Morgunblaðið - 03.05.1947, Blaðsíða 9

Laugardagur 3. maí 1947
MOHUUNBLAÐIÐ
9
Sjeð með
Efnaieg
I s.l. ■ janúarmánuði flutti
Kaj Langvad verkfræðingur,
sem Reykvíkingum er kunn-
ugur frá hitaveitunni, fyrir-
lestur í Handels- Kontorist.for-
eningen í Kaupmannahöfn um
atvinnumál og stjórnmál ís-
lands á ófriðarárunum. Enda
þótt meginhlutinn af því, sem
Langvad verkfræðingur tekur
fram í fyrirlestri sínum sje
kunnugur lesendum blaðsins,
þá hefir hann þar gert svo
glögt yfirlit yfir framvindu
málanna hjer á landi, að ástæða
þykir til, að birta meginkafla
úr þessum fyrirlestri hans.
Hann getur þess, að almenn-
ingur í Danmörku hafi alltaf
gefið íslenskum málum yfirleitt
of lítinn gaum. Og svo hafi það
ekki síður verið meðal annara
þjóða, þó einstakir menn hjer
og þar hafi fylgt íslenskum
málum með athygli. En á stríðs
árunum, segir hann, hefir áhugi
manna fyrir íslandi víða um
heim farið vaxandi.
Þá gerir hann grein fyrir
mannfjölda hjer á landi, og
hvernig landið er bygt.
% Islendinga býr í kaupstöðum
Af 130 þúsund íbúum lands-
ins býr helmingurinn í suðvest
ur hluta þess, 14 þúsund á Vest
fjörðum, 11 þús. i umhverfi
Eyjafjarðar og á Siglufirði. —
Hann telur íbúa Reykjavíkur
48 þúsund, þótt nú sjeu þeir
orðnir 51 þúsund, en þá reikn-
ar hann, að hjer sjeu 37% af
íbúum landsins. I 20 kaupstöð-
um, að meðtalinni Reykjavík,
býr 55% af þjóðinni, en þegar
talin eru kauptún með, sem
hafa yfir 300 íbúa, þá verður
íbúatala kaupstaða og kaup-
túna alls % þjóðarinnar.
1914 var íbúatalan alls í land
inu 90 þúsund. Þá bjuggu í
Reylíjavík 14 þúsund, þ. e. a. s. J
15%. En alls voru þá í kaup-
stöðum og kauptúnum 35 þús.,
eða 39% allrar þjóðarinnar. -—
Þessi mikla breyting á bygð
landsins stafar, segir hann, af
gagngerðum breytingum á at-
viunulífinu.
Þjóðin lifði áður, að mestu
leyti, á landbúnaði og komst af
með lítinn útflutning. En nú
eru fiskiveiðarnar orðnar aðal-
atvinnuvegurinn með miklum
útflutningi og samsvarandi iðn-
aði. Þessi straumhvörf gerðust
aðallega á árunum 1914—1939.
Kreppan 1939.
Árið 1939 var mikil kreppa
á Islandi og hafði verið í nokk-
ur ár. Utflutnín.gur landsmanna
fyrir stríðið var saltfiskur, nýr
fiskur, saltsíld, síldarolía, síld-
armjöl, meðalalýsi og fisknið-
ursuðuvörur, svo og nokkrar
landbúnaðarafurðír, saltað og
frosið þindakjöt og ull.
Utflutningurinn er því fyrst
og fremst matvörur. En verð-
lagið á þeim vörum hafði lækk-
að mjög á heimsmarkaðinum á
kreppuárunum 1930-—1933. —
Spánska borgarastyrjöldin bætt
ist svo við erfiðleika Islendinga.
Hún eyðilagði sáítfiskmarkað-
inn þar, alt frá árinu 1936. —
gestsaugum:
afknmá JsEefidinga styrjaldarár
Eftir Kaj Langvad verkfræðing
Fyrsta grein
Helsti útflutningur íslendinga á
árunum fyrir stríð var því síld
arafurðir, einkum til Svíþjóðar,
síldarlýsi og síldarmjöl og nýr
fiskur, einkum til Þýskalands
og svo meðalalýsi. Nauðsynlegt
hafði verið að skera niður inn-
flutning allra vörutegunda
mjög mikið og það var erfitt
að halda nokkurn veginn hag-
stæðum verslunarjöfnuði. Sein-
ustu árin fyrir stríðið var
greiðsluhallinn við útlönd 10
—12 milj. kr. á ári.
