Morgunblaðið - 21.10.1978, Side 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 21. OKTÓBER 1978
Mér hefur nýlega borizt ritkorn
er nefnist Ny litteratur i Norden
1971 —1976. Það er yfirlit yfir
norrænar bókmenntir um þri(í(íja
ára tímabil o(í er skrifað af
fulltrúum frá hverju landi nema
Faereyjum. Eiga þó Færeyin(;ar
ekki síðri bókmenntir á sínu máli,
o g meða! þeirra eru kannski
einhverjir ath,vf;lisverðustu höf-
undar þessara ára. Mér virðist það
en^u máli skipta þótt Fære.vjar
hafi enn ekki öðlast fullt stjórnar-
farsle(;t sjálfstæði, ok það situr
illa á Norræna félaginu, sem þó
fyrst of; fremst á að nenna
menninf;arle(;u hlutverki, að f;era
þessa frændur okkar afskipta í
þessum efnum. Er þess fastlef;a að
vænta að þetta óréttlæti, ásamt
öðru sem brátt verður vikið að,
verði leiðrétt í næsta hefti ritsins.
Ekki er það tilf;anf;uririn með
þessu f;reinarkorni að f;era j;rein
fyrir einstökum ritgerðum kvers-
ins, enda er éf; ekki nóf;u kunnuf;ur
bókmenntum náf;rannaþjóðanna
til þess. Þó má ráða af innf;anf;s-
ritf;erðinni að bókmenntastefnur á
Norðurlöndum séu að breytast.
Hinir marf;umtöluðu „ismar“ virð-
ast ekki lenj;ur allsráðandi, Of;
episka skáldsaf;an, sem ýmsir
vildu láta halda að væri dauð, lifir
KÓðu lífi. Minnir þetta á árin fyrir
seinna stríðið, þef;ar skáldsöf;urn-
ar voru mörf; hundruð síður of;
almennt nefndar „murstensböf;er“
í Danmörku. Mikið ber á dóku-
mentariskum skáldsöf;um, bæði
frá fyrri tímum of; samtíma
höfundanna. Þetta ætti ekki að
koma Islendingum ókunnuglega
fyrir sjónir, því að söf;ulef;ar
skáldsöf;ur hafa lengi verið drjúg-
ur þáttur í bókmenntum okkar.
Sem dæmi um dókumentariskar
skáldsögur má nefna bækur
norska rithöfundarins Kare Holt
um Roald Amundsen og Torden-
skjold. Ollu þær, einkum hin
fyrrnefnda, miklum deilum og
urðu því vinsælar. Daninn, Thor-
kild Hansen, sem skrifaði þrjár
bækur um nýlendustjórn landa
sinna á Vestur-Indíum og nú hefur
sent frá sér merka bók um Knut
Hafnsun, sem valdið hefur miklu
fjaðrafoki og múgæsingum, af
þeirri einföldu ástæðu að hann fer
með rétt mál, er einn af merkustu
rithöfundum Dana, og þannig
mætti lengi telja.
Að sjálfsögðu hljóta menn að
sakna margra nafna í svo stuttu
yfirliti sem hverju landi er
skammtað, en mér virðist ekki
gæta áberandi hlutdrægni af
pólitískum eða öðrum toga spunn-
inn fyrir ákveðnum stefnum, þar
sem vissir höfundar eru hafnir til
skýjanna á kostnað annarra, eins
og menn eiga að venjast hér á
landi, nema í greininni um íslenzk-
ar bókmenntir. Verður farið nánar
út í það hér á eftir.
Þegar maður tekur sér fyrir
hendur að skrifa örstutt yfirlit
yfir bókmenntir heillar þjóðar er
margs að gæta. Fyrst og fremst
ber að varast alla hlutdrægni og fá
fram sem flestar hliðar á málinu.
Þetta hefur höfundi dönsku
greinarinnar, Tom Höyem, verið
ljóst þar sem hann gerir grein
fyrir aðferð sinni.
Höyem telur að yfirlit sem þetta
hljóti að verða huglægt þegar um
samtímamann sé að ræða, og
einkum þegar tími breytinga og
strauma úr ýmsum áttum standa
yfir. En samt sem áður finnst
honum ástæða til að taka hið
huglæga mat á breiðum grund-
velli. Vegna þess kvaðst hann hafa
spurt 50 bókmenntamenn, rithöf-
unda, kennara, gagnrýnendur og
prófessora um hvaða 10 bók-
menntaviðburði þeim hafi fundizt
markverðastir árin 1974—1976.
Síðan segir hann orðrétt:
„Þetta er engin tilraun til að
útnefna tíu „toppa", slíkt er ætíð
— og einkum hvað varðar þetta
tímabil, — fábjánalegt (auðk.
hér)“.
