Morgunblaðið - 23.12.1956, Blaðsíða 12

MORCTJrffíLAÐlÐ
Sumnudagur 23. des. 1956
/ HEIMSÓKN HJÁ GUNNARI GUNNARS3YNI
OG RÆTT VIÐ SKÁLDIÐ UM LÍF HANS
CUNNAR GvHUkWseon skáld
segist
— Við gera þennan litla
gl«gga ttí þess að við gætum séð
vatna ttndír Esjumi. En nú er svo
komið að við sjáum lítið nema
þökin á næstu húsum fyrir norð-
an. Okkur þykir samt vænt um
gluggann, já og útsýnið, þó að
það sé ekki mikið.
Við eru*n staddir í skrifstofu
skáldsins og umræðurnar snúast
um lítinn, einkennilegan glugga
í vinstra horni norðurveggjarins.
Skáldum hlýtur að vera nauðsyn-
legt að hafa vítt útsýni og fagurt,
hugsa ég með mér, en hér er á-
gætt dæmi þess, hversu erfitt er
að hitta á gott og óspillt útsýni í
nútíma veröld og fá að njóta
fjalla, víðernis, ótruflaður af
ágangi tækni og tiilitsleysis. En
auðvitað verða menn að fá að
byggja; borgin vex og landið
minnkar, hjá því verður ekki
komizt. Eitt fjall, hvaða máli
skiptir það? O—sei, sei, nei. En
manni dettur þá líka ósjálfrátt
í hug olnbogarúmið í fásinninu
fyrir austan, fjöllin, víðsýnið og
litirnir. Og hann Örlygur á Borg!
Áreiðanlega hefði hann heldur
viljað ganga þar með húsum, en
að þurfa að horfa í þakskeggið á
steinhöllum ókunnugra nábýlis-
manna. Ekki svo að skilja að
hann komi þessu máli beinlínis
við, en það er nú samt svo að
manni dettur hann ósjálfrátt i
hug í þessu húsi, í þessu vinnu-
herbergi, því að e.t.v. voru örlög
hans einmitt ráðin við þetta skrif-
borð og saga hans hreinskrifuð í
þessari ritvél.
— Jú, ég hreinrita allt í ritvél-
inni, segir skáldið, þegar ég ynni
hann eftir því, get ómögulega
séð, hvernig þetta lítur út, fyrr
en það er komið í þokkalegan
búning. En venjulega handskrifa
ég þó uppkastið.
Við ræðum um stund saman í
vinnuherberginu og ég ympra á
því, hve stórt það sé. — Hann
segir að það sé næstum því eins
stórt og fyrsta íbúðin þeirra ytra,
en vafalaust hefir hún líka haft
sér eitthvað til ágætis, þó að
stærðinni væri ekki fyrir að fara
og kuldablá Esjan blasti ekki við,
frekar en hér.
2.
VIÐ GÖNGUM niður aftur og
sonardóttir skáldsins ber á
borð fyrir okkur kaffi og kökur.
Hún er sýnilega mjög hænd að
afa sínum, sem kallar hana „Litla
mín“, þótt hún sé orðin fjórtán
ára, og í hvert skipti sem hann
kallar er hlýtt á augabragði. >au
hafa líka farið í margar göngu-
ferðir saman fyrir austan og allt-
af verið mjög samrýnd frá því
hann sagði henni Hrafnkelssögu,
já og gerði hana svolítið hrædda
um leið. Því er ekki að neita. Afi
karlinn var ekkert að skafa ut-
an af því, en það skipti engu
máli, hún vildi alltaf fá meira að
heyra, enda hefir afi sennilega
kunnað að segja skemmtilega frá
og áreiðanlega legið einhverjir
ósýnilegir þræðir milli hans og
Freysgoða. En hvað um það.
Skáldið lítur á sonardóttur sína;
ég sé að andlitið ljómar og ein-
hver óljós innri gleði brýzt upp
á yfirborðið og kemur e.t.v. skýr-
ar í ljós en ætlazt er til, ég gríp
setningaslitur á lofti:
— Það er meira vit í því að
eiga barnabörn en börn— maður
kann betur að meta börnin á
gamals aldri — maður er svo
ungur, þegar eigin börn eru að
vaxa úr grasi — svo margt sem
þá glepur fyrir.
