Tíminn - 02.08.1950, Blaðsíða 3

166. blað
TÍMINN, miðvikudaginn 2. ágúst 1950
3
Flestum mun nú oröið ljóst
að hefði gengislækkunin ekki
verið framkvæmd í marz,
með þeim undirbúningi, sem
hún þá fékk, hefði orðið ó-
umflýjanlegt að framkvæma
hana í vor sem unhirbúnings
litla skyndiráðstöfun. í þess-
ari grein verður rætt lítils-
háttar um áhrif hennar á
fiskframleiðsluna og verðlag-
ið.
GENGISLÆKKUNINA
Hugleiðingar um áhrif hennar
Á kreppuárunum fyrir styrj
öldina fóru landsmenn að
leita fyrir sér um möguleika
á framleiðslu nýrra afurða.
Eitt af því, sem lagt var út í,
var framleiðsla á hraðfryst-
um fiski. Reynslan hefir sýnt
að hér var um framleiðslu að
ræða, sem með tíð og tíma
gat orðið þýðingarmikill þátt
ur fiskframleiðslunnar. Á
fyrstu árunum jókst fram-
leiðslan hægt. Það þurfti að
að vinna vörunni markað og
venja neytendurna við hana.'
Á styrj aldarárunum var hægt
að selja allan fisk háu verði,
og jókst þá framleiðslan hröð !
um skrefum. Vöxturinn var í
raun og veru örari en heil-
brigð markaðsskilyrði, þ. e.
smekkur neytendanna og
dreifingarkerfið erlendis gáfu
tilefni til. Brezka ríkisstjórn-1
in stóð að kaupunum en ekki |
neytendur, sem vildu heldur.
frystan fisk en annan. Þetta'
gaf framleiðendunum rangar
hugmyndir um hina raun-
verulegu sölumöguleika. í lok
.styrjaldarinnar kom fljótlega
í Ijós hve ótraustur markað- I
urinn fyrir hraðfrysta fiskinn;
var, þrátt fyrir almennan
skort á matvælum. Það ráð
var þá tekið að láta ríkið á-
byrgjast framleiðendunum
lágmarksverð fyrir fiskinn.
Þetta var auðvitað neyðarúr-
ræði. Hver heilvita maður sér
:að það er algjörlega óviðun-
andi ástand að framleidd sé
óseljanleg vara, og að ríkið
kosti framleiðsluna. Fram-
leiðsla illseljanlegrar vöru á
kostnað ríkisins er því neyð-
arúrræði. Með ábyrgðarverð-
inu var framleiðendunum
gert kleift að halda fram-
leiðslunni áfram án þess að
gera nauðsynlegar breyting-
ar á framleiðslunni: lækka
framleiðslukostnaðinn, leggja
minni áherzlu á það að koma
upp nýjum hraðfrystihúsum,
meiri áherzlu á sölu afurð-
anna; og siðast en ekki sízt
dró ábyrgðarverðið úr mönn-
um með að breyta verkun á
fiskinum.
Ríkisstjórnin gerði það,
sem hún gat til þess að selja
afurðirnar. Framleiðslumagn
ið á vertiðinni 1946 og 1947
varð aðeins selt allt með því
að gefa með því lýsi, sem
annars var seljanlegt á hærra
verði. Framleiðslumagnið 1948
varð aðeins selt — og það
með miklum erfiðismunum —
með því að nota til þess
Marshall-fé, sem betra hefði
verið að nota til annars. —
Framleiðslumagnið 1949 var
sömuleiðis selt með miklum
erfiðismunum, og við engin
framtíðarskilyrði. Mikið af
hraðfrysta fisknum var keypt
af ríkisstjórnum, sem ekki
hafa getað losnað við hann,
og sem því hafa stórskaðast
á kaupunum. Reynsla þeirra
á síðastliðnu ári torveldar
því mjög söluna i ár.
Síðan stríðinu lauk hefir
verið nægur markaður fyrir
fullverkaðan saltfisk, einkum
í Mið- og Suður-Ameríku.
Það var því alls ekki slík
nauðsyn, sem margir héldu,
að halda við framleiðslu á
á jafnmíklu magni hraðfrysts
l fisks og gert var. Norðmenn
selja allmikinn hluta sinnar
framleiðslu, sem saltfisk eða
harðfisk. Þeir selja mikið
magn af hvoru tveggja til
Suður-Ameríku fyrir dollara,
og greiða nú sjómönnum 92
aura íslenzka pr. kg. af nýj-
um fiski, sem fer í salt eða
herzlu. Samkeppni kaupend-
anna hefir oft orðið til þess
að sjómenn hafa fengið upp
í 97 aura eða jafnvel meira
fyrir fiskinn.
