Morgunblaðið - 23.12.1956, Blaðsíða 3

Sunnudagur 23. des. 1956
MnnrrnvrtT AntÐ
II
II
II
II
Jólahald í æsku minni
eftir Ásmund G ísl ason pr'óf ast
JÓLIN voru á.æskuárum mínum,
sem jafnan fyrr og síðar hér á
landi, aðalhátíð ársins, og var þó
hátíðarhaldið hið ytra einkum
fólgið í því að betri matur var þá
á borð borinn en endranær, húsin
prýdd eftir föngum, meira um
ljós og voru menn þá að jafnaði
hreinir og betur búnir. Á páskum
og hvítasunnu var og reynt að
bregða hátíðablæ yfir heimilin
og halda sig beiur í mat og drykk,
en þá voru föngin til veizluhalds
orðin vandfengnari, því flestir
bjuggu betur, hvað mat snerti,
framan af vetri, og geymdu sitt
hvað gott til jólanna, en að vor-
inu var, einkum hjá fátæklingun-
um, orðin vöntun á mörgu.
Þá var og venja að hafa ein-
hverja tilbreytni í mat á 1. sd. í
jólaföstu — nýjársdag, 1. þorra-
degi (bóndadeginum) og 1. Góu-
degi (konudeginum), þriðjudegi
í föstuinngang (Sprengikvöldi)
og svo auðvitað á töðugjaldadag-
inn, þegar búið var að hirða tún-
ið.
Ég ætla hér að lýsa með fám
orðum jólatilhaldinu, eins og ég
þekkti það á æskuárunum. Þegar
farið var að búa sig undir jólin
var aðallega lögð áherzla á
tvennt, sem sé að hreinsa bæina
og allt sem í þeim var og að reyna
að hafa sem bezt og mest að borða
SÚ GREIN, sem hér birtist, er kafli úr allstóru hand-
riti, sem höfundur lét eftir sig, um þjóðhætti og líf
alþýðu manna, eins og hann kynntist því í uppvexti
síniun á síðasta fjórðungi aldarinnar sem leið. —
Ásmundur próf. Gíslason var fæddur árið 1872 en lézt
árið 1947 og er lýsing hans á jólahaldi frá árunum
kringum 1880, eða fyrir um 75 árum síðan.
ar heima fyrir, af munaðarvörum
að minnsta kosti. Oft var þá beð-
ið um sitt pundið af hverju, kaffi
og sykri og hálft pund af exporti.
Ekki voru kröfurnar meiri en
þetta, á stundum. Þá reyndu kon-
urnar að ná í eina brennivíns-
flösku, til þess að gleðja karlana
sína með á jólanóttina eða jóla-
dagsmorgun. Flasltan kostaði þá
ekki nema 35—40 aura, að mig
minnir, svo ekki sýnist, að mikið
hafi þurft í sölurnar að leggja
til þess. Þó kostaði nú flaskan
1—2 pör af sjóvetlingum, og varla
hefir verið minna en 1—2 daga
verk að vinna þá að öllu leyti.
Auk þessarar munaðarvöru lang-
aði konurnar að fá sér 2—3 pund
af hveiti, því að það var aldrei
keypt, en aðeins notað heima-
því jafnan kom hann með lérefts-
pjötlur og eitthvað af smávarn-
ingi, sem um hafði verið beðið,
og öllu fylgdi því einhver ilmur,
sem okkur fannst nýr og ljúf-
fengur. Mig minnir líka að það
væri meiri lykt af sirzum og
kramvörum þá, en nú á dögum,
en vera má að ég hafi sjálfur
verið lyktnæmari þá.
lögð síðasta hönd á ýmsar spjarir
eða flíkur, sem verið var að kepp
ast við að koma upp fyrir jólin,
því helzt þurfti hver heimilis-
maður að fá einhverja nýja spjör,
svo ekki lenti hann í jólaköttinn.
Jólaþvottur
. malað grjónamjöl í lummur. Þá
Vegna lotningarinnar fyrir helgi þurm Dg lyftíduft, kardemomm-
jólahátíðarinnar var reynt til að ur> kanei ut á jólagrautinn og
vísa öllum óhremindum a bug,
sem ráðið varð við, og þá vildu
menn líka jafnframt hinni and-
legu jólagleði, njóta þeirrar lík-
amlegu vellíðunar, sem kostur
var á. Er það skiíjanlegt, að á
þeim tímum, þegar oft var frem-
ur þröngt í búi, og lítið um kræs-
ingar hversdagslega, var tilhlökk
unarefni og mikil nautn, að fá
mikinn og góðan mat á jólunum,
sem sumir treindu sér í margar
vikur. Um skemmtanir var óvíða
ofurlítið af rúsínum. Hinir efn-
uðu fengu sér pund af súkkulaði,
ef þeir höfðu ekki haft fyrir-
hyggju um að kaupa það að
sumrinu, og eitthvað meira
leyfðu þeir sér að draga að, til
glaðnings og góðgætis.