VIÐ HELLUM í bollana og er-
um farnir að ræða heims-
málin, áður en við vitum af. At-
burðir síðustu vikna eru mjög
ofarlega í hugskoti Gunnars
Gunnarssonar og Ungverjaland
ber á góma, fyrr en varir. Hann
er ekkert myrkur í máli, taiar
jafnvel um að það sé betra að
deyja en horfa aðgerðarlaus wpp
á rússne&ka oftoeldið traðka
frelsisþrá smáþjóðanna í svaðið,
en bætir því við, að ekká hefði
verið unnt að búazt við öðru úr
þeirri átt. Kommúnisminn á öfi-
ugan andstæðing, þar sem Gunn-
ar Gunnarsson er, ekki sízt vegna
þess að hann er óhræddur að
láta skoðanir sínar uppi og hálf-
velgja hefir honum aldrei verið
að skapi:
— Hún hefir dauðann í för með
sér, segir hann ,ekkert annað en
dauðann.
Ég finn að Gunnar Gunnars-
son er vel heima í sögu síðustu
áratuga. Hann segist alltaf hafa
fylgzt með heimsmálunum af Kfi
og sál og bætir því við að ekkert
skáld geti staðið utan við atbUrða
rás liðandi stundar og skorizt
undan því að taka skelegga af-
stöðu með eða móti þeim stefn-
um sem uppi eru hverju sinni.
En hann bætir því við að ekkert
skáld megi gera sig sekan um að
ánetjast neinni sérstakri stjórn-
málastefnu og gerast þræll henn.
ar — og allra sízt ofbeldisstefn-
um nútímans sem hafa leikið
marga rithöfunda grátt á undan-
förnum árum og leitt aðra á
villustig.
— Hér gildir að glata ekki
drengskap sínum, segir hann, og
fer að minnast á Hávamál, heim-
spekigildi þeirra og háttvísi-
reglur:
— Lærdómar þeirra hafa aldrei
átt eins vel við og einmitt nú á
tímum, segir hann ennfremur, og
vitnar í kvæðið máli sínu til
sönnunar:
Gáttir allar,
áður gangi fram,
um skoðask skyli,
um skyggnask skyli,
því at óvíst er at vita,
hvar óvinir sitja
á fleti fyrir.
— Og hvenær, bætir hann við,
hefur lausung verið goldin eins
við lygi og nú? Hávamál eru orð-
in siðabók aldarinnar.
4.
VIÐ FÖRUM að ræða um ævi
skáldsins og rithöfundarfer-
il, og þótt ýmislegt sem okkur
fór á milli hafi komið fram áður
hjá skáldinu, læt ég það fljóta
með, ef það mætti verða ein-
hverjum til nokkurrar ánægju.
Ég spyr, hvort ekki sé réttast
að byrja á árinu 1906.
— Ja, hvers vegna það? Skáld-
ið hugsar sig um augnablik, seg-
ir svo:
— 1906 var óskaplegt ár. Mig
minnir það rigna allt sumarið!
— Já, en þér fóruð til Dan-
merkur það ár, flýtti ég mér að
bæta við.
— Nei, það var ekki fyrr en ár-
ið eftir.
Ég er ekki viss um, hvað Stein.
grímur prófessor mundi segja, en
skáldið lét sér ekki bregða, leið-
rétti mig aðeins, eins og það
skipti engu máli, hvenær hann
hefði farið utan, þó að það sé
auðvitað öllum kunnugt að utan-
för Gunnars Gunnarssonar mark-
aði mikilverð þáttaskil í íslenzkri
bókmenntasögu.
Öllum hindrunum var nú rutt
úr vegi fyrir því, að við gætum
byrjað samtalið af fullum krafti,
en skáldið sagði að okkur lægi
ekkert á, ég hefði komið á góð-
um tíma og við hefðum allan dag-
inn fyrir okkur og skyldum bara
fara rólega í sakirnar. Hann
bætti því við, að hann hefði allt-
af haft illan bifur á blaðaviðtöl-
um og væri það óbreytt enn í
dag; þau gæfu oft og einatt mjög
einhliða mynd af þeim sem við
er rætt, skoðunum hans og hug-
arfari. En, bætti hann við, stund-
OG STÖRF
Gunnar Gunnarsson: „í listinni má ekki segja allt“.
um tekst þetta, og við skulum
sjá til, hvernig fer. Ég tók upp
blað og blýant, ákveðinn í að
missa ekki af neinu. Skáldið lék
á alls oddi:
— Já 1907, það er einmitt það.
