Morgunblaðið - 24.10.1970, Blaðsíða 14
14
MORGUNBLAÖIÐ, LAUGARDAGUR 24. OKTÓBBR 1970
Sigurður Pétursson:
Fiskiðnaður og
fuglinn „guan”
ÞAÐ hefur mikið verið rætt og
ritað um það undanfarið, að ís-
lendingar eigi að vera iðnaðar-
þjóð. Þeir hafi allt of lengi byggt
ti'lveru sína á landbúnaði og fisk
veiðum eingöngu, það verði að
renna fleiri stoðum undir fjár-
hag og afkomu þjóðarinnar.
Þetta er vissulega alveg rétt. En
hvers konar iðnað á að reka á
íslandi? Iðnaður krefst vissra
skilyrða. Þau eru vinnuafl, orka
og hráefni. Og síðast en ekki sízt,
það verður að vera markaður
fyrir framleiðsluna. Hvernig er
nú þessum skilyrðum fullnægt
hér á landi?
Það má telja fullvíst, að á
næstu árum og áratugum verði
mannfjölgun hér meiri en svo,
að þeir tveir aðalatvinnuvegir
þjóðarinnar, sem fyrir eru, land-
búnaður og sj ávarútvegur, geti
tekið við aukningunni. Að þessu
leyti er því efling iðnaðarins
ekki aðeins möguleg heldur einn
ig æskileg.
Af orku, bæði vatnsafli og
jarðhita, eiga Íslendingar svo
mikið, að þeir eru stórveldi á
því sviði. Þessar orkulindir eru
nefnilega að því leyti sérstæðar,
að endingu þeirra eru enigin tak-
mörk ®ett. Aftur á móti hljóta
bæði olíulindir og kolanáraur
að ganga til þurrðar, og það
meira að segja, að því virðist, í
náinni framtíð. Af orku til iðn-
aðar hafa íslendingar því nóg, og
því orkufrekari sem iðnðurinn
er, því betur hentar hann þeirn.
Er þá komið að hráefnunum
til iðnaðarins, og um leið að
þeim takmörkum, sem íalenzk-
um iðnaði eru sett. Island er
skóglaust land. Þar getur ekki
vaxið korn né neinn jarðargróð-
^ur til iðnaðar að teljandi gagni.
Verðmæt jarðefni eru lítil eða
engin. Þar með er ljóst að hér
vantar öll þau helztu hráefni,
sem notuð eru til iðnaðar í heim-
inum. Ætlum við að leggja stund
á einhvern slíkan iðnað, þá verð
um við að flytja allt hráefnið
inn, en vegna legu landsins,
verða flutningaleiðir hráefnis-
ins oftast lengri hér en hjá
keppinautunum. Samkeppnisað-
staða íslendinga með svona iðn-
rekstur verður því tiltölulega
erfið, nema til komi snilli í
vinnubrögðum, en hún er næsta
fágæt. Aðstaðan getur þó í viss-
um tilfellum batnað til muna, sé
um iðnað að ræða, sem krefst
mikillar orku, eins og t.d. ál-
bræðsla. Þegar hluti orkunnar £if
framleiðslukostnaðinum eir kom-
inn yfir visst mark getur rekst-
urinn borið sig.
En hver eru þá þau hráefni ís-
lenzk, sem helzt yrðu hér undir-
staða iðnaðar? Við skulum fyrst
athuga landbúnaðinn. Mjólkur-
iðnaður, kjötiðnaður, ullariðnað-
ur og leðuriðnaður eru stórair iðn
greinar í landbúnaðarlöndum.
Hér er að vísu framleitt talsvert
af mjólk, kjöti, ull og skinnum,
en þessi framleiðsla er tiltölu-
lega dýf, vegna erfiðleika við
öflun fóðurs. Með hanmkvælum
er hægt að afla hér nokkurs af
heyi, en korn og annað kraftfóð-
ur úr jurtaríkinu er állt inn-
flutt. Samkeppnisaðstaðan í út-
flutningi landbúnaðarvaria verð-
ur hér þess vegna óhagstæð.
Skást er útlitið með dilkakjötið,
en tæpast getur það né önnur
hráefni frá landbún'aðinum orðið
hér undirstaða iðnaðar i náinni
framtíð.
Við komum þá að sjávarút-
veginum. Hér hafa þegar verið
nefndar tvær auðlindir íslend-
inga, þ.e. jarðhifinn og vatns-
aflið. En við eigum eina auðlind
enn og ekki þá síztu, sem er
fiskurinn, og hann getur hæg-
lega orðið undirstaða stóriðn-
aðar hér á landi. Þessi auðlind
hefur líka þá sérstöðu, að end-
ingu hennar eru engin takmörk
sett, þ.e.a.s. ef rétt er með hania
farið. Með mjög mikilli sókn get
ur dregið svo úr viðkomu fisks-
ins að útgerðin hætti að bera sig.
