Morgunblaðið - 21.10.1978, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 21. OKTÓBER 1978 1 7
Vilhjálmur G. Skúlason skrifar um lyf:
Lyfjahandbókin
Fyrstu áreiðanlegu heimildir
um lyf er hægt að rekja til
Kína, Indlands, Mesópótamíu
(íraks), Eg>-ptalands, Grikk-
lands og Rómverska ríkisins.
Ritaðar heimildir einkum frá
Kína, Mesópótamíu og Egypta-
landi benda til, að ýmis lyf úr
jurta- og dýraríkinu, sem notuð
eru í dag, hafi verið notuð í
þessum löndum fyrir um 5000
árum. Dæmi um það er efedrín,
sem er virkt efni í stofnum
ýmissa Ephedra tegunda og
fyrst er getið í kínverskri
lækningabók, Pen T‘sao, undir
nafninu „ma huang“. Þessa bók
reit kínverski keisarinn Shen
Nung, sem dó árið 2698 fyrir
Krists burð. Einnig er í heimild-
um frá þessum löndum minnst á
lyf, sem nú eru löngu úrelt eins
og til dæmis slöngukjöt, muldar
múmíur og sporðdreka. Slík lyf
úr dýra- og jurtaríkinu eru
kölluð „drógar", en það er sami
stofninn og í enska orðinu
„drug“, sem merkir lyf.
Af þeim fáu lyfjum, sem
notuð voru i fornöld og
ennþá halda fullu gildi, má auk
efedríns nefna ópíum, sem
inniheldur gagnleg lyf eins og
morfín, kódein, noskapín og
papaverín. Þessi og mörg fleiri
efni úr þessum flokki eru nefnd
einu nafni alkalóíðar vegna
þess, að þau hafa veikt lút-
kennda eiginleika (af alkali, sem
merkir lútur og -óíð, sem er
smækkunarending).
Ýmis hægðalyf svo sem aloe,
sennesblöð og sennesbelgir voru
einnig notuð endur fyrir löngu,
en að vísu í miklu óhreinni
mynd en nú. Aðeins skal minnst
á einn vísindamann, sem starf-
aði í fornöld, en það er gríski
læknirinn og lyfjafræðingurinn
Galenos (131—200), en hann
starfaði í Rómaborg eins og
fleiri Grikkir á þessu tímabili.
Til marks um það álit, sem
Galenos naut, er að hann var
líflæknir hins nafntogaða róm-
verska keisara Marcusar Aure-
liusar (121 — 180). Af nafni
Galenosar er dregið galenskt
lyfjaform, sem nú merkir lyf í
formi, sem er tilbúið til notkun-
ar. Þau galensku lyfjaform, sem
mest eru notuð hér á landi, eru
töflur, stungulyf, hylki (belgir),
stílar (stikkpillur), smyrsli og
mixtúrur og verður nánar vikið
að þeim síðar.
Amiðöldum gerðist fátt á
sviði lyfjafræði, en Arabar
eða Múhameðstrúarþjóðirnar
varðveittu þekkingu fornaldar.
Þó var á þessu tímabili byrjað
að nota ýmsa málma svo sem
antímón og kvikasilfur gegn
vissum smitsjúkdómum, enda
þótt skilningur á orsökum
þeirra væri mjög af skornum
skammti.
Um miðja 17. öld lærðu
vísindamenn að nota kínabörk
gegn malaríu, en ekki er vitað
með vissu, hvenær notkun hans
hófst í Suður-Ameríku og árið
1785 hóf enski læknirinn Willi-
am Withering (1741 — 1799)
notkun digitalisblaða við með-
ferð hjartasjúkdóma.
Með þróun lífrænnar efna-
fræði á seinni hluta 18. og í
byrjun 19. aldar, en um 9% allra
lyfja eru lífræn efnasambönd,
var hafizt handa um að ein-
angra og hreinsa hin margvís-
legu efni í „drógum", en þeir
geta innihaldið misjafnlega
mikið af þeim, sem hefur í för
með sér, að þeir geta haft
misjafnlega mikla lyfjaverkun.