Það er orðið langt síðan; veröld-
in hefur breyzt og við líka. Ekki
sízt við. — Ég fór beina leið til
Askov, gisti ekki nema eina nótt
í Kaupmannahöfn, hafði ekkert
að gera þar. Þetta var í október
og ég hélt ég væri orðinn of
seinn í skólann. Þegar ég kom til
Askov, voru menn að halda há-
tíðleg n.k. töðugjöld þeirra Dan-
anna; fólk dansaði og skemmti
sér, eins og bezt það gat og gáska
fullur hláturinn ómaði nágrenn-
ið. Ég var handviss um að ég væri
orðinn allt of seinn. En þegar ég
gætti nánar að, var ég kominn
mánuði of snemma! Skólinn byrj.
aði ekki fyrr en í nóvember. Ég
gat þó komið mér fyrir á búgarði
skólastjórans og var þar, þang-
að til að skólinn tók til starfa.
Fyrstu nóttina sem ég var á bú-
garðinum vaknaði ég klukkan 4
eða 5 um morguninn við það, að
fólkið var að fara á fætur. Ég
snaraðist í fötin, því að ég hélt
að það væri kviknað í húsinu, en
komst að raun um, þegar niður
kom, að svo var ekki, heldur var
ástæðan fyrir fótaferðunum að-
eins sú að Danir rísa úr rekkju
á skikkanlegum tíma.
— Hvað voruð þér gamall,
Gunnar, þegar þér réðust til ut-
anfarar og hver var ástæðan?
— Ég var 17 ára gamall, þegar
ég fór utan. Mig hafði alltaf lang-
að í Latínuskólann, sem svo var
kallaður, og var það fyrirhugað,
en af því gat ekki orðið, þegar
til kom, og sá ég því að ég yrði að
láta sjálfur til skarar skríða. Ég
hafði lesið um lýðháskólana í
gamalli Eimreið og það hafði á-
reiðanlega sín áhrif.
— Ja, fyrir mér vakti auðvit-
að ýmislegt meira og minna skýrt
Ég hafði kynnzt norrænum bók-
menntum í föðurgarði og vildi
mennta mig betur á því sviði,
enda fór Askovdvölin aðallega í
bókalestur. Ég las þar feiknin öll
af bókmenntum, var alltaf að
skipta um bækur og líkaði bóka-
verðinum það svo vel að með
okkur tókst vinátta sem hélzt, á
meðan hann lifði. Auðvitað skrif.
aði ég líka eitthvað dálítið á þess-
um árum, það var mér áskapað
frá byrjun, eins og sjá má af því
að ég hafði gefið út tvær bækur,
þegar ég fór utan. Fyrsta bókin
hét Vorljóð og hafði ég auðvitað
sent Oddi Björnssyni handritið
svo lítið bar á. Á útmánuðum
kom frá honum böggull. Þegar
ég opnaði hann, datt út úr honum
gult kver, óskaplega skrautlegt
fannst mér þá. Um vorið 1906
skrapp ég norður til Odds með
handrit að tveimur bókum, ljóða
bók og sögusafni. Hann var fús að
gefa út ljóðabókina og prentaði
hana á þeim tveimur dögum sem
ég staldraði við hjá honum og
gaf hana út undir nafninu Móð-
urminning. Hún var ekki marg-
ar arkir! En sögurnar freistuðu
hans ekki, sem betur fór. Það
handrit sá ég ekki aftur fyrr en
seint og síðarmeir.
— Og yður hefur ekki litizt á
það?
— O, það var ekki á að lítast.
Jæja, ég held nú samt að eitt-
hvað af því sem prentað var síð-
ar í Sögum hafi verið þarna með.
Sögur komu út 1912 á vegum
Þorsteins Gíslasonar sem greiddi
mér m.a. með ávísunum á danska
auglýsendur í Lögréttu og þar
var m.a. kaupmaður nokkur í
Höfn sem seldi Kína-lífs-elexír.
— Hvað vilduð þér segja frek-
ar um æskuheimilið fyrir austan?