Er þarna kominn í reikninginn
þáttur, sem erfiðara er að áætla
um en úfkomuna á hálendi ís-
lands, en það er maðurinn sjálf-
ur. Það er undir Íslend'ngum
komið og öðrum þjóðum, 3em
sækja á fiskimiðin við ísland,
bláðburoarfolk
OSKAST í eftirtalin hverfi
T jarnargata — Hávallagata — Stórholt
Njálsgata — Sóleyjargata
Hverfisgötu 63-725 — Laugaveg 114-171
Laufásveg 58-79
Freyjugötu II — Meðalholt
Seltjn - Skólahraut
Höfðahverfi — Vesfurgötu II
Eskihlíð I — Skipholt I
TALIÐ VIÐ AFGREIÐSLUNA í SÍMA 10100
hvort þessi auð'lind okkar fær
að þróast eðlilega, eða hvort
svo nærri henni verður gengið,
að afraksturinn verði enginn.
Fiskur er næst kjöti’ þýðingar-
mesta fæðutegundin, sem fram-
leidd er á jörðinni. Byggist það
á því að dýraeggj ahvíta er hverj
um manni nauðsynleg til þess að
halda heilsu. En magn þessarar
eggjahvítu er af skornum
skammti og verð hennar hátt.
Fátækar þjóðir verða því oft að
líða fyrir Skort á þessari lífs-
nauðsynlegu fæðu. Fiskmeti er
yfirleitt ódýrara en kjötmeti,
enda þótt það standi kjötmetinu
Sigurður Pétursson
næringarfræðilega ekki að baki.
Fiskmeti er því einkar hentugt
til þess að uppfylla þarfir þeirra
efnaminni og bjarga þeim frá
eggj ahvítuskarti.
Fiskimiðin við ísland eru ein
þau beztu í heimi, enda eru ís-
lendingar meðal 10—20 stærstu
fiskveiðiþjóðanna. Sjálfir neyta
íslendingar aðeins eins hundraðs
hluta af fiskaflanum, svo að þeir
eru vel aflögufærir og flytja út
mikið magn af fiski og fiskaf-
urðum. Það er því augljóst mál
að eina innlenda hráefnið til iðn-
aðar á íslandi, sem nokkru máli
skiptir, er fiskurinn. Fiskiðnað-
ur er þannig iðngrein, sem á mest
an rétt á sér hér á landi og er
landinu eðlilegust samkvæmt
náttúrunnar lögmálum.
En það er ekki sama hver fisk-
iðnaðurinn er. Heilbrigður iðn-
aður hlýtur alltaf að hafa í för
með sér verðmætisaukningu
miðað við hráefnið. Verður því
strax að skilja frá sem óæski-
legar þær greinar fiskiðnaðár,
sem byggjast á verðmætisskerð-
ingu hráefnisins, þ.e. bræðslu á
síld og öðrum matfiski til mjöl-
framleiðslu og framleiðslu á
óætri skreið.
Þegar það kom í ljós að hægt
var að veiða meira af síld en
unnt var að verka til matar,
tóku Norðmenn upp á því að
veiða síldina í N-Atlantshafi I
bræðslu. Var framleitt úr síld-
inni mjöl, sem fyrst var kallað
„gúanó“, en það nafn er dregið
af leifum ansj óvetunnar, þegar
hún hefur farið í gegnum þarma
fuglsins „guan“. Var dritur þessi
notaður til áburðar, þar til tekið
var að framleiða köfnunairefnis-
áburð úr loftinu.
Þassa meðferð á síldinni lærðu
íslendingar fljótt, en þeir eru
eins og Norðmenn af víikingum
komnir og veiðimenn mifclir í
eðli sínu. Með takmarfealausum
veiðum á síldinni til bræð's'lu
hafa nú þessar frændþjóðir
gengið svo nærri bezta sílda-r-
stofninum í Atlantshafi, að
hann er horfinn af sínum gömlu
slóðum við norður- og austur-
strönd íslands.
Það mun fyrir löngu vera hætt
að nota síldarmjöl til áburðar,
heldur er það haft til fóðurs ali-
dýrum, s.s. nautum, svínum og
kjúklingum. Meira að segja eru
Perú- og Chilebúar farnir að
veiða ansjóvetuna í þessum til-
gangi, og í svo stórum stíl að
síldarmjöisframleiðendur við N-
Atlantshaf eru í bráðri hættu,
svo að ekki sé talað um fuglinn
„guan“, sem vii’ðist nú gagns-
laus og gleymdur.