★
* Eftirfarandi tafla sýnir
helzta fiskútflutning Norð-
manna og íslendinga á síð-
astliðnu ári:
Útflutningur fisks 1949
(1000 tonn):
Fiskur, annar en síld:
Noregur ísland
Nýr og ísaður 40 120
Frystur .... 18 36
Hertur 8
Saltaður .... 35 18
Sfld: 101 174
Ný og ísuð .. 96 —
Fryst 30 -
Söltuð 109 9
235 9
Niðursuða 29 —
Alls 365 183
Það er sérstaklega eftir-
tektarvert við þessar tölur að
Norðmenn flytja út 18.000
tonn af frystum fiski, íslend-
ingar tvöfalt. það magn, og
að íslendingar flytja út 18.000
tonn af saltfiski, en Norð-
menn tvöfalt það magn. Auk
þess er eftirtektarvert hve
Norðmenn flytja út mikið áf
saltsíld, niðursoðnum fiski og
harðfiski. Þá sýna norsku
verzlunarskýrslurnar einnig
að Norðmenn fá kringum tvö
falt hærra verð fyrir þá síld,
sem þeir veiða við íslanö, en
fyrir þá sild, sem þeir veiða
við Noreg.
Við sjáum því hvað ábyrgð
arlögin hafa gert. Þau hafa
valdið því, að fé hefir farið
til þess að efla hraðfryst ihús-
in á tímum, þegar raunveru-
lega þurfti að auka skilyrðin
til saltfiskverkunar. Féð
hefði átt að fara tii þess að
setja upp fiskþurrkunarhús,
ekki til frekari aukningar
hraðfrystihúsanna. Ytri skil-
yrðin voru fyrir hendi, mark-
aðir fyrir fullverkaðan salt-
fisk og hertan fisk, en ekki
fyrir aukið magn af hrað-
írystum fiski. Gengislækkun-
in og afnám ábyrgðarverðsins
liefir i einni svipan sýnt hið
raunverulega ástand, og þá
einkum hvernig á að beita at-
vinnutækjum, vinnuafli og
nýju fjármagni í fiskfram-
leiðslunni á sem hagkvæmast
an hátt fyrir þjóðina.
Það hefir verið tekið fyrir
öfugstreymið. í skjóli ríkis-
ábyrgðar og ríkisstuðnings
hefir framleiðslan á hrað-
frýstum fiski verið aukin
lang't umfram það, sem eðli-
legt hefði verið, á sama tíma
og önnur heilbrigð fram-
leiðsla hefir verið látin sitja
á hakanum. Um leið hefir
gengislækkunin greitt fyrir
breytingunni á framleiðsl-
unni með því að gera fram-
leiðslu á fullverkuðum salt-
fiski arðbæra styrkjalaust.
FVamleiðsla á hraðfrystum
fiski á sér að öllum líkindum
mikla framtíð. Ef svo reynist,
þá eru erfiðleikarnir í dag
vaxtarverkir, sem stafa af of-
vexti styrjaldaráranna og
ofhjúkrun siðan. Þessi fram-
leiðslugrein styrkist bezt af
þeirri fyrirhöfn, sem með
þarf til að standa á eigin fót-
um. Þar sem um tiltölulega
nýjar afurðir er að ræða væri
ekki óeðlilegt að ríkið veiti
nokkurn styrk til öflunar
markaða, en það sem um-
fram þarf á þessi framleiðslu
grein að taka hjá sjálfri sér.
Gengislækkunin og afnám
ábyrgðarverðsins eru ráðstaf-
anir, sem þegar á þessu ári
ha.fa sparað þjóðinni (rikinu)
mílljónir króna, með því áð
þær hafa meðfram valdið
því að dregið hefir úr fram-
leiðslu á hraðfrystum fiski.
Án þessarra ráðstafana hefði
framleiðslan orðið meiri en
ella, og hefði kostað þjóðina
milljóna upphæðir, sem bet-
ur er varið til annars. Fram-
leiðslan á saltfiski verður aft
ur á móti meiri, en hún hefði
orðið án gengislækkunarinn-
ar og afnáms ábyrgðarverðs-
ins, og saltfiskurinn hefir
þegar að mestu leyti selzt á
hærra verði en sem svarar til
verðs á harðfrysta fisknum.