— Ja, ekki neitt sérstakt. En
þess má þó geta að ég hafði á-
gæta stoð í stjúpu minni, Mar-
gréti Eggertsdóttur, þegar til ut-
anfarar kom. Hún hafði kennt
mér kverið og ég skilað kafla á
dag; það þótti henni bera vott
um einstakar gáfur! Eitt er víst:
Vel entust mér ullamærfötin,
sem hún bjó mig út með.
— Þér sögðust ekki hafa skrif
að mikið á Askov?
— Nei, tíminn þar fór mest í
lestur, eins og ég sagði áðan. Þar
kynntist ég líka ágætum laga-
smið og varð það til þess að ég
fór líka að semja lög og hann
setti þau á nótur fyrir mig. Þar
var heljarmikið samspil og söng-
ur í þá daga.
— Nú, manni dettur Borgar-
ættin ósjálfrátt í hug. Er eitt-
hvert samband þar á milli?
— Ja, þetta er nú auðvitað
saman ofið. Efni í bækur kemur
úr öllum áttum. En ég byrjaði
ekki á Borgarættinni fyrr en
1912. Ég hafði skrifað aðra skáld-
sögu á undan henni. Sendi hana
öllum tiltækum útgefendum, en
hún kom alltaf aftur. Sem betur
fer. Ég hef alltaf verið óskaplega
heppinn. í Árósum bjó ég til leik.
rit og lá við borð að það yrði
leikið bæði þar og á Folketeatret
í Höfn. En þeir vildu að ég
breytti smáhlut — og þar stóð
hnífurinn í kúnni. Ég hef líka
alltaf verið óskaplega þrjózkur.
Það var mikið lán. Ómögulegt að
vita, út á hvaða braut maður
hefði lent, ef leikritið hefði ver-
ið sýnt.
— Að lagfæra það? Nei, mér
hefur aldrei dottið það í hug.
Þegar það kemúr í leitirnar ætla
ég að gefa honum Andrési Þorm-
ar það. Hann safnar leikritum.
Já, það er alveg rétt, nú dettur
mér annað í hug. Ég skrifaði lítið
leikrit áður en ég fór að heiman,
ég held Andrés sé búinn að fá
það. Það var gamanleikrit. Hitt
var drama, óskaplega sorglegt.
5.
VH) FÓRUM nú að rabba saman
um þessi fyrstu ár Gunnars
Gunnarssonar í Danmörku, við-
horf hans til lífsins og hið stóra
spurningarmerki framtíðarinnar.
Hann sagði að þetta hefðu í raun
og veru verið sæmilegir tímar
og nokkur ástæða til þess að vera
bjartsýnn á framtíðina og skap-
leg örlög mannkynsins. Samt var
yfir aldamótunum fram til stríðs.
ins einhver deyfð — tjarnarvatni
hættir við að fúlna, sagði skáld-
ið varlega og leit á mig til á-
herzlu.
— En hvað um bjartsýnina,
spurði ég.
— Bjartsýnina, svaraði skáld-
ið og hristi höfuðið. Síðan bætti
hann ákveðinn við:
— Nei, ég hafði enga ástæðu
til að vera bjarsýnn á þeim ár-
um. Annars hef ég alltaf litið
sömu augum á svartsýni mína og
bjartsýni. Þessar tvær ólíku hlið-
ar á tilverunni hafa alltaf farið
saman hjá mér. Og skáldið bætir
við:
— Jafnvel þótt maður líti dökk
um augum á ýmis fyrirbrigði í
tilverunni, án trausts á lífið og
mennina er ekki hægt að una
henni. Annars er erfitt að átta
sig á þeim árum. Heimurinn er
gerbreyttur. Þegar maður las Is-
lendingasögurnar og Sturlungu
í gamla daga, datt manni ekki í
hug annað en atburðirnir sem
þar er sagt frá heyrðu sögunni
einni til. Reynslan er önnur.
Skáldið sekkur sér niður í hugs
anir sínar og heldur síðan áfram:
— Já, þetta var allt annar
heimur og allt aðrir menn. Og
sjálfur er maður annar, þó að
eitthvað bindi mann föstum bönd
um við þessi friðsömu ár. — Ann
ars hefur afstaða mín raunar oft-
ast verið sú, að allt væri að fara
norður og niður — en mundi þó
bjargast. Ef maður hefði aðra
trú, væri efeki hægt að draga