandsins. En fljótlega fékk
hann sitt sérsvið: sölu ís-
lenzkra afurða innan lands og
utan. Aðalsteinn Kristinsson
tók að sér forstöðu innkaupa-
deildarinnar, en þeir bræður
Hallgrímur og síðar Sigurður
Kristinsson, höfðu yfirstjóm
Sambandsins, en fjármálin að
aðalstarfi.
Síðan stríðinu lauk er starf
Jóns Árnasonar samtvinnað
svo að segja hverri umbót á
afurðasölu íslenzkra bænda.
Hann hefir jafnan verið þar í
fararbroddi. Ilann hefir leitað
að nýjum leiðum. Hann hefir
aldrei brostið kjark í erfið-
leikum né hófsemi í meðlæti.
Hér verður aðeins drepið á fá-
„Hvort man nú enginn
Snorra Sturluson ?“
I.
Á þinginu 1928 var komið
skipulagi á síldarsölu Islend-
inga. I stjóm þess fyrirtækis
völdu flokkamir fimm menn.
íhaldið valdi tvo síldarspeku-
lanta: Björn Líndal og Ásgeir
Pétursson. Jafnaðarmenn völdu
Erling Friðjónsson og Stein-
þór Guðmundsson. Framsókn-
armenn völdu Böðvar Bjarkan,
manninn, sem fyrstur hafði
ritað um skipulag síldarsölunn-
ar í sínum merkilegu greinum
1916.
Hugmyndin að skipulaginu
var rétt. Allir viðurkenna nú,
að hin gamla samkeppni með
leppskap fyrir útlenda glæfra-
menn, sé dauðadæmd stefna.
En íhaldið barðist þá af öllu
afli móti þessari löggjöf, og
flokkur íhaldsmanna óskaði að
skipulagið reyndist illa. Það
valdi og á þann hátt í nefnd-
ina. Líf hins nýja skipulags
valt algerlega á þeim þrem
mönnum, sem fylgdu þáver-
andi stjómarflokkum. Ef einn
þeirra brást, ef einn þeirra
sveik og fór yfir til íhaldsins,
þá var þar kominn meirihluti,
sem hlaut að vinna þannig, að
fyrirtækið færi á höfuðið.
Og þetta varð. Annar jafn-
aðarmaðurinn brást þeirri til-
trú, sem hann haíði notið. Það
var Steinþór Guðmundsson.
Hann gerðist síldarspekulant
eins og Ásgeir og Björn. Hann
tók upp þeirra siði og vinnu-
lag. Nokkur þúsund tunnur af
síld skemmdust hjá Birni Lín-
dal. Auðvitað átti það að vera
hans tjón. Síldarsalan átti að
vera sölufélag og selja á ábyrgð
framleiðenda. — Að taka
skemmdu síldina á bak allra,
voru svik við fyrirtækið og
stofnlög þess. En Bjöm og Ás-
geir greiddu atkvæði með að
skemmda síldin kæmi á sam-
eiginlegan reikning. I fyrstu
stóð Steinþór með Böðvari og
Erlingi á móti siðspillingunni.
En þá skemmdist síld hjá hon-
um. Og þá yfirbugaði hags-
munahvötin hann. Upp úr því
varð „flatsæng" með Steinþóri
og íhaldsmönnunum tveim.
Skemmda síldin var tekin á
sameiginlegan reikning. Og
eigendur hennar notuðu trún-
aðarstarf sitt til að koma
skaða sínum á alla eigendur
óskemmdrar síldar, sem voru
umbjóðendur þeirra.
Spillingjn hafði nú haldið
innreið sína í einkasöluna.
Böðvar og Erlingur réðu ekki
eina þætti af þessu mikla
starfi. Hann byrjaði að senda
kælt og frosið kjöt til Eng-
lands og að vinna því markað
þar. Jón Ámason og Tr. Þ.
voru í milliþinganefnd út af
kæliskipsmálinu. Þrír með-
starfsmenn þeirra vildu leggja
málið á hilluna, en Jón og
Tryggvi bentu á þá leið, sem
farin var: Frystihús við aðal-
hafnir og skip til að flytja
kjötið ferskt á markaðinn. Jón
var stjórnskipaður fulltrúi í
Eimskipafélaginu, og þegar
umtal var um að byggja nýtt
flutningaskip til handa félag-
inu, skrifaði Jón Árnason rík-
isstjórninni og benti á þá leið
sem farin var, að skipið yrði
með frystivélum, að landið
styrkti byggingu þess, en fé-
lagið ætti skipið. Upp af þessu
bréfi varð svo samkomulag um
byggingu Brúarfoss. Sam-
hliða þessu beitti Jón Ámason
sér fyrir frystihúsmálinu og
liefir átt manna mestan þátt
í byggingu allra frystihúsa,
sem sambandsfélögin eiga.