Kertin voru búin til heima og
aðalmatföngin voru heimafeng*-
in úr kjöti og mjólk. Það þurfti
þó að kaupa vaxið í kertin, ef
það var ekki til í fyrningum frá
, , . ... ... , fyrra ári. Alltaf vakti það gleði
að ræða, a.m.k. ekkx eftir nutimajog tilhlökkun þegar komið var
heim úr kaupstaðnum. Það var
hætti, aðalskemmtunin var að
njóta góðs matar og drykkjar í
hóp vina og vandamanna heima
fyrir.
Sent í kaupstaú
Nokkrum dögum fyrir jól var
hafinn viðbúnaðurinn undir há-
tíðina. Hafði þá víðast verið búið
að senda í kaupstaðinn, eða ná
þaðan með ferð einhverri vöru,
sem orðið gæti til jólaglaðning-
ar. Venjulega var hamast við
smábandið á jólaföstunni, sem
vera átti til skuldalúkningar hjá
kaupmanninum, eða hjá hinum
betur stæða til þess að kaupa
eitthvað fyrir til jólanna. Á þeim
árum, sem ég minnist fyrst, var
ennþá meiri mismunur á kjörum
og efnahag bænda í sveitum held
ur en nú er orðinn. Þá voru all-
margir fátæklingar, sem litla út-
tekt gátu fengið fyrir jólin, af
því aðþeir stóðu í skuld'hjá kaup
manninum og höfðu jafnvel ekki
getað staðið við loforð sín við
hann. Urðu þeir því oft að fara
krókaleiðir til þess, að geta náð í
það, sem þá vanhagaði mest um,
svo sem að senda ullarhnoðra,
smjör eða smáband undir nafni
annars manns og fá út á það, eða
þá að fá það lánað beint úr reikn
ingi einhvers granna síns, sem
var betur stæður, og greiða hon-
um þetta svo annaðhvort með
vinnu eða vörum. Alla langaði
til að fó eitthvað úr kaupstað fyr-
h' jólin, því birgðirnar voru litl-
þó vonast eftir sykurmola, ekki
voru þá ávextir lcomnir í búð-
irnar og varla brjóstsykur held-
ur.
En þótt fólkið, sem fagnaði
kaupstaðarsendimanninum, fengi
lítið sælgæti við komu hans, þá
naut það þó kramlyktarinnar,
sem kom með honum í bæinn,
Viku fyrir jól var farið að þvo
föt, bæði úr rúmum og af fólk-
inu, svo allt væri orðið þurrt fyr-
ir hátíðina. Ekki var um annað
að ræða en þurrka þvottinn úti,
því að í eldhúsunum sótugu, var
ekki hægt að þurrka hann, en
veðráttan var eigi ætíð hagstæð
eða hentug til að þurrka þvott á
þeim árstíma. Þó var það almennt
trú manna, að einhvern næsta
daginn fyrir jólin hlyti að koma
þurrkur — „fátækraþurkurinn“,
sem kallaður var, enda varð
mönnum oftast að trú sinni hvað
það snerti. Húsin voru og þvegin
þar sem fjalir voru, en sópaðir
veggir og moldargólf í göngum
og í eldhúsi. Yfirleitt voru menn
þá hjálpsamir hver við annan og
vikaliðugir venju fremur og lögð-
ust á eitt um að styðja sameigin-
lega að undirbúningnum undir
þessa aðalhátíð ársins. Tilhlökk-
unin var að vísu mest hjá börn-
unum og yngra fólkinu, en hún
var einnig til staðar hjá hinum
eldri, sem gaman höfðu af gleði
annara, og áttu sjálfir ef til vill
einhvers glaðnings von, auk þess
mikla fagnaðarefnis, sem jólin
flytja alltaf að nýju, og yngir þá
í anda, sem farnir eru að eldast.
Þegar þvottinum var lokið, var
Kertin
Eitt af því sem hugsa þurfti um
og vinna að voru kertin. Þau voru
steypt úr tólg í blikkformum og
útlent rak eða kveikur haft í
þeim. Þar sem margt fólk var í
heimili, þurfti að steypa allmik-
ið af þeim, því auk þess, sem láta
þurfti kerti hér og þar um bæinn
á jólanóttina og meiri kertanotk-
un var um jól og nýjár, en hvers-
dagslega, þá var almenn venja
að gefa heimilisfólkinu kerti á
hátíðinni, eldri börnum og full-
orðnum og fékk hver sitt kerti,
þó minnir mig að vinnumennirn-
ir fengju tvö hver hjá foreldrum
mínum.