Um bátana er það að segja
að reikningar Reikningsskrif
stofu sjávarútvegsins sýna,
að minnstu bátarnir bera sig
bezt á lóðaveiðum. Og því
stærri sem bátarnir eru, þeim
mun lakari er útkoman. Af
þessu er auðséð að ekkert eitt
fiskverð hæfir öllum flotan-
um. Verð, sem veldur tap-
rekstri hjá stærstu bátunum,
er nægilegt til þess að minni
bátarnir beri sig. Það magn
sem bátar undir 30—40 tonn-
um leggja á land 1 meðal ver-
tíð er ef til vill allt það magn
sem hægt er með góðu móti
að selja sem hraðfrystan fisk
við núverandi aðstæður.
★
í greinargerðinni fyrir
gengislækkunarfrumvarpinu
segir svo (bls. 26):
„Til þess að koma jafnvægi
á þjóðarbúskapinn væri æski
legt að geta gert hinar nauð-
synlegu ráðstafanir í þrem á-
föngum. Hið fyrsta, sem þá
þarf að gera, er að koma jafn
vægi á búskap ríkisins sjálfs,
þ. e. a. s. að afgreiða raun-
verulega hallalaus fjárlög.
Einnig þarf að takmarka út-
lánastarfsemi bankanna til
fjárfestingar við það, sem
myndast af sparifé, til þess
að fjárfestingin verði ekki
meiri en sparifjármyndunin.
.... Þegar tekið hefir verið
fyrir myndun allrar nýrrar
dýrtíðar, kemur þriðji áfang-
inn, sem er að samræma inn-
lent og erlent verölag. Meðan
verðlagið er enn að stíga, er
langtum erfiðara að sam-
ræma innlent og erlent verð-
lag. Það hefði því verið æski-
legt, hefði verið hægt að bíða
enn um stund með slíka sam-
ræmingu.......“
Af framanskráðu sést að
gengislækkunin var fram-
kvæmd til þess að koma jafn-
vægi á þjóðarbúskapinn, þótt
hún væri framkvæmd fyrr en
ella sökum þrenginga sjávar-
útvegsins. Hann þoldi ekki
biðina. Gengislækkunin var
þvi ekki framkvæmd vegna
bátaútvegsins, heldur vegna
hins almenna jafnvægisleysis
i þj óðarbúskapnum í heild.
Hins vegar var miðað við
sjávarútveginn, og þá sér-
staklega afkomu vélbátanna,
þegar þurfti að ákveða, hve
gengislækkunin ætti að vera
mikil. Það er ósennilegt að
nokkrum manni detti í ai-
vöru í hug að framkvæma
gengislækkun til þess að
hvaða rekstur sem er geti bor
ið sig. Samfelldur taprekstur
illa rekinna eða óhentugra
fyrirtækja er merki um að
þar er illa farið með verð-
mæti, og þar með þá mann-
legu fyrirhöfn, sem í þeim
felst. Hann er merki um að
slíkum rekstri beri að breyta
eða hætta.
Af framansögðu má draga
þá ályktun að gengislækkun-
in og afnám ábyrgðarverðs-
ins hafi greitt fyrir nauðsyn-
legri og heillavænlegri breyt-
ingu á framleiðslunni, og því
um leið stöðvað fjárfestingu isins
í atvinnugrein, sem skortir
frekari vaxtarskilyrði, a. m. k.
í bili, og í stað þess beint
henni í framleiðslu, sem und-
anfarið hefir skilað mjög
sæmilegum afrakstri.
Gengíslækkunin hefir að því
leyti haft verðhjöðnunará-
hrif að hún hefir gert kleift
að afgreiða hallalaus fjárlög.
Þannig hafa gengislækkun-
arlögin fyrirbyggt milljóna
greiðslur úr ríkissjóði vegna
óseljanlegs freðfisks. Sú upp-
spretta dýrtíðarinnar hefir
verið stöðvuð. Þá væri og holt
að lesa það, sem dagblöðin
sögðu um ástandið í landinu
um þetta leyti í fyrra.. En.
munurinn í ár er sá að nú
sjáum við að þjóðarbúið er
að færast i heilbrigðara horf.
í fyrra var viðhorfið allt
annað.