Mér virðist að hinn danski
höfundur hafi hitt þarna naglann
á höfuðið. Aðeins hefði ég viljað
bæta við samkvæmt áratuga
reynslu minni við almennings-
bókasafn, að ekki hefði verið úr
vegi að leita álits skoðana
almennra lesenda. Margir þeirra
bera ekki síður skyn á bókmenntir,
Jón
Björnsson
rit-
höfundur:
„dóm“ Ólafs yfir Jóhanni. Að vísu
fer hann ákaflega gætilega í
sakirnar og undirbýr lesandann
með því að taka fram að Jóhann sé
hvorki róttækur né sósíal. Hann
fer mörgum orðum um „Myndina
af langafa", og sumt er þar rétt, þó
að furðulegt megi telja að skáldin
skuli hafa þurft svo langan tíma
til að skilja eðli harðstjórnarinnar
austur í Kreml (sbr. ný leikrit),
þegar meðalgreindir almúgamenn
hafa f.vrir löngu skilið það. — En
Ó.J. er gætinn í þessum „dómi“
sínum, því í lok umsagnarinnar
lætur hann þess getið að Jóhann sé
„borgaralegur“ (hvað sem það nú
þýðir) og íhaldssamur — kánnski
afturhaldssamur. En samt er
Ólafur svo fullur af ábyrgðar-
tilfinningu gagnvart lesendunum
úrval er til í danskri þýðingu
skáldsins Poul P.M. Pedersens
(Klagen i jorden, Gyldendal 1968),
svo að það ætti ekki að koma að
sök þótt „pólitískar „stærðir" á la
Ólafur Jónsson vilji ekki kannast
við hann, þrátt fyrir einróma góða
dóma þekktra gagnrýnenda á
Norðurlöndum, þegar bók hans
kom út. Matthías verður að sætta
sig við að á þetta sé minnst.
Margt fleira undarlegt er að
finna í grein Ó.J., hann gengur til
dæmis fram hjá höfundum eins og
Hagalín, sem gaf út bækur á
umræddu tímabili. Nýjung er
skáldsaga Gunnars Dals,
„Karnala", þar sem hún gerist á
Indlandi, en þar hefur höfundur-
inn dvalið um skeið.
En hér er af svo miklu að taka
að ég verð að láta mér nægja að
nefna þá höfunda sem kunnir eru
á Norðurlöndum af þýðingum.
Jóhannes Helgi hefur gefið út
listræna ævisögu á tímabilinu, auk
þess sem útvarpsleikrit hans,
Sérkennileg
bókmenntakynning
þótt þeir hafi ekki látið ljós sitt
skína í dagblöðum. Og almennir
lesendur eru ekki haldnir af þeim
sértrúarkreddum sem virðast vera
átumein í mestu af hinni opinberu
gagnrýni.
En sem sagt, aðferð hins danska
greinarhöfundar er mjög virð-
ingarverð óg stuðlar að því að
veita fordómalausa yfirsýn. Svo
virðist og sem finnsku, norsku og
sænsku höfundarnir hafi fylgt
þessari reglu, án þess þó að ég vilji
fullyrða nokkuð, þar sem mér
hefur ekki gefist kostur á að kynna
mér það sérstaklega.
II
Þegar kemur að Islandi kveður
við annan tón. Höfundurinn er
Ólafur Jónsson. I upplýsingum um
höfunda greinanna er Ólafur
sagður kenna „litteraturteori och
litteratursociologi(l) við Háskóla
íslands og hafi áður skrifað
greinar í Ny litteratur i Norden.
Svo að sænskir lesendur ættu að
geta tekið eitthvert mark á því
sem „ein svoddan autoritet" segir,
þó að okkur sem betur þekkjum til
detti fremur í hug vísan „þar sem
enginn þekkir mann...“ í þessu
sambandi.
— Eitt er því sem marga
íslendinga hefur furðað á er hinn
mikli fjöldi sértrúarhópa sem lifa
góðu lífi á Norðurlöndum. Rígur-
inn milli þessara hópa sem allir
þykjast kenna hina einu og sönnu
trú, hefur oft komið frjálslyndu
fólki undarlega fyrir sjónir. Þeir
hika ekki við að vísa öllum sem eru
á öðru máli niður í neðsta víti. Við
þykjumst vel á vegi staddir sem
erum lausir við þennan ófögnuð.
Enginn hefur lýst trúarofstækinu
betur en Guðmundur G. Hagalín í
bók sinni „Gróður og sandfok".
Við getum státað af því að vera
lausir við það trúarofstæki sem
svo snilldarlega er lýst í bók
Hagalíns, en þó er ekki víst að við
höfum sérstaka ástæðu til að
hrósa happi. Það hefur nefnilega
komið á daginn að um nokkur ár
hafa vissir „bókmenntamenn“
haldið uppi þröngsýnni kreddutrú
sem ekki gefur trúarofstækinu
mikið eftir.