Rl'kiar verklegar framkvasmdir
Þrátt fyrir þessa 'erfiðleika
hafði íslenska þjó,ðin unnið af
miklum dugnaði að verklegum
framförum í landinu, en orðið
að taka til þess erlend lán að
miklu leyti. Á árunum 1935—
1937 bygði Reykjavík mikið
orkuver fyrir bæinn og ná -
grenni hans. Orkuverið við
Ljósafoss er með 12 þús. hest-
öflum. Lán fekkst í þetta Tyrir
tæki hja^sænskum. og dönskum
bönkurn. Norskir verkfræðing-
j ar höfðu gert áætlunina, og frá
Svíum komu vjelarnar. Dansk-
ir verkfræðingar stóðu fyrir
verkinu.
Á árunum 1938—’39 bygðu
Akurevringar aflstöð við Laxá,
með 2 þús. hestöflum, en fengu
j til þess lán frá dönskum banka.
Og það voru danskir verkfræð-
in',,ar. sem gerðu áætluriina og
I
tstoðu fyrir verkinu. Vjelarnar
liomu frá Noregi og Danmörku.
1 Bygðar voru á þessum árúm
nokkrar nýtísku síldarverk-
smiðjur og hraðfrystihús. Auk
bess var haldið áfram vega-
lagningum og brúa- og hafn-
argerðum.
Er ekki hægt að segja annað,
en að Islendingar á þessum ár-
um hafi gert allt, sem í þeirra
valdi stóð, til þess að koma verk.
legum framkvæmdum sínum á
sama stig og annara Norður-
landaþjóða. En það var erfitt,
einkum vegna þess. að lán
þurfti að taka til framkvæmd-
anna, er tekin voru einkum á
Norðurlöndum.
Þá nefnir höfundur hitaveit-
una, að byrjað var á því að
fá lán til hennar árið 1937, og
hvaða erfiðleikar urðu á því
verki og tafir.
Vinnulaun voru lág.
Vorið 1939. segir höfundur,
töldu Islendingar sig nauð-
beygða til þess að lækka krónu
sína um 17%, þannig. að ísl.
króna jafngilti 83 dönskum
aurum. Þetta var gert til þess
að hjálpa útflutningnum, . en
samtímis hækkaði framfærslu-
kostnaðurinn.
Vinnulaunin voru á árinu ’39
fyrir ófaglæró'a verkamenn kr.
1,20, en hina 1,45, fyrir iðn-
aðarmenn 1,90 kr. þ. e. a. s.
mjög lág. Framfærslukostnað-
ur var mun hærri en í Dan-
mörkú'. Svo ekki varð hjá því
komist að almenriirigúr liíði yið
þröngan kost. Skuldaþyrði.ríkis
,og. bæjarfjelága við útlörid var
tilfinnanleg, en innlent fjár-
magn mjög af skornum skamti.
Alt þetta gerbreyttist á stríðs
árunum. Undir eins og stríð-
ið hafði brotist út, varð mikil
eftirspurn eftir afurðum lands-
ins. Halli á vöruskiftareikningi
við Þjóðverja jafnaðist strax.
En er bandamenn hertu á hafn
banni Þýskalands í nóvember j
1939, stöðvuðust vörusending- i
ar þangað. En nú gátu Englend
ingar keypt allar sjávarafurð- !
irnar.
Verðlagið fór hækkandi. —
Aftur á móti var það takmark- 1
að, hve mikið Bretar gátu selt!
til Islands. Þess vegna þar það
nauðsynlegt að fá innflutnings-
vörur, ekki aðeins frá Norður-
löndum, heldur einnig frá Ame
ríku. Nokkur af skipum Eim-
skipafjelags íslands urðu því
sett í ferðir til New York. En
þá var það fljótt erfiðleikurn
bundið, að fá nægilegan amer-
ískan gjaldeyri.
Hernámið.
Þann 9. apríl stöðvaðist allt
samband við meginland Evrópu.
Þ. 10. maí s. á. hernámu Eng
lendingar ísland, og í júlí árið
1941 kom amerísk herlið til
landsins.
Ilernám þessi gerðu það að
verkum, að fjármála- og at-
vinnulíf íslands tók fullkomn-
um stakkaskiftum. Geysimikil
eftirspurn var eftir vinnuafli
við allskopar byggingar, flug-
vallagerð og herbúðir. — Og
margir fengu atvinnu á öðrum
sviðum vegna herliðsins, sem
var í landinu.
Hin mikla setuliðsvinna hjelt
*fram, þangað til á árinu ’43,
en þá var talið að í landinu
væ,-i um 100 þúsund hermenn.