Þessi kerti átti fólkið að nota
fyrir sig, ef það þurfti t.d. að
vera út af fyrir sig við skrift og
lestur að kvöldlagi og það gat
eigi notið olíulampaljóssins í bað-
stofunni. Fyrst eftir að farið var
að nota olíulampa, var aðeins
einn á flestum heimilum og þá
auðvitað hvergi notaður að stað-
aldri nema í baðstofunni. í fjósi
og eldhúsi voru þá lýsislampar
eða kolur, en kerti í búri meðan
skammtað var. Þó fóru fljótlega
að koma týruglös með raki í
blikkpípu og var steinolíu brennt
í þeim, en ekki voru þau hentug
né hættulaus, því ef þau ultu um
koll, gat kviknað í olíunni og
orðið tjón af.
Kvenfólkið hafði ósköpin öll
að gera fyrir jólin, og þó karl-
mennirnir, ekki sízt ungu pilt-
arnir, væru þá venju fremur
vikaiiðugir við þær, þá gátu
þeir svo lítið létt undir með þeim,
af því þeir kunnu eigi nógu vel
til verkanna.
svonefndu „dönsku skó“, en d!-
ir, bæði ungir og gamlir, notuðu
þá íslenzka sauðskinnsskó á fót-
um, jafnt á stórhátíðum sem öSr-
um dögum. Spariskórnir voru
búnir til úr góðu sauðskinni, seua
legið hafði í legi af sortulyngi
og blásteini og síðan í helíulk,
svo það yrði vel svart og epjað-
ist síður. Saumaðar voru svo
hvítar bryddingar á þá úr elti-
skinni, en það var þannig útbúið,
að nýr sauðskinnsbjór var látinn
frjósa, og er hann hafði verið
nokkra daga úti í froststormi,
var hann tekinn inn og eltur. Var
hann þá oft dreginn fram og aft-
ur yfir baðstofubita eða rúm-
mara og núinn þannig heila kvöld
vöku eða lengur, eftir því, sem
þurfti til þess að gera hann vel
hvítan og lungamjúkan. Seinna
voru þessir bjórar, að mig minn-
ir, bleyttir í álúnsvatni, áður en
þeir voru látnir frjósa og hvítn-
uðu þeir þá fyrr. Svo voru þeir
að síðustu skafnir með hníf, og
öll fita eða kleprar teknir úr
þeim. Þá þurfti líka að hafa lag-
lega leppa innan í skónum, heb.t
rósa, eða tíglaleppa í spariskóm,
voru hinir síðarnefndu settir
saman úr klæðispjötlum, sinni
með hvorum lit.
Skógerð
Eitt af því, sem tók talsverðan
tíma fyrir jólin var að búa til
nýja brydda skó handa öllu heim-
ilisfólkinu. Nálega engir áttu þá
stígvélaskó í sveitum, eða hina
Sveitabær á síðari hluta 19. aldar
Laufabrauð og hangikjöt
Einum eða tveim dögum fyrir
Þorláksmessu var laufabrauðið
hnoðað og skorið. Það voru næf-
ur þunnar kökur úr hveiti ©g
sigtuðu rúgmjöli til helminga á
stærð við grunnan disk af meðal-
stærð. Voru síðan teknar vand-
lega þvegnar rúmfjalir eða hrein-
ir hlemmar og kökurnar lagðar
þar á og skornar á þær ýmiskon-
ar' rósir og stafir, svo sem upp-
hafsstafir á nöfnum heimafólks-
ins og orðin „Gleðileg jól“ o. fl.
Þótti það mikil list að kunna að
skera vel laufabrauð. Næsta dag
voru svo kökurnar steiktar í tólg
í potti fram á hlóðum í eldhús-
inu, því óvíða þelcktust þá elda-
vélar í sveitum.
Á Þorláksdag var hangikjötið
soðið, læri, bógar, bringukollar
og síður, svo og sperðlar og rúllu-
pylsur, og feit, söltuð sauðarrif.
'laffibrauðið
Þá var líka búið til kaffibrauð-
ið, kleinur, pönnukökur og rús-
ínulummur og dellur með rúsín-
um í. Nokkru eftir 1880 fóru jóla-
kökuformar að flytjast í verzl-
anir, og var þá farið að baka jóla-
kökur, en eigi var gott við þær
að fást meðan engin var elda-
vélin. Var það gert á hlóðunum
með því að hvolfa litlum potti
yfir kökuformin, og leggja svo
glóð að. Fyrsta jólakakan sem ég
man eftir að kæmi á heimili for-
eldra minna, var send móður
minni rétt fyrir jólin frá fröken
Jónínu Möller, dóttir Edv. Möll-
er verzlunarstjóra við C. Hoepfn-
ers-verzlun á Akureyri. Þótti
kakan hið mesta sælgætL
Hreingerning
Á Aðfangadagsmorgun var fé
látið út með fyrra móti, ef veður
leyfði, svo að hægt væri að hýsa
það heldur fyrr að kvöldinu, og
’júka útistörfum. Kvenfólkið
hafði nóg að gera við að ganga