Venjulegir menn ímynda sér að
þeir sem taka að sér að skrifa um
bókmenntir, ekki sízt á erlendum
vettvangi, telji það skyldu sína að
segja rétt frá og láti engin
annarleg sjónarmið koma til
greina, hvorki pólitík né einhliða
áróður fyrir „ismum" og einstök-
um mönnum.
Því miður er ekki því að heilsa
um grein Ólafs Jónssonar. Hann
hefur ekki gert hina minnstu
tilraun til að fylgja reglu Danans
sem getið er hér að ofan. Greinin
er öll einhliða áróður fyrir ákveðn-
um hópi meira eða minna pólitískt
samstæðum. — Ég undanskil hér
Halldór og Laxness og Ólaf
Jóhann Sigurðson, sem eru sjálf-
sagðir í yfirliti sem þessu. — En
grein Ólafs er ekki skrifuð fyrir
Islendinga og trúlega er treyst á
að fáir hér á landi lesi hana. Hún
einkennist af orðum sem einvalds-
konungi einum voru lögð í munn
fyrir rúmum 100 árum: „Vér
aleinir vitum".
Ég skal nú finna þessum orðum
mínum stað.
III
I fyrsta hluta greinarinnar er
Ijallað nokkuð um þá höfunda sem
Ó.J. telur marka helzt stefnuna á
þessum árum. Ólafur Jóh. Sigurðs-
son fær mikið rúm og er það að
vonum, því að slíkur viðburður var
veiting Norðurlandaverðlaunanna.
Þá eru nefndir tveir ævisagnahöf-
undar, Halldór Laxness og Tryggvi
Emilsson. Ég tel bók Tryggva
raunverulega ævisögu með flestum
kostum og göllum slíkra rita, en
Laxness hefur skilgreint verk sín í
fjölmiðlum svo að efasamt verður
að telja hvort Ó.J. hafi á réttu að
standa.
Langt mál er um þau Jakobínu
Sigurðardóttur, Guðberg Bergsson
og Thör Vilhjálmsson. Skal ekki
nánar fætt um það hér, enda víst
ekki allra meðfæri að skilja
„analyse" Ó.J. og kannski sízt á
færi hans sjálfs. En svo dæmi sé
nefnt kemst hann að þeirri niður-
stöðu að Guðbergur sé einhvers-
konar „fantastískur epiker" en
Thor „lýriker". Það er gott fyrir
almúgann að vita það!
Meðal nafna hinna „stóru“ sem í
raun eru kjarni greinarinnar fer
ekki hjá því að ýmsir verði hissa,
þegar þeir rekast á nafn Jóhanns
Hjálmarssonar meðal þeirra.
Hann hefur hingað til ekki átt upp
á taflborðið hjá vitringum Þjóð-
viljans (og Dagblaðsins!) af þeirri
ástæðu einni að hann hefur
starfað við Morgunblaðið. Nú
hlýtur eitthvað að hafa gerzt,
annars væri þessi höfundur ekki
orðinn aðnjótandi „náðarinnar".
Vonandi er skýringin sú, að Ó.J. og
hans nótar hafi „frelsast" skyndi-
lega, eins og Páll frá Tarsos og
Sigurður Sigvaldason. En hvað um
það, ýmislegt má segja gott um
að hann ræður þeim til að lesa
bókina þrátt fyrir allt, enda þótt
auðsætt sé að hann sem sannur
sálusorgari er ekki alveg áhyggju-
laus um andlega velferð safnaðar
síns eftir lesturinn.
Lokaorð Ólafs um Jóhann taka
af öll tvímæli um það, að skrif
hans eru af pólitískum toga
spunnin og eiga þar af leiðandi
ekkeyt erindi í rit sem Norræna
félagið stendur að.
Jóhann Hjálmarsson er eina
ljóðskáldið sem settur er á bekk
hinna „stóru“. í síðari hluta
greinarinnar eru Hannes Péturs-
son og Þorsteinn frá Hamri
nefndir svo sem til málamynda.
Aftur á móti fá byrjendur eins og
Pétur Gunnarsson og Sigurður
Pálsson (ljóðskáld) talsvert rúm
og segir það sína sögu. Þorgeir
Þorgeirsson situr á einhverskonar
keisaratróni og sama má segja um
Véstein Lúðvíksson. Það er tákn-
rænt að í grein Ólafs er enginn
höfundur nefndur sem ekki er í
þeim pólitíska flokki (að Jóhanni
og Hannesi Péturssyni undan-
skildum) sem einhverra hluta
vegna kýs að ganga undir dulnefni.
