Morgunblaðið - 09.01.1977, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 9. JANUAR 1977
I. Álpuðumst við?
— eða stýrðum eftir
stjörnu og sðl?
Frá ætt og fortfð allri hurfu þeir,
sem ekki vildu þola Haralds stjórn.
Þeir yfirgáfu óðul, tóku geir
og ófrið með sér; þeirra tryllta fórn
til þráa og þvermóðs öfga
var þeirra ættjörð göfga.
Það er svo vitaniega vitlaust ráð
að vilja ekki heidur semja ögn
heldur en missa fé og feðraláð
og festa allt sitt traust á óviss mögn.
En samt: Eg ann þér, andi,
sem enn ert til f landi.
Þannig hugsaði fyrsti ráðherra íslands ljóð sitt
Ofurkapp, því hann vildi „semja ögn“ við Danastjórn,
varast oftrú á stolt, vöxt og „óviss mögn“, sem steypt
gætu efnahag (fé og feðraláði) og ræktað hér ofstopa-
þjóðfélag ofan á rústum, „En samt, ég ann þér“.
Fornólfur alþingismaðurinn dr. Jón Þorkelsson,
kaus fremur að klifra brattari bryggjusporð, upp til
fyrirheitins fjallalands, óháðs ríkis með sérlega þjóð-
legt snið og m.a. háskóla til þroska fulls. Auk þess að
stefna sem fastast að þeim ræktunarbúskap, sem gera
mætti ísland nær sjálfbjarga um alla fæðuöflun,
skyldi leggja meginkapp á landhelgina:
Hér skal þjóðin þrifa leita
og þroska fulls en ei til hálfs,
— hér vér allrar orku neyta
f eiginn hag og landsins sjálfs.
Okkar skulu eigin hendur
yrkja landið, græða skóg,
sjálfir verja strauma og strendur,
stjórna á vorum eigin sjó.
Björn Sigfússon:
Einar Benediktsson
Sagnfræðilega séð og þróunarlega þótti Einari það
varla vera not frelsisins sjálfs, heldur vonin um að
höndla það hnoss og standa um það vörð, sem hefði
verið dýrmætasti krafturinn f sögu menningarþjóða
og yrði um næstu aldir lýðmenningar ennþá dýr-
mætari víða um heim. E.B. vissi líka, að heilt næst
frelsið aldrei. Annað framhaldsstig þess þarf og hlýt-
ur að hilla upp yzt við hvern nýfenginn sjónhringinn
af öðrum, sem eygist f baráttunni og blikar fjallblár f
hæðum ofar feigu moldumvfgðu einstaklingunum,
sem eru annars glaðir á leið undir græna torfu.
Annað er, sem Norðurálfusagan skelfir oss með, að
hvorki smá þjóð né stór mun reynast „eilíf“ á föður-
leifð sinni, en munu blandast öðrum unz ný samfélags-
týpa er af þeim komin. En sumum samfélögum er
steypt alveg, f þungum straumi tímans. Falli hann yfir
þjóð, sem skrikar fótur, lifir þó oft nær eða fjær um
hana minning, sem umbreytzt gæti í fyrirmynd nýju
vaxtartýpunnar, lfkt og „þjóðveldi" grfskt og íslenzkt
taldi sig hafa endurvaknað á 19. öld.
Til viðbótar skilningi á vfkjandi fyrirheitnu landi og
áhættu hins tæpa vaðs, sem þó tengdist jarðneskri
ódáinsvon, jók trúmaðurinn E.B. í kvæðið sann-
færingu sinni, að f alvitund framhaldslffs muni endur-
lifna göfugur neisti, sem ástrfðan til að ná þjóðfrelsi
hefði áunnið, jafnvel þó hún yfirbugaðist sfðan. Það
kemur af þvf, að göfug fórn hefur eilffðargildi þessa
heims eða annars, og lfklega hvorstveggja heims: „Til
þess er hvert tap og hvert tjón, sem oss skapast / að
treysta til þrautar vorn fórnandi mátt“.
E.B. veit sig hafa dýpkað innihald eldri helgitákna,
e.k. symbóla, með þvf að stefna þeim svona fyrir
hinzta dóm um vilja og verk, gert þau alþjóðlegri og
sneitt sakir þess hjá Fjallkonunni á sæti hájökla-
hringsins, umkringdri list og viti afburðaþjóðar. Það
symból fannst honum lfka eilítið kotroskið um of, eða
að (ófædda) úthafssiglingin vor skyldi fara að ögra
veldum og höfum, þó fáni fengist (ganga á hólm við
heim). Slík nærmynd af hólmgöngu mátti vera
gröndalskt teikniskraut á hátið, en sökk f óljósa
móskuna undir sólstöfum þeim, er nú lagði yfir land
frá nýrisnum sjónbaug handan blóðleitra unna 1916.