Helztu frumkvöðlar á þessu
sviði voru Carl Wilhelm Scheele
(1742—1786) í Svíþjóð og Frie-
drich Wilhelm Adam Sertúrner
(1783—1841) í Þýzkalandi. Orðið
lífrænn í þessu samhengi merk-
ir upphaflega, að efnið hafi
myndazt og verið einangrað úr
lifandi frumu,' en nú merkir
orðið efnasamband, sem inni-
heldur frumefnið kolefni í sam-
eindinni (mólekúlinu) þar eð það
hefur komið í ljós, að öll lífræn
efnasambönd innihalda kolefni.
Öll önnur efni eru ólífræn.
Morfín var fyrsti alkalóíð-
inn, sem einangraður var
úr ópíum árið 1806 og um
síðustu aldamót hafði fjöldinn
allur af hreinum efnum verið
einangraður úr „drógum". Næsti
áfangi í þróun lyfjafræði var að
samtengja efnin eða framleiða
þau í tilraunaglösum efnavinnu-
stofa annað tveggja að öllu eða
nokkru leyti, ef breyta þurfti
auðfáanlegu náttúruefni með
efnafræðilegum aðferðum til
þess að bæta lyfjaeiginleika
þess. Þessvegna er í ræðu og riti
fjallað um samtengd og hálf-
samtengd lyf.
Um 1845 hófst þróun svæfing-
arlyfja, en þá voru þrjú svæfing-
arlyf tekin í notkun næstum
samtimis. Þessi lyf eru eter,
klóroform og hláturgas. Svæf-
ingarlyf, sem gefin eru í æð,
urðu aftur á móti ekki til fyrr en
á þessari öld.
A síðustu þremur áratugum
síðustu aldar var grundvöllur
lagður að nýju tímabili í þróun
lyfjafræði, er byrjað var að
samtengja lyf í stórum stil með
efnafræðilegum aðferðum og
hélzt það í hendur við þróun
litarefnaiðnaðar. Þessi þróun
hófst í Þýzkalandi, en þar var í
byrjun þessarar aldar fram-
leiddur meira en helmingur
allra lyfja, sem framleidd voru í
heiminum. Það var á þessu
tímabiii, sem lyf eins og fenazón
(antipyrin), fenacetín, acetyl-
salicylsýra (aspirin) og barbi-
túrsýrulyf urðu til, en öll þessi
lyf hafa ennþá mikla þýðingu.
Áárunum milli Lieimsstyrj-
aldanna komu vitamín og
flestir hormónar á markað og í
lok þessa tímabils hófst tímabil
„kemóterapíu", en frumrann-
sóknir á því sviði voru gerðar af
Paul Ehrlich (1854—1915) og
samverkamönnum í Þýzkalandi.
Þessar rannsóknir náðu há-
marki á árunum 1909—1910, er
lyfin salvarsan og neosalvarsan
komu á markað.
„Kemóterapía" merkir í raun
lækning með efnasamböndum
(lyfjum), en þetta orð er nú
notað í merkingunni meðhöndl-
un smitsjúkdóma með lyfjum.
Aukinn skriður komst á þróun
þessarar greinar, er súlfalyfin
voru uppgötvuð. Fyrsta súlfalyf-
ið, sem framleitt var, fékk
nafnið prontosil, kom á markað
árið 1935 og er rautt litarefni,
sem hefur gagnlega verkun á
vissa sýkla. Það kom þó fljótt í
ijós, að það var aðeins hluti
sameindarinnar, nefnilega
súlfanílamíð, er líkaminn klýfur
frá efninu eftir inntöku, sem
hefur verkun á sýkla. Það er
umhugsunarvert, að þetta efni
hefur verið þekkt síðan árið
1908, ert þá var það framleitt
fyrir litarefnaiðnaðinn, án þess
að nokkrúm dytti í hug að prófa
verkun þess gegn smitsjúkdóm-
um. Þetta er hliðstætt því, sem
gerðist með sjúkdóm, er stafar
af vítamínskorti og kallaður er
húðangur (pellagra). Mörg þús-
und nianns dóu úr þessum
sjúkdómi, áður en uppgötvað
var, að hægt er að lækna hann
með B-vítamíni, sem heitir
níacínamíð og einnig hafði
staðið árum saman ónotað á
hillum margra efnavinnustofa.