Frá næringarfræðilegu sjónar-
miði er það enginn ávinningur
að breyta fiskeggj ahvítu í kjöt-
eggjahvítu. Og þegar um svo
góðan matfisk er að ræða eins
og síld, þá er ávinningurinn einn
ig vaíaisamur frá sjónarmiði sæl-
kerans. En meðan einhverjar
efnaðar þjóðir hafa ráð á því að
leiika sér þannig að dýraeggja-
hvítunni, þá er þetta víst í lagi.
Þó mun sð tíð vera slk'aimimt uind-
an að svona „sport“ verður ekki
leyft. Mannkynið þarf á allri
sinni dýraeggjahvítu að hálda og
f iskeggj ahvítan verður alls
staðar með þakklæti meðtekin
og óþarft talið að b-reyta henni
í kjöt. Fiskmjöl verður aðeins
framleitt úr úrgangi frá fisk-
verfeuninni, og síld verður senni-
lega aldrei veidd til bræðslu á
íslandi framiair.
Það er að verða bylting í fisfc-
iðniaðinum. S'töðugt yaxandi
eftirspurn eft'ir fiskmeti veldur
því, að von bráðar tekur mat-
vælaiðnaðurinn við öllum þeim
fiski, se»m veiðist. Og hvernig
verður nú aðstaða Islendinga,
þegar þar að kemur? Ekki mun
þá skorta gott hráefná, en hvern-
ig verður með kunnáttuna og
vinnubrö'gðin?
Islendingar hafa um aldir ver-
ið í fremstu röð sem fiskverk-
endur. Skreið vair ein helzta út-
flutningsvaran héðan í mörg
hundruð ár. Sú 'sfereið var mjög
vönduð og eftirisótt vara og öðru
vísi verfcuð er nú gerist. Hrá-
efnið mun og hafa verið betra. í
þá daga var farið vel með allan
mat, bæði fisk og annað og þess
vandlega gætt að ekkert færi til
spillis. Til rotvarna á fiskinum
þekktist aðeins eitt ráð, þurrk-
unin, og virðist hún hafa tekizt
hér allvel.
Söltunin kom síðar til sög-
unnar. Þá fóru íslendingar að
framleiða saltfisk, og þar kom-
ust þeir fljótt í fremstu röð. Salt
fiskur frá íslandi þótti betri en
nokfcur annar og stóð svo um
langa hríð. Var þessi vara á tíma
bili svo stór þáttur í lífi íslend-
inga, að flattur þorskur þótti
sérlega táknrænn fyrir ísland og
jafnvel hæfilegt Skjaldarmerki.
Næst kom saltsíldin. íslands-
síld varð heimsfræg vara. Fór
þar sam-an ágætis sí’ld, stór og
feit, og sú sérstaða fslendinga að
geta saltað sina síld í landi, með-
an aðrir þurftu að vera að bauka
við þetta úti á sjó.
Á árunum 1930—1940 hófst á
íslandi sú grein fiskiðnað'ar, sem
náð hefur hér mestum blóma og
skilar mestum verðmætum í
þjóðarbúið, en það er freðfisk-
framleiðslan. í þessari grein
stendur engin þjóð íslendingum
framar, og selja þeir þessa fram-
leiðslu sína jöfnum höndum á
stærstu mörkuðum heimsins ’í
Biandaríkjum N-Ameríku og í
Sovétríkjunum. Hér hafa hjálp-
azt að traust sölusamtök og
strangt eftirlit og mat á gæðum
vörunnar. Það hefur þannig sýnt
sig að íslendingar hafa alltaf
komizt inn á heimismarkaðinn
með fiskafurðir sínar, og fram-
leiðsla þeirra hefur meira að
segja oft líkað betur en annarra.
Á það sérstaklega við um salt-
fiskinn, saltsíldina og freðfisk-
inn. Gg hvað kemur næst? Auð-
vitað niður’lagðar og niðunsoðnar
fiskafurðir. En þarna haf'a ís-
lendingar dregizt illilega aftur
úr, svo að allstórt átak þarf til
þess að jafna metin við keppi-
nautana.
Þessi merka iðngrein, niður-
lagniinig og mðursuða, er emnlþá
á byrjunarstigi á íslandi. Ekki
vantar þó, að til séu hér verk-
smiður fyrir þessa framleiðs'lu.
Þær eru þegar orðnar margar,
en engin þeirra er fuHnýtt. Það
sem vantar mest eru samtök þess
arra verksmiðja, samvinna um
öflun umbúða, samvinna um
sölu afurðanna og markaðsleit og
verkaiskipting við framleiðsluna.