Yfir þvf blóðhafi hillti 1917—20 upp nýsjálfstæð
Skáldstefnuskrár 1907—1916
og ef ndir á 70 árum
Þessi mósesarrödd 1907 úr ábúðarmesta leiðtoga-
skeggi bernskuára minna hefur aldrei gleymzt, og
milli þingflokka rfkti nokkur eining um markmið
þessu lfk, en aldrei var þar sætt um aðferðir að ná
marki. Gremjan yfir danska 3 mflna landhelgi-
samningnum (1901—1951) og fánýti danskrar gæzlu
við land fann sér e.t.v. sjaldnar verðuga skotspæni
eftir 1908 og enga meðan á heimsstyrjöldum stóð, og
engan dreymdi að eiginsjór gæti náð út til 200
sjómflna marka, en þama snart dr. Jón forni þó við
kostnaðarliðnum, sem fullveldinu yrði dýrastur og
yrði undirstaða þess að það bæri sig fjárhagslega.
Baráttan um hvort fáninn mætti verða gildur
siglingafáni, jafnskjótt og skip í innlendri eign gætu
borið sig f Bretlands- og Vesturheimsförum, var hafin
án gruns um það aðsteðjandi strfð, 1914 sem átti eftir
að brjóta harða mótstöðu Dana gegn þessu og breytti
lfka allri taflstöðu annarri. Upprifjun mfn núna á
margs konar útrás bældrar, en lftt sveltrar kynslóðar
þá f pólitfkinni gerir mér auðskilinn þann kenningar-
kjarna úr Mosfellssveit, að barinn þræll er mikill
maður, því f honum býr frelsið. Annar dfalektfskt
þverstæðuauðkenni Islendinga reis um þær mundir
með stórfelldum bylgjugangi, sveiflan milli barlóms
og mikilmennskukasta. Jafnvel einn og sami maður
átti til að lýsa fósturlandinu sem einum versta stað
veraldar og ekki var að þvf að spyrja, hve vesalir og
ráðlausir þeir ættlerar væru, sem enn þraukuðu hér,
og næsta dag fannst honum þó Fjallkonan gædd
dýrustum auði þjóðsnilldar og auðsuppsprettna, sem f
heimi væri; á hólm við hann gervallan þyrðum vér því
að ganga, f komandi fullveldi. 1 kvæðum Matthfasar
skálds á Akureyri má tfna saman eldri dæmi þver-
stæðunnar og afarvfða hjá öðrum.
Þjóðskáldið Þorsteinn Erlingsson mælti, í efri
sveiflu þessa skilnings, fyrir munn kynslóðar, er hann
fagnaði sumri 1914 f Minni íslands, og kröfunni um
gilding siglingafánans, með þessum orðum:
Rfka drottning I sæ,
verði veldi þitt æ
list og vit kringum stólinn þinn háa
og hjá landnemum þeim,
sem á hólmi við heim
sýna höfunum fánann þinn bláa.
Réttum tveim árum seinna átti Einar Benediktsson
fullgert kvæðið Frelsi og birti það, í röð með nokkrum
öðrum ljóðum 1916 f Þjóðstefnu, sem var baráttublað
undir stjórn hans, krafðist fulls sjálfræðis fyrir
fsland, þegar strfði lyki með sigri bandamanna yfir
Þjóðverjum. ísland skyldi áfram lúta Danakonungi til
að massa engin Norðurlandatengsl, en vestrænu
„flotaveldin vilja tryggja frað og hlutleysi fyrir fsland
með opnu verzlunarfrjálsu Grænlandi", — „Norður-
lönd hafa grætt ógrynni fjár á ófriðnum ... gætu veitt
peningum þaðan f hæfilegum mæli inn f fslenzkar
lánsstofnanir,".....nota fjárauðæfi Norðurlanda til
að koma fslenzkum bönkum í það lag, sem er samboðið
þörfum þjóðarinnar." (Þjóðstefna 11. og 18. maí, 1.
júnf, 16. nóv. 1916). Kvæðið Frelsi spannar að sjálf-
sögðu yfir marga þætti vona umfram nærtæku stefnu-
skrána og er skáldinu Ifka alþjóðlegur boðskapur. En
það varðar eingöngu frelsi heildar, nánar sagt hverrar
þjóðar, til að stýra sér sjálf og gefa þannig þegninum
aðild og sjálfgilding (identity) persónu sinnar f og
með þjóðfrelsinu. Enginn ber á E.B., að einstaklings-
hyggja hans hafi verið fátækleg, en hún, eða allt sem
er „stakt og strjált sem stórgrýtið“, fékk ekki að koma
f nánd við kvæði þetta. Sósfalismi Einars var orðinn
þvf einu bundinn að þurfa að samhæfa jafnrétti þjóða
til að stjórna hver. sfnu í frelsi með forgang heildar-
hags meir en staka þegnsins fyrir augum og með
„friðarbogans blessaða sjón.“
Ljóst er af þessum tilvitnunum, þó snubbóttar séu,
að skáldunum fjórum kom lftt saman um beztu
aðferðir til að ávinna oss sjálfsforræði og hagsbætur.
Enginn þeirra sá skýrar en Einar gegnum deilu-
þvargið, að við álpumst oft blindir til hins fyrirheitna
og segir þvf í Frelsi:
Ef hvötin er aðeins há og sterk
hinzt — og að réttu —- þú sigur átt.
