Morgunblaðið - 26.06.1930, Page 14

Morgunblaðið - 26.06.1930, Page 14
I>0000000<X>C>000000000000000000000>C>0000000<X)0000000<>00000000000<X>000000000000000000000000000 $ og hafði áður verið reist handa hon- um allveglegt skólahús, sem að vísu hafði orðið miklu dýrara, en ráð var fyrir gert í upphafi. Þegar skólinn er kominn til Reykja- víkur, kemst á ný reglugerð, í sam- ráði við hinn fyrsta rektor eftir flutn- inginn, Sveinbjörn Egilsson. Var þá skólinn lengdur allmikið, var fyrst 7 ársdeildir, en var bráðlega styttur niður í 5 deildir. Sú breyting verður svo enn á námstímanum, að 1879—80 eru hafðar 6 ársdeildir og svo jafn- an síðan. í fyrstu reglugerðinni skipa forn- málin, latína og gríska, að sjálfsögðu veglegt sæti, eins og þau höfðu gert jafnan áður. En nú er líka allmikil rækt lögð við stærðfræði og náttúru- vísindi og nokkuð sint nýjum málum. Þó er það fráman af ekki meira en svo, að franska og enska eru aðeins kjörgreinir. — Eftir reglugerðar- breytinguna 1877 eru nýju málin danska, enska, franska og þýska, öll orðin fastagreinir, og kemst þá skömmu síðar það lag á, að ensku, stærðfræði, náttúrufræði og landafræði er lokið í 4. bekk. Þurfti ákveðið lág- mark einkunna í þessum greinum sjer- staklega til þess að standast próf upp úr bekknum, og auk þess tiltekið lág- mark í öllum greinum samanlögðum. Þótti þá próf þetta all-geigvænlegt og varð mörgum skeinuhætt. Þegar líður á öldina, tekur að bóla allmjög á andúð gegn fommálun um, einkum grísku, og að sama skapi vex áhugi manna fyrir því, að auka nám í hagnýtum greinum. T. d. var á þingi 1891 samþykt þingsályktunar tillaga þess efnis, að koma á gagn- fræðakenslu við lærða skólaxm, en draga úr kenslu í latínu og grísku. Á Alþingi 1895 lagði stjómin fram frumvarp um 4 ára gagnfræðakenslu og 4 ára lærða kenslu við Reykja- víkurskóla. Á þinginu 1897 og '99 kom fram sú breytingartillaga, að gagnfræðanámið yrði 3 ár og lærða kenslan önnur 3. Þetta var enn á- rjettað á þingi 1901, og loks var breyt- ingin samþykt og staðfest 1903 og komst í framkvæmd næsta ár, enda var þá úr sögunni aðalmótbáran, að breytingin mundi gera stúdentum erf- itt fyrir um inngöngu í Kaupmanna- hafnarskóla, því að Danir höfðu þá gert svipaða breytingu á skólum sín- um. Dr. Guðm. Finnbogason lagði og að þessu sinni drjúgan skerf í laga- smíð og reglugerð. Breyting þessi, er við enn búum við, og eigi er þörf að lýsa, er stærsta breytingin, sem orðið hefir á skólan- um, síðan hann fluttist til Reykjavík- ur. Var breytingin að því leyti eðli- leg, þegar hún var gerð, að þá1 var lítið um skóla með hagfeldu námi, en lítill vafi þykir mjer á, að skólinn í heild sinni hefir sett ofan við breyt- inguna. Nú eru þær ástæður, sem ollu breytingunni, að litlu hafandi, því ýmsir skólar hafa nú gagnfræða- nám, og þeim mun fjölga á næstu árum eftir þörfum. Það leið ekki heldur á löngu, áður en nokkur kurr kæmi upp út af breyt- ingu þessari. Á hverju þinginu eftir annað komu fram frumvörp um að breyta skólanum í svipað horf og áð- ur var, en þau náðu ekki fram að ganga. 