Hann sá hvert stefndi með
saltkjötsmarkaðinn í Dan-
mörku og Noregi. Hann sá
glöggt stefnu samtíðarinnar,
að hverfa sem mest að nýmeti
í stað gamallar fæðu. Forusta
hans í þeim efnum sem öðrum
var í einu framsýn og djörf og
gætin.
Kaupíélögin áttu mörg kæli-
og frystihús. Þau stóðu auð á
sumrin. Brátt fóru þau að
taka beitusíld og verzla með
hana. Útvegurinn var án þess
að nokkur vissi af búinn að fá
hina mestu hjálp í þeim efn-
um. En Jón Árnason stýrði
þeim straumi áleiðis í rétta
höfn.
Samvinnufélögin hafa efnt
til margháttaðs iðnaðar, en
mest af þeim fyrirtækjum er
Gefjun. Jón Árnason átti mik-
inn þátt í að Sambandið keypti
þá verksmiðju og hefir látið
gera á henni stórfelldar um-
bætur. Innan skamms mun
mikill hluti íslenzku þjóðarinn-
ar geta fengið hin fjölbreyti-
legustu og vönduðustu fata-
efni frá Gefjunni og að mjög
miklu leyti lagt útlend dúka-
við neitt. Hver ósigurinn rak
annan. Þrír spekúlantar sátu
við stjórn skútunnar og sigldu
henni beint upp að klettóttri
strönd og þar í strand. Eftir
atvikum er ekki hægt að áfella
íhaldsmennina tvo. Þeir höfðu
barizt móti skipulaginu. Allir
vissu að þeir voru fjandmenn
þess og að þeir voru áhættu-
menn og gátu ekki verið ann-
að. Ábyrgðin af strandi einka-
sölunnar er á manninum, sem
átti að vemda hagsmuni þeirra
mörgu og smáu móti- spekú-
löntunum, en gekk þeim á hönd
og gerðist einn af þeim.
Tveir menn komu enn til
sögunnar og svikust að einka-
sölunni. Annar var Einar 01-
geirsson, sem gerðist kommún-
isti og byrjaði um leið að
skapa fyrirtækinu óþarfa
kostnað og leiða yfir það ófrið.
Hinn maðurinn var Sveinn
Benediktsson, sonur Benedikts
Sveinssonar. Tryggvi Þórhalls-
son hugði að Sveinn væri lík-
ur föður sínum um drengskap
og góðvild og hafði veitt hon-
um mikinn trúnað í síldarmál-
um. Tr. Þ. vissi ekki að Sv.
B. var gerólíkur föður sínum
og föðui’frændum. Þegar Stein-
þór og Einar Olgeirsson voru í
þann veginn að koma fyrirtæk-
inu í rústir, var Alþýðuflokk-
urinn, ekki síst Finnur Jóns-
son alþm., að reyna að rétta
fyrirtækið við og hugðist að
koma glæframönnunum úr
kaup á hilluna. Verksmiðjan
hefir líka deild til að súta
skinn. Á þann hátt eiga þús-
undir karla og kvenna að geta
fengið skjólföt og tilhaldsföt
úr íslenzkum skinnum, sem nú
eru nálega verðlaus.
Jón Árnason hefir setið í
flestum þeim nefndum, sem
starfað hafa að bættri afurða-
sölu síðan um 1920. Hann átti
meginþátt í með kaupfélags-
stjórum landsins að marka
línur í skipulagi því, sem nú
er á sölu mjólkur og kjöts
innanlands. Hann hefir líka
lagt til uppistöðuna í núver-
andi skipulag fisksölunnar, þó
að því hafi um stund verið
spillt að mun með því að láta
þorskana ráða, fremur en menn
og mannvit.
Jón Ámason hefir verið full-
trúi landbúnaðarins við allar
samningagerðir síðan 1924.
Hann fór þá tií Noregs og stóð
að fyrstu kjötsamningunum,
og síðar til Oslo, London og
Italíu, þegar núverandi verzl-
unarkreppa skall á. Hann hefir
um nokkur undanfarin ár ver-
ið formaður í bankaráði Lands-
bankans, og gegnt þar æðstu
virðingarstöðu í bankamálum
landsins. Hann hefir þar, eins
oð verzlunarmálunum haft full
not fyrir þá góðu eiginleika,
sem gerðu hann að eftirsókn-
arverðum félagsbróður á æsku-
árunum. Hann hefir í bankan-
um verið hinn einbeitti, djarfi
og ráðsetti leiðsögumaður, eins
og í samstarfi sinna jafnaldra,
þegar hann kom fyrst út í
heiminn úr foreldrahúsum
yngri en tvítugur.