Það verður með einhverjum ráð
um að þvinga þessa aðila til þess
að vinna saman, eins og hrað-
frystihúsin og fleiri fiakfram-
leiðendur hafa þegar lengi gert
með góðum árangri,
íslendingar hafa alveg einstaka
aðstöðu á sviði niðurlagningar
og niðursuðu á fiski og fiskafurð
um. Ástæðan er sú, að héðan
kemur mikið af bezta hráefninu
til slíkrar framleiðslu. íslands-
síld er heimsfræg og hana eig-
um við að geta framleitt einir
þjóða, þegar síldarstofninn hef-
ur náð sér eitthvað aftur, og þeg
ar að því kemur að nafnið ís-
landssíld er aðeins notað um þá
síld, sem verkuð er á íslandi eða
á íslenzkum skipum, en þaó er
ofefear kraf'a. Beztu þorakiirognin
bæði til kaviarfxiamleiðslu og til
niðursuðu koma frá Íslandi.
Beztu grásleppuhrognin, en þau
eru líka notuð í kavíar, koma
frá íslandi. Bezti upsinn, sem
notaður er í sjólax, feemur frá
íslandi. Þannig er fjöldi af er-
lendum niðurlagninigar- og niður
suðuverfesmiðjum algerlega háð-
ur því hráefni, sem þær geta
fengið héðan.
Aðstaða íslendinga á sviði nið-
ursuðu og niðurlagninigar á fisk-
afurðum er því mjög sterk. Það
vantar aðeins, að þeir komist á
lagið með að nota hana. íslend-
ingar eiga hér margt ólært. Þeir
þurfa t.d. að hætta því að láta
hlutina slarka. Sem dæmi um
slarkið má nefna það að grá-
sleppuhrogn í tunnum, sem eru
mjög verðmæt vara, eiga að inni
halda 10—12% af salti, en salt-
endur hér skila þeim stuiidum
frá sér rrneð 7 til 15% af salti.
Svona ónákvæmni hefur það í
för með sér, að hrognin verða
óhæf til feaviarframieiðlslu og
því ónýt. Hvort hér er um að
ræða hreint kæruleysi saltenda
eða vankunnáttu í próaentu-
reikingi skal efeki dæmt um. Út-
lit er þó fyrir að vankunnátta í
reiklningi sé nokkuð útbreidd
hér á landi.
Annað dæmi um það, að hlut-
imir séu látnir slarka hér meira
en góðu hófi gegnir, er það, að
íslenzk flutningaskip haf’a ekki
kælilestar til þesis að flytja í við-
kvæmar vörur, eins og t.d. niður
lagðar fiskafurðir. Hér er allt
flutt á milli landa annað hvort
volgt eða freðið. Hitastigin frá
0° og upp í 5°C eru ekki til hér
í skipslestum, nema þá af til-
viljun um hávetur, en þetta eru
einmitt þau hitastiig, sem við
þurfum fyrir mikið af okkar fisk
afurðum. Nú í sumar hafa mörg
hundruð fcassar af gaffalbitum
og sjólaxi beðið hér útflutnings
vikum saman, vegna þess að
efeki va-r td skip með kælilest,
sem annazt gat svona flutninga.
Það þýðir lítið að vera að bjóða
íslenzfear afurðir á erlendum
mörkuðum, ef við getum ekki
einu sinni komið vörunni til
fcaupendanna, hversu mikið sem
þá vantar hana. Hitt er heldur
ekki betra að láta það bara
slarka og flytja út kælivöru í
ókældum skipslestum um sumar
tímann. Af því hefur oft. hlotizt
tjón. Og auðvelt er að setja sig
í spor kaupandans, sem kemur
með kælivagn niður á hafnar-
bakkann til þess að taka á móti
gaffalbitunum og sér þá dregna
upp úr volgri lestinni. Kaup-
andinn verður sennilega ekki
ánægður og reynir að fá vöruna
annars staðar frá í næsta Skipti.
Við verðum að hafa það hugfast,
íslendingar, að þeir sem kaupa
af ofcfcur fisfeafurðirnar hljóta
að ráða mestu um það, hvernig
vörurnar eiga að vera og hvern-
ig með þær eigi að fara.
Það er enginn vafi á því, að
niðurlagning og niðursuða á
fis'ki og fisfeafurðum á eftir að
verða stóriðnaður á íslandi Það
vantar aðeins herzlumuninn til
þess að koma þessari fraimleiðslu
sómasamlega af stað. Svona eitt
hundrað milljónir í peningum,
eða rétt eins og ein síldarverk-
smiðja. Þeim milljónum væri
mikiu betur varið en því fé, sem
fleygt var í síldarbræðslurnar,
er nú standa hér gagnslausar og
gleymdar, eins og fuglinn
,,guan“.