1920 var þeim prófessorun- um Guðm. Finnbogasyni og Sigurði Sívertsen falið að gera tillögur um skólamál. Lögðu þeir til að breyta Mentaskólanum aftur í 6 ára sam- % feldan skóla, en ekki varð af því. Og eins fór um svipaðar tillögur á næstu þingum. Árið 1919 var sú breyting gerð á lærdómsdeild skólans, að henni var skift í 2 samhliða deildir, máladeild og stærðfræði- og náttúrufræðideild. Með því lagi var unt að sinna nokkru betur en áður sjergáfum manna, auk þess sem þeir, er stunda ætla verk- fræðinám, standa allmiklu betur að vigi en áður var, ef þeir hafa verið í stærðfræðideild. Á þinginu, sem stóð í vetur, lagði stjórnin fram tvö frumvörp um lærða skóla, annan í Reykjavík, hinn á Ak ureyri. Frumvarpið um Akureyrar skóla náði fram að ganga, en hitt dag- aði uppi. — í Aktfreyrarskóla hafði um nokkurra ára skeið verið haft framhaldsnám, og síðasta árið hafði hann útskrifað stúdenta. Nú var þetta lögfest. Verður þar 4 ára lærður skóli (Gymnasium), en heldur, að minsta kosti fyrst um sinn, líka gagnfræða- skólanum. Ætla má, að lík verði af- drif Reykjavíkujrskója, nema hvað ekki var ráðgert í frumvarpinu, að gagnfræðadeild yrði í húsum hans eða í beinu sambandi við hann. Mörgum mun þykja trúlegt, að mentun lærðra manna verði betur borgið með 4 ára námi en þriggja, eins og nú er. En þess er að gæta, að undirbúningurinn verður miklu lakari. Nú er undirstaðan 3 ára gagnfræða- skóli með allþungum upptökuskilyrð- um, en í stað þess á að koma undir- búningur 2 ára gagnfræða- og hjeraðs- skóla, sem ekki krefjast til inntöku nema venjulegs barnaprófs. Munar þá þarna meiru en ári, þótt ekki sje talið það, sem mjög er líklegt, að undirbúningsskólarnir verði ærið mis- jafnir að gæðum, auk þess sem þeir hafa aðallega alt annað markmið er undirbúning undir lærðu skólana. — Loks á svo að takmarka svo aðsókn að skólanum í Reykjavík (en ekki á Ak- ureyri), að sennilega fær ekki nema nokkur, ef til vill lítill hluti inngöngu- leyfi, og einkunnir eiga að skera úr. Gæti svo farið, þegar einskorðað yrði við ákveðna tölu, að skamt yrði á milli tæks og ótæks, jafnvel svo, að af tveim (eða fleirum), er hefðu sömu eink- unn, yrði t. d. Pjetur Árnason tækur, en ekki Pjetur Sigurðsson, því að lík- lega á stafrófsröðin að ráða, þegar einkunnin er jöfn! „Latínuskólinn“, Lærði skólinn“. eða „Mentaskólinn“„ eins og hann nú heitir, eða „Hólaskóli" og „Skál- holtsskóli“, eins og áður var sagt, var frá upphafi veglegasta og ágætasta mentastofnun þessa lands, og alt til þess er „Háskólinn“ var stofnaður. Mörgum breytingum hefir hann tek- ið, og verið bæði í blóroa, og niður- níðslu, en altaf hefir hann haft það til síns ágætis, að þar hafa verið bestu menn þjóðarinnar að verki, annað- hvort sem nemendur eða kennarar, eða hvorttveggja. Margir valdir menn, reyndir og ráðsettir skólamenn, hafa veitt honum forstöðu, sem einnig hafa getið sjer frægðarorð fyrir vísinda- störf og annað, en ekki hefir þess heyrst getið fyr en nú, að staða sú hafi verið höfð til þess að rannsaka hæfileika óreynds, óþekts manns. Uerslun íslenöinga. Eftir Saröar Síslason stórkaupmann. Vegna hnattstöðu og veðráttu- fars landsins, hefir þjóðin frá fyrstu tíð orðið að sækja flestar nauðsynjar sínar til útlanda. Að vísu er þess getið í elstu sögum að landið hafi á ýmsum stöðum verið skógi vaxið og að korn hafi verið ræktað, en skógurinn mun smám saman hafa gengið tii þurðar vegna ágangs búfjár og til eldsneytis, og harðærin eyðilögðu kornyrkjuna. Kvikfjár- rækt og fiskiveiðar hafa því alla tíð verið aðal atvinnuvegir þjóð- arinnar og undirstaða viðskift- anna. Garðar Gíslason. Verslunarsagan gefur góða mynd af högum og lifnaðarhátt- um þjóðarinnar á umliðnum 1000 árum, en hún verður eigi sögð í stuttri blaðagrein. Hún sýnir betur en alt annað hve kjör hennar hafa oft verið erfið, hve nægjusemi hinna stórlátu vík- inga og afkomenda þeirra var mikil og hvernig þrek og þraut- seigja vann öld eftir öld bug á þeim plágum, sem dundu yfir þjóðina, svo sem eldgos með jarð skjálftum og