Það myndi hafa verið mikið
happ fyrir Skagafjörð, ef Jón
Árnason hefði tekið sér þar
bólfestu á ungum aldri í fylk-
ingu bændanna. En það var
enn meira happ að hann fékk
ekki þá bújörð, sem hann vildi
þá fá. Vegna þess hefir hann
fengið tækifæri til að vinna
sitt mikla starf, ekki eingöngu
fyrir Skagfirðinga heldur fyrir
landið allt.
Vinir Jóns og samherjar um
land allt munu á þessum vega-
mótum æfi hans þakka hon-
um fyrir samveruna, samstarf-
stjórn þess. Þá kom Sv. B. með
fagnaðarboðskap íhaldsins til
Tr. Þ., og eftir þeim heimild-
um gaf Tr. Þ. skyndilega út
bráðabirgðalög og lagði síldar-
eínkasöluna niður. Ihaldsmenn
höfðu unnið sigur. Tveir
verkamannasinnar, Steinþór
Guðmundsson og Einar 01-
geirsson, höfðu rofið trúnað
við stefnu sína og flokk. Þeir
höfðu undirbúið málið, svo að
Sv. Benediktsson þurfti ekki
annað en að reka síðasta nagl-
ann í líkkistuna.
n.
Á þinginu 1928 byrjaði
Magnús heitinn Kristjánsson
að hrinda áfram sínu milda
áhugamáli, síldarverksmiðju á
Siglufirði. M. Kr. var mjög
reyndur útgerðarmaður. Hann
skildi vel hver auðsuppspretta
síldin var fyrir landið. Hann
sá erlenda og íslenzka gróða-
brallsmenn reisa síldarbræðslur
og skapa útgerðarmönnum og
sjómönnum harða kosti, niður-
lægingu, þrælkun og örbirgð.
Hann sá auðinn renna úr landi
og niðurlægingu lands síns. Úr
þessu vildi hann bæta. —
Ríkið byggir verksmiðju á
Siglufirði, en rekur hana sem
áhættulaust samvinnufyrirtæki.
Útvegsmenn koma með síld sína
og bændur með kjöt í kaupfé-
lögin. Varan er unnin í verk-
smiðjunni og seld á ábyrgð
ið og hinn glæsilega árangur
af starfi undangenginna ára.
En þeir munu um leið óska
þess, að hann eigi enn eftir að
vera um langa stund fremst-
ur, eins og hingað til, í fylk-
ingu þeirra manna, sem eru að
gera ísland að heimkynni
frjálsra og þróttmikilla manna.
J. J.
Mjólkurbandalags
fundurinn
16. þ.m. var haldinn sameigin
legur fundur með stjórnum
mjólkurfélaganna í nágrenni
Reykjavíkur, austan fjalls og í
Borgarfirði. Þar var og mætt-
ur fulltrúi fyrir búið á Korp-
úlfsstöðum. Hafði Eyjólfur
Jóhannsson boðað til þessa
fundar. Lét hann leggja þar
fram frumvarp um nýjar regl-
ur um fulltrúaval fyrir hina
einstöku aðila í Mjólkur-
bandalagi Suðurlands. Fundur-
inn stóð mestan hluta dags.
Fyrir fundinum lá úrsögn
Eyjólfs úr stjórn Samsölunnar,
en hann hefir einnig, eins og
kunnugt er, sagt sig úr Mjólk-
ursölunefnd. Varamaður hans í
Mjólkursölunefnd er ólafur
Bjarnason bóndi í Brautarholti
og tekur hann nú sæti í nefnd-
inni.
I lok fundarins var gengið til
kosninga — án þess að sam-
komulags væri áður leitað —
um mann í Samsölustjórnina
í stað Eyjólfs Jóhannssonar.
Fór atkvæðagreiðslan svo, að
Björn Bimir bóndi í Grafar-
holti fékk 12 atkvæði en ól-
afur Bjamason bóndi í Braut-
arholti 8 atkvæði.
Þá var samþykkt að senda
frumvarp það, sem áður var
getið, einstökum deildum
Mjólkurbandalagsins til um-
sagnar.
Áður en fundi var slitið,
lýsti Egill Thorarensen kaup-
félagsstjóri yfir því:
að hann teldi, að sam-
komulagþað, sem gert var
um það á sl. vori, að hafa
íramleiðanda. Ef unt er má
taka lán og greiða 3/4 af áætl-
uðu söluverði út á síldina. En
að lokinni sölu, kemur uppbót-
in. Þá fá allir sannvirði fyrir
sína framleiðslu eins og kaup-
félögin.