Það var ekki fyr en á árinu
1944, að herliðinu fór aftur að
fækka. Samtímis með að amer-
%ka herliðið kofn til landsins
í júlí 1941, var gerður verslunar
oy borgunarsamningur við
Bandaríkin. Eftir honum átti
nokkuð af framleiðslu íslands,
sem selt var til Englands að
hn’-rrast í dollurum. og Banda-
r?vin skyldu leigja íslendinyum
vöruflutningaskip. Alt skyldi
þetta gert samkvæmt láns- og
leigulögunum.
Ytkur strevma til Landsins.
Frá því í desemher 1941
rtrejmidu vörur til íslands frá
Ameríku, og hjelt það áfram
öll stríðsárin. Aldrei hafa ver-
’ð eins miklar vörubirgðir á
%slandi, eins og á þessum árum.
Þsr vantaði ekkert til daglegra
þarfa. Það voru ekki aðeins
n^vsluvörur, heldur byggingar-
vörur, vielar og efnivörur til
i*haðarins, sem komu að vest-
an. 9
Frá því á árinu 1942 hefur
verið bygt mjög mikið af íbúð-
arhúsum í laridinu. Og iðnaðar-
og.; önnur framleiðslufyrirtæki
á öRum syiðum hafa verið pfld,
Orkuver Reykjavíkur yar
stækkað úr 12 þúsurid hest-
öflum í 20 þúsund hestöfl. —•
Orkuverk Akureyrar úr 2 í 6
þúsund hestöfl. Bygt hefir vei.ið
orkuver fyrir Siglufjörð með
2,400 hestöfl. Á að stækka það
í 5 þús. hestöfl. Auk þess hafa
verið bygðar 2 nýjar síldar-
verksmiðjur.
Á árunum 1945—1947 hefur
verið bygt orkuver á Vestfjörð-
um með 5.500 hestöflum.__Þá
var lokið við hitaveituna í Rvík
árið 1943. Bygð hafa verið hrað
frystihús fyrir fisk og kjöt, víðs
vegar i kaupstöðunum alls 70
talsins. Frá þessum húsum
kemur hraðfrýstur fiskur í
pökkum, sem er mjög verðmæt
útflutningsvara. Frystihúsin
geta samtals tekið við 40—50
þúsund tonnum af frosnum
fiski. Vega- og brúagerð hefir
verið aukin mjög á þessum ár-
um, og til þess notaðar að nokk
uru leyti amerískar vinnuvjel-
ar. Herinn lagði nokkuð fram
til vegabóta. Hraðfara fram-
farir hafa átt sjer stað í land-
inu, og þær halda áfram enn.
Fiskiveiða- og verslunarfloti
landsins varð fyrir miklu tjóni
á stríðsárunum. Fyrir ,stríðið
áttu íslendingar 9 skip fyrir
1000 br. tonn. En fjögur þeirra
fórust af ófriðarástæðum. Auk
þess fórust margir togarar og
minni fiskiskip.
En strax á árinu 1944 voru
pantaðir 50 fiskibátar i Svíþjóð,
sem nú eru að mestu leyti fu'll-
gerðir og 30 átti að byggja í
landinu. Síðan voru keypir
nokkrir fiskibátar í Danmörku.
Þá voru pantaðir 32 togarar
í EnglandiT og mun það vera
stærsta togarapöntun, sem nokk
ur þjóð hefir gert á friðartím-
um. I Danmörku er verið að
byggja 4 flutninga- og far-
þegaskip fyrir samgöngur milli
Islands og annara landa, og 2
strandferðaskip. Þegar öll þessi
skip eru komin í notkun, eiga
Islendingar mjög góðan versl-
unar- og fiskiskipaflota, af ný-
tísku gerð.
Dýrtíðarmálin.
Síðan víkur höfundur að því,
hve allt hefir stigið hröðum
skrefum á fjármálasviðinu á
undanförnum árum. Dýrtiðar-
vísitalan, miðuð - við sumarið
1939 var, segir hann, í desem-
ber 306. Tvisvar sinnum hefir
verið reynt að stöðva hækkun
dýrtiðarinnar, en árangurslaust.
Fyrsta skipti á árinu 1942, með
því að festa vinnulaunin, en
annað skipti var það 1943—’4Í,
þegar tekið var upp að greiða
niður verðið á landbúnaðaraf-
urðunum, sem notaðar eru inn-
anlands.
Verkakaup og laun, hækka
hlutfallslega við vísitöluna, seg-
ir hann, en auk þess hafa_grunn
laun bæði fyrir verkafólk skrif-
stofufólk og embættis- og starfs
menn, hækkað mjög mikið, frá
50—100% á þessum árum.
LONDON: — Nokkrar stofn
anjr í Bretlandi .hafa tekið sig
samai) og hyggjast reisa minn-
ismerki yfir börn ,þau. sem fór
ust í styrjöldinni.