öskufalli, hafís og harðindi, farsóttir og fjárpest, samgönguleysi, slæm og óhag- stæð verslun, hallæri og hungurs neyð. Forfeður vorir þektu ekki önnur samgöngutæki á landi en hestana, er sjálfir ruddu sjer vegi yfir fjöll og foræði. Þeir voru, og hafa til skamms tíma verið „skip eyðimerkurinnar“ hjer á landi, þar til nú á allra síðustu tímum að bílarnir hafa að nokkru leyti ljett af þeim störfum. Aftur á móti áttu ís- lendingar upphaflega dálítinn kaupskipastól og önnuðust lengi sjálfir, ásamt frændum sínum Norðmönnum, millilanda viðskift- in. En smám saman fækkaði skip- unum og eftir að landið varð háð Noregi 1262 mátti heita að versl- unin færðist öll í hendur Norð- manna. Eigi leið þó á löngu áður en Englendingar og Þjóðverjar fóru að sigla hingað og reka hjer kaupskap (Hansakaupmenn). Var það í ónáð Norðmanna er töldu sig hafa rjett til verslunar- innar og kröfðust tekna af henni. Varð oft á miðöldunum ágrein- ingur mikill útaf versluninni, er leiddi til gripdeilda og blóðsút- hellinga. Sjerstaklega skarst oft í odda milli Englendinga og Þjóð- verja. Þá var gripið til sjer- stakra ráðstafana, svo sem að selja verslunina á leigu eða ein- oka hana, er varð þjóðinni til hins mesta tjóns og vandræða. Þótt ísland gengi ásamt með Noregi undir dönsk yfirráð 1380 tóku Danir lítinn þátt í verslun- inni, þar til seint á 16. öldinni. Árið 1602 er talið að hefjist nýtt tímabil í verslunarsögunni með einokun Dana, sem er ein samanhangandi raunasaga. Máttu menn þá ekki versla nema á vissum stöðum og alls ekki eiga nein skifti við aðra út- lendinga og var beitt hinni mestu harðýðgi, ef útaf var brugðið. Alþekt dæmi er það, þá er Páll Torfason sýslumaður í Isafjarð- arsýslu var á Alþingi 1679 dæmd ur til að hafa fyrirgert embætti og aleigu, fyrir það að hann hafði keypt fáein færi af enskum fiskimönnum fyrir sokka og vetl inga, áður en skip komu, svo að fiskibátar hans stæði ekki uppi um mesta bjargræðistíma. 1699 var Hólmfastur Guðmundsson, hjáleigumaður á Brunnstöðum dæmdur fyrir það að hafa selt í Keflavík 20 fiska, 10 ýsur og 3 löngur, sem Hafnarfjarðarkaup- maður hafði ekki viljað taka. Ljet Möller amtmaður hýða Hólmfast 16 vandarhöggum við staur og skaut til æðri úrskurðar hvort hann skyldi losna við Brim- arhólmsþrælkun. 1700 fengu kaupmenn á Stapa Tómas nokk- urn Konráðsson dæmdan til að missa aleigu sína og þrælka á Brimarhólmi fyrir það, að hann hafði selt að Búðum nokkra fiska, sem hann hafði aflað í Dritvik. Sama ár voru 3 menn úr ísafirði dæmdir til aleigumissis og þrælkunar á Brimarhólmi fyr ir það að hafa keypt 2 álnir af klæði á enskri duggu. Samfara verslunaránauðinni var áróður á konungsskipum. Höfðu höfuðsmenn komið því á, að gera út skip til fiskveiða á Suðurnesjum í konungs nafni, og fengið konungs landseta til að ljá menn á þau, eða róa sjálfir. Skip þessi gengu mann frá manni og voru 15 að tölu 1691, en þá fengu kaupmenn konungs- tekjur að ljeni og skipin með. Fjölguðu þeir þá skipunum svo, að þau urðu 80 eða 100, og tóku á þá flestalla þá er sjó sóttu í Gullbringusýslu, en bændur máttu setja upp skip sín og láta fúna. Var þá maður nokkur, Al- bert Ásgeirsson að nafni, húð- strýktur á Bessastöðum fyrir það, að hann vildi ekki róa á konungsbátum um vertíð. Alt var eftir þessu. Þá máttu menn ekki skiftast á nauðsynjum sín á milli, enn síður eiga kaup saman, því öll sala, hjálp eða lán, hvað sem við lá, var kallað „prang“ og látið varða húðstrokum og þrælkun; landsetar máttu ekki — 14 —

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.