Þá er rétt að víkja nokkr-
um orðum að verðhækkun
undanfarinna mánuða. í heil
an áratug hélzt gengi krón-
unnar óbreytt, þ. e. þangað
til í september 1949. Á þessu
tímabili hækkaði verðlagið í
landinu um að minnsta kosti
300% — þrjú hundruð pró-
sent. — Engri gengislækkun
var til að dreifa. Það er því
fleira en gengislækkun, sem
valdið getur hækkun á verð-
lagi. Sum þau verðhækkunar-
öfl, sem voru að verki þetta
timabil eru enn að verki, t. d.
verðhækkun erlendis á vöru-
tegundum, sem inn eru flutt-
ar. Þannig hafa ýmsar vörur
stórhækkað í verði erlendis
seinustu mánuðina, t. d. kaffi.
Engum datt vist i hug að verð
hækkunin í landinu myndi
skyndilega hætta við þa*ð að
42,6% gengislækkun bættist
ofan á 30,5% gengislækkun
gagnvart dollaranum i sept-
ember síðastliðnum. Enda er
í greinargerðinni, sem fylgdi
gengislækkunarfrumvarpinu,
gert ráð fyrir því að verðlag-
ið myndi stíga, en þó mælt
með gengislækkuninni, m. a.
af þeim orsökum að hún gerði
kleift að taka fyrir upp-
sprettu nýrrar dýrtíðar inn-
anlands, sem annars héldi á-
fram að myndast. Þótt engin
gengislækkunin hefði verið
framkvæmd í marz, hefði
verðlagið ekki hætt að stíga.
£1
Þjóðin þarf að læra af
reynslu undanfarinna ára.
Hjá lítilli og fátækri þjóð get
ur þurft samstillt átök heild-
arinnar, og þar með ríkis-
valdið, til þess að hrinda af
stað framkvæmdum, sem eru
einstaklingunum og atvinnu-
samtökum þeirra ofviða. Á-
gæt dæmi eru fyrstu inn-
lendu sildarverksmiðjurnar
og nú stórkostlegasta mann-
virki, sem íslendingar hafa
lagt í, Sogsvirkjunin nýja.
En það er hættulegt fvrir
efnahagslega afkomu þjóðar-
innar að leggja mikið af at-
vinnuframkvæmdunum og
rekstri í hendur stjórnmála-
mannanna, og gera á þann
hátt stjórnmálamennina að
persónulega ábyrgðarlausum
atvinnurekendum, þ .e. at-
vinnurekendum, sem bera
enga fjárhagslega ábyrgð á
framkvæmdum eða rekstri.
Bygging síldarverksmiðja rík
í striðslokin er ágætt
dæmi um framkvæmdir af
svona tagi, framleiðsla hrað-
frysta fisksins seinustu árin
ágætt dæmi um slíkan rekst-
ur. Sjómennirnir eiga eftir að
greiða ofkostnað sildarverk-
smiðjuframkvæmdanna. i
mörg ár — með lægra sildar-
verði. Hvernig eiga hinir fáu
menn, sem fara með rikis-
stjórn á hverjum tíma, að
hafa alla þá þekkingu, er
þarf til hinna margvislegu
framkvæmda á öllum sviðum
atvinnulífs og fjármála ? Og
þótt þeir hafi nokkra þekk-
ingu og reynslu, hvernig ættu
þeir að vera dómbærir á borð
við — eða jafnvel umfram —
þá sem eiga afkomu og efni
undir farsælum rekstri í'yrir-
tækjanna? í einstökum til-
fellum getur allt farið Vel, en
mistökin eru alltaf dýr. Hér
liggur ein höfuðvilla ný.sköp-
unarstefnunnar, þ. e. sú.
forsenda hennar að stjorn-
málamennirnir vissu, hvers
þyrfti með ,að þeir réðu
framtíðina rétt. Sannleikur-
inn er sá, að enginn gar vitað
með sæmilegri vissu, hvaða,
afurðir yrði hægt að seljs.
þegar ástand styrjaldarinn-
ar og fyrstu eftirstriðsáranna,
breyttist í eðlilegra horf, og
hver tæki ætti þar af leiðand:,
að kaupa. Ástandið var þann-
ig, að afurðir sem seldust £
dag gátu orðið litt seljanleg-
ar á morgun, og þess vegm.
gat orðið nauðsynlegt að
breyta til um framleiðslu og
framleiðslutæki. Þess vegna,
mátti ekki festa allt laust fé.*
þjóðarinnar i fyrirtækjum,
sem gátu átt mjög ovissa.
framtíð. Handbært. fé þurfti
(Framhald á 7. siðu.).