IV
I stuttri blaðagrein er ógerning-
ur að nefna alla þá höfunda sem
áttu kröfu á að vera með í yfirliti
sem þessu. Þó verður ekki hjá því
komizt að nefna Matthías
Johannessen. Ilann er eitt af
þekktustu ljóðskáldunum og
þeirra lang-fjölhæfastur. Ljóða-
bók hans, „Dagur ei meir“, sem
kom út 1975, seldist upp á
skömmum tíma, en það er eins
dæmi um ljóðabækur. Hann hefur
einnig skrifað bækur um þekkt-
ustu listamenn okkar og viðtals-
bækur. Má óhikað telja hann einn
af vinsælustu ritþöfundum lands-
ins eins og sjá má af sölu
ljóðabókar hans Mörg eru dags
augu (1978) og áhuga á bókum
hans á almenningssöfnum. Mörg
af ljóðum hans eru kunn á
Norðurlöndum, þar sem stórt
„Eyja í hafinu“, var flutt í norska
útvarpinu. Ingimar Erlendur Sig-
urðsson, eitt af efnilegustu ljóð-
skáldunvyngri kynslóðarinnar, gaf
út skáldsögu og tvær ljóðabækur á
þessum árum, og skáldsága hans,
„Íslandsvísa", hefur verið gefin út
í norskri þýðingu (Osló 1975).
Guðmundur Daníelsson er í hópi
þeirra sem ekki eru til að mati Ó.J.
þótt hann hafi gefið út bækur
árlega og sé orðinn kunnur á
Norðurlöndum. Þannig mætti
lengi telja, en þetta verður að
nægja til þess að sýna hlutdrægn-
ina.
Rétt er að minna á að safn
íslenzkra ljóða í þýðingum Ivars
Orglands hefur komið út í Noregi,
og væntanlegt er stórt safn
íslenzkra Ijóða á dönsku í þýðingu
Poul P.M. Pedersens, sem einnig
hefur þýtt heilar ljóðabækur.
Þetta mun skera úr um „mat“ Ó.J.
i augum þeirra lesenda sem áhuga
hafa á íslenzkum bókmenntum*
Enn er ógetið þýðinga á íslenzku
úr norðurlandamálunum, en þær
hafa verið þó nokkrar. Ég bendi á
„Gotlenzk ljóð“, sem Þóroddur
Guðmundsson skáld hefur þýtt, og
er þar um bókmenntalegt landnám
að ræða. — Einkennilegt má það
og virðast, að barnabókmennta er
ekki getið, enda þótt þær hafi
verið ofarlega á dagskrá á Norður-
löndum undanfarin ár. Hafa þær
þó haft veigamiklu hlutverki að
gegna.
Það er hægt að segja ósatt með
þögninni, og það sannast átakan-
lega í ritgerð þeirri sem hér hefur
verið gerð að umtalsefni.
Það hlýtur að vera lágmarks-
krafa til Norræna félagsins að það
sjái svo um, að rit þau sem það
stendur að, verði ekki gerð að
málpípu fyrir þrönga eiginhags-
munahópa. Það er ábyrgðarhluti
að skrifa fyrir erlenda lesendur
sem lítið þekkja til íslenzkra
bókmennta, og fátt er hægara en
að blekkja þá, ef vilji er fyrir
hendi.
Bók um EBE komin út á ný
FÉLAGSSTOFNUN stúdenta
hefur gefið út að nýju bókina
Ffnahagshandalag Evrópu eftir
Stefán Má Stefánsson, lektor
við lagadeild Háskóla íslands.
Fyrsta útgáfa hókarinnar kom
út á árinu 1976 og var gefin út í
takmörkuðu upplagi. Við
endurútgáfu bókarinnar hafa
verið gerðar nauðsynlegar
eínisbreytingar miðað við þró-
un EBE-réttar fram til 1.
janúar 1978.
í formála að fyrstu útgáfu
sagði: „Þessu riti er ætlað að
veita nokkra innsýn í rétt EBE
miðað við 1. janúar 1975. Verður
lagareglum lýst og þær skýrðar
og ennfremur vikið að því hver
séu nú helztu vandamálin og
hvernig EBE hafi þróazt frá
stofnun þess. Riti þessu er
einvörðungu ætlað lögfræðilegt
hlutverk. I samræmi við það er
hvorki lögfræðilegur dómur
felldur um ágæti EBE né tekin
afstaða til þess hvort ísland ætti
einhvern tíma að gerast þátttak-
andi í EBE að nokkru leyti eða
öllu. Slíkar hugmyndir eru
fremur stjórnmálalegs eðlis."
Bókin er 211 blaðsíður og er til
sölu í Bóksölu stúdenta.
Stefán Már Stefánsson