úkalyf (antibiotika) hafa nú
komið að verulegu leyti í
stað súlfalyfja, en uppgötvun
þeirra rekur rætur sínar til
ársins 1928, er skozki sýklafræð-
ingurinn Alexander Fleming
(1881—1955) tók eftir því, að
sýklar höfðu bókstaflega leystst
upp á vissu vaxtarsvæði um-
hverfis myglusvepp, sem af
tilviljun hafði náð að vaxa á
agarplötu, er notuð var til þess
að rækta sýkla. En það þurfti
heimsstyrjöld og meira en tíu
ára bið eftir því, að þessi
uppgötvun yrði nýtt og það var
fyrst í 2. heimsstyrjöldinni, sem
penicillín kom á markað. Annað
fúkalyfið í röðinni var strepto-
mycín, en það uppgötvaði
bandaríski sýklafræðingurinn
Selman A. Waksman
(1887—1973) árið 1943. Strepto-
mycín var fyrsta lyfið, sem
hafði gagnleg áhrif á berklasýk-
il og hefur átt stóran þátt í að
útrýma berklum að kalla bæði á
Islandi og í öðrum löndum, þar
sem heilbrigðisþjónusta stendur
traustum fótum. Eftir styrjöld-
ina hófst umfangsmikil leit að
fúkalyfjum um allan heim. Þessi
leit bar vonum meiri árangur og
nú eru fleiri en 100 fúkalyf
þekkt og sífellt fleiri eru upp-
götvuð á hverju ári.
róun lyfjafræði hefur
einkum verið hröð eftir
1945 og talið er, að um það bil
75% af þeim lyfjum, sem nú eru
notuð, hafi komið á markað á
undanförnum 25 árum. Af mik-
ilvægum framförum, sem orðið
hafa eftir 2. heimsstyrjötd má
nefna barkstera, sem fyrst var
farið að nota gegn liðagigt árið
1949 og ýmis lyf gegn tauga-
veiklun og geðveiki. Ur síðari
flokknum má nefna reserpín
(serpasil) og klórprómazín
(largactil), sem tekin voru í
notkun 1952, en það ár einangr-
uðu bandarískir efnafræðingar
fyrrnefnda l.vfið úr indverskri
jurt (,,dróga“) og höfðu lyfjaeig-
inleikar hennar verið þekktir og
notaðir í Indlandi í langan tíma.
Síðarnefnda lyfið var samtengt
um svipað leyfi í Frakklandi.
Uppgötvun og þróun nýrra
lyfja — stutt söguyfirlit
Félagar Ananda
Marga kynna
„Nagar kiirtan”
Á MORGUN. sunnudaginn 22.
október. mun IIPMGL sem er
undirgrein Ananda Marga.
standa fyrir uppákomu og kynn-
ingu á því sem nefnist Kiirtan.
Orðið Kiirtan er komið úr
sanskrít, fornu máli Indverja. og
táknar andlegan dans.
Dansinn byggist á einföldu
spori, en mikilli og einlægri
viðleitni þess er dansar, viðleitni í
þá átt að upplifa sameiningu og
kærleika. Við dansinn er sungin
sérstök „mantra" sem einnig er
orð úr sanskrít og þýðir hljómur
eða ákall, sem leysir hugann úr
viðjum.
Félagar Ananda Marga munu
dansa „Nagar-kiirtan“, útihópdans
niður Laugaveg frá F'rakkastíg og
að Lækjartorgi milli kl. 17 og 18 á
morgun, sunnudag. Borin verða
spjöld með áletrun sem sungið
verður eftir. Vegfarendur mega
bætast í hópinn svo framarlega
sem þeir koma með jákvæðu
hugarfari og raska ekki því
hljoðfalli sem fyrir er. (Fréttatilk.)
AIKU.VSINOASIMINN KR:
22480
JHorpimblotiib
Húsgagnavika
20-29 október
GLÆSILEG SÝNING
ÍÁG HÚSINU.
ÁRTÚNSHÖFDA
Skoóiö njjungar innlmdra framleiöenda;
hnsgögn, aklœöi og innre'ttingar.
Opiö virka daga kl. 17—22
Laugardaga og sunnudaga kl. 14 -
argus