Jón Þorláksson bað M. Kr.
haustið 1927 að leyfa sér að
gera fyrstu rannsókn í þessu
máli og fékk það. En þegar til
kom setti ríkisstjórnin Guð-
mund Hlíðdal yfir verkið og
stýrði hann byggingu stöðvar-
innar. En svo vel var þessu
máli stýrt í höfn, að allur
landslýður hefir síðan hnigið
til fylgis við stefnu M. Kr. og
Framsóknarmanna um þessi
mál. — önnur verksmiðja
hefir verið byggð á Siglufirði
og gömul verksmiðja keypt
þar. Þá hefir landið eignast
verksmiðju á Sólbakka og
Raufarhöfn.
En það er fullkomin ástæða
til að benda á, að Framsóknar-
flokkurinn hefir algerlega haft
forustuna í þessu máli. Án M.
Kr. og stuðnings Framsóknar-
flokksins væri ekkert skipulag
í þessum málum, ekkert nema
íslenzkur vanmáttur og vesöld.
Þess vegna mun Framsóknar-
flokkurinn ekki sleppa hendi af
þessu máli, né láta nokkrum
flokki eða mönnum haldast
uppi óátalið að senda síldariðju
landsins í sömu gröf og sfldar-
skipulagið frá 1928.
stjórn Samsölunnar í
höndum framleiðenda
einna, hefði nú verið rof-
ið — þar sem Eyjólfur
hefði sagt sig úr sam-
sölustjóminni, og sam-
komulags hefði ekki verið
leitað um mann í stjóm-
ina í hans stað. — Kvaðst
hann því líta svo á, að
stjórn Samsölunnar væri
þar með komin aftur í
hendur Mjólkursölunefndar
á sama hátt og áður var
— þar til samkomulag
yrði um nýja stjórn.
Þegar þeir Egill Thorarensen
og Eyjólfur Jóhannsson voru á
sl. vori kosnir í stjóm Samsöl-
unnar, var það gert með ein-
róma samþykki allra aðila, og
á því byggðist samkomulagið.
Þetta samkomulag hefir Eyj-
ólfur Jóhannsson nú rofið, og
þar ineð sýnt, að honum er
ekkert áhugamál, að Samsalan
se í höndum framleiðendanna,
þó að hann hafi látið það í
veðri vaka.
Vill íhaldið rjúfa
„fríðinn" í mjóllr-
urmálinu?
Síðan í vor, að svokallaður
,.friður“ var saminn í mjólkur-
málinu, hefir verið fremur
hljótt um það mál á opinber-
um vettvangi. En „friður“
þessi var á þá leið, að þeir
Egill Thorarensen og Eyjólfur
Jóhannsson skyldu hafa yfir-
umsjón Samsölunnar, en ef á-
greiningur yrði milli þeirra,
skyldi Mjólkursölunefnd skera
úr þeim ágreiningi.
Nú í sumar og haust hefir,
að tilhlutun landbúnaðarráð-
herra og Mjólkursölunefndar
verið unnið stöðugt að því, að
fullkomna það skipulag, sem
komið var á með mjólkurlög-
unum og auka samstarf og
vöruvöndun hjá mjólkurbúun-
um. Þessi tilraun til aukinnar
vöruvöndunar mjólkurbúanna
hefir þegar borið nokkum á-
rangur, og er full ástæða til
m.
M. Kr. hafði barizt fyrir
síldai’verksmiðju á Siglufirði og
byggt þar á langri reynslu.
Hann hafði komið löggjöf um
þetta efni gegnum þingið.
F'iokksbræður hans höfðu út-
vegað fé að láni til verksmiðj-
unnar. Og reksturinn átti sam-
kvæmt stofnlögunum að vera
með samvinnusniði.
Þrír menn tóku við stjóm
þessa fyrirtækis: Þormóður
Eyjólfsson ræðismaður var
formaður verksmiðjunnar og
hefir verið það jafnan síðan.
Meðstjórnendur voru Sv. Bene-
diktsson og Guðm. Skarphéðins-
son bæjárfulltrúi.
Ihaldsmenn höfðu á þingi
barizt á móti verksmiðjunni
sem almanna fyrirtæki. Þeir
gerðu allt sem í þeirra valdi
stóð til að lögin um verksmiðj-
una yrðu þannig að gróðabralls-
menn útvegsins gætu eignast
hana. Sveinn Benediktsson var
frá upphafi liðsmaður þeirrar
stefnu. Hann lagði mikla stund
á að brjóta niður skipulag henn-
ar. Hann reyndi þá strax og
jafnan síðan að koma kaup-
brallssvip á reksturinn. Hann
vildi láta verksmiðjuna kaupa
síldina. Og honum var um það
að kenna að tekjuhalli varð á
rekstrinum þegar í byrjun.
Hljóp Einar Árnason sem þá
var fjármálaráðherra. undir
bagga og leysti Svein úr vanda
í það sinn, þótt óverðugt væri.