II. Frelsisvon og skrum
þarf prófunar
fyrir hinzta dómi
Frelsisins eilffa eggjandi von
sem ættlöndin reisir og skipar þeim vörð,
þú blessar við arininn son eftir son,
þú sættir hjartað við þessa jörð.
Vfkjandi blika þíns fyrirheits foldir,
f jallbláar, hátt yfir allar moldir.
Og fagnandi lýð gegnum Iffið og strfðið.
þú leiðir undir hinn græna svörð.
Innlifun skálds f efnið f þessu 1. versi af 6 í Frelsi er
samboðin þeirri vissu E.B., að sjálfgilding sfn
(þegnsins) væri algerlega komin undir þeirri von og
sú gilding, fyrir son eftir son, samtengdi alla Is-
lendinga, einnig menn hvers annars ættlands um sig,
er þeir hrifust af merkinu bjarta, „því hvað er vort líf,
ef það á engan draum!" — Ég bið þá, sem nenna, að
fletta upp Einari og lesa hin 5 versin.
„Er mælt hér eitt orð, sem ea fyrr var kunnað?" —
hefur Einar spurt sig við samning kvæðisins, og við
megum kveða já við því, að hann setur hið gamal-
kunna í nýtt og frjórra samhengi, sem stenzt dóm;
gildingin er skrumlaus.
Óvíða h'efur réttnefnt þjóðfrelsi náð blómgun og
enn sjaldnar enzt nema stund eða fáa mannsaldra.
ríki eins og Finnland, sem allt til þessa var fursta-
dæmi zarsins (enn fyrr sænsk nýlenda), Irland, þrjú
baltfsk rfki og Pólland, nokkru sunnar Tékkóslóvakfu
Júgóslavfu og nokkur vesturasfsk rfki, að vfsu ásamt
Egyptalandi (Súesskurði) sett undir forræði Breta
(Sýrland afhent Frökkum). Hinn tvfsýni aðdragandi
að sjálfstæðistöku Indlands og frekari liðun á brezku
Commonwealth var að hefjast, þó fáir sæju hvert
stefndi. I kvæðinu Tempsá og vfðar hafði E.B. spáð
fyrir um reikningsskap til ræningjans, hins rfka sjóðs
iðjuvelda; steinlíkið frá Nflarósum lyfti hendi og var
kröfuhafi snauðra milljóna; „Sem varnaðsteikn frá
dauðu ríki / þar lyftir fingri heljarhönd / til himna,
úr milljónanna dfki“, og einmitt við það, að strfðslok
við Súes 1956 stjórnuðust af slfkri bendingu og heljar-
hönd þessi skar á bönd Indlandshafsstranda við
London, rættist spásögn E.B. f Tempsá furðu bókstaf-
lega, allar nýlendur losnuðu.
Þá fyrst skiljum við lffsspeki Frelsis, ef réttarstaða
Islands er skilin, sfðan 1916, f þessu mannkynssögu-
samhengi (auk forns réttar). Vfst skipti það oss máli
1918—1944, einnig fyrir rétt til inngöngu f SÞ 1946.
Næstliðnu 30 árin hefur aftur á móti verið hægt að
benda á sjálfstæðistöku tslands sem dæmi um lfkindin
fyrir því, að nýlendum og þjóðlöndum, hversu mátt-
vana sem vera kynnu, muni nokkuð óhætt að gerast
sjálfstæð ríki — „ef hvötin er aðeins há og sterk."
III. Þjóðstefnur
valdasmárra rlkja eru
heiminum til bóta.
Alþingishátíð 1930 tókst vel. Mestu skipti þá, að
stórum hluta þjóðarinnar heppnaðist að móta
raunhæfa sjálfgilding rfkis (identity) í vitund sfna í
stað flöktandi sjálfsfmyndar (self-image) f Fjallkonu-
gervi. Einhugur hennar í atkvæðagreiðslu fyrir lýð-
veldisstofnun 1944 var hin rökrétta afleiðing og var að
minnsta kosti ekkert háður þvf, hver hugur mönnum
lék á dönskukennslu í framtíð og á góðum tengslum
ríkis vors við Dani sem hinar norrænu þjóðirnar.
Skáldum, sem f blóma lifðu 1917—76, blanda ég
ekkert í sjálfstæðismálin, þvf öld var breytt og þau
ekki lengur spámenn Israels né okkar, a.m.k. varla f
pólitfk. Langsóttara væri að ræða aðra lffsskoðana-
mótun af völdum þeirra. Enn síður græðir grein mín á
skrafi um nauðhyggjukenningar (áleitnar hjá
marxistum lengi), existentáalska útúrsnúninga úr
frelsishugtökum, afneitun þess, að viss samfélög hafi
eignast heildstætt séreðli og fyrir þá sök gerist þegn-
heildin þarlenda allsamhent þjóð, sem á að vera fær
um að auðga mannkynið, hver með sfnum hætti, —
þetta eru staðhæfingar, sem ég deili ekki um.
„En hefur nasjónalismi nokkurn tíma lent nema á
villugötum?“ heyrist oft spurt og sérlega á skeiðinu
1933—60 af orsök, sem öllum er fersk f minni í