Morgunblaðið - 26.07.1979, Blaðsíða 13

V
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 26. JÚLÍ1979
13
\
Texti: Anders Hansen ...
Myndir: Kristján Einarsson ...
Vetrarrúningur sjald-
gæfur
í Ölfusi
Safnið var nú komið í gerðið
við réttina, og þar var það látið
standa á meðan smalamenn
fengu sér bita úr hnakktöskum
sínum. Bændur úr ölfusi smala
jafnan afréttarlönd sín ríðandi,
og yfirleitt hafa þeir tvo til
reiðar. Nestisbitann hafa þeir þá
meðferðis í hnakktöskum.
Þó víða séu bændur búnir að
taka upp vetrarrúning á fé sínu,
þá halda Ölfusbændur nokkuð
fast við það að rýja ekki fyrr en
á sumrin eða síðla vors. Ástæðan
er fyrst og fremst sú, að töluvert
er lagt upp úr vetrarbeit, en hún
hlyti að leggjast af ef féð yrði
rúið ullinni að vetrinum. Þá hafa
margir ótrú á vetrarrúningi
sauðfjár yfirleitt, og telja féð
verr undir það búið að mæta
hörðum vorum eða hretum.
Þykir það raunar hafa sannast
nú í sumar, er fé hefur drepist úr
kulda, þar sem það hafði verið
rúið að vetrinum.
Þá mun bændum heldur ekki
þykja það ýkja leiðinleg kvöð að
fara í göngur á vorin, og komast
þannig til fjalla nokkra daga frá
önn hversdagsins heima fyrir, þó
smalamennskur séu síður en svo
létt vinna.
Húsmúlarétt
Húsmúlarétt stendur sem fyrr
segir skammt frá Kolviðarhóli,
undir lágum fjallsrana eða múla
er Húsmúli heitir. Er hann
talinn bera nafn sitt af sæluhúsi
er stóð undir múlanum áður en
byggðist á Kolviðarhóli. Sælu-
hús þessa er snemma getið, og
þannig segir Hálfdan Jónsson
lögréttumaður til dæmis árið
1703, er hann semur lýsingu
Ölfushrepps:
„Á norðanverðum Hvanna-
völlum, er strax taka til fyrir
neðan skarðið, stendur sæluhús
(ei langt frá veginum) svokallað,
hverju allt til þessa tíma Ölfus-
innbyggjarar hafa uppi haldið,
vegfarandi fólki harla nauðsyn-
legt á vetrartímum til innivistar,
er og loftsvert að þetta sæluhús
ei niður falli."
Árið 1793 er sæluhússins
undir Múlanum enn getið, er
Sveinn Páisson læknir ritar
eftirfarandi:
„Skömmu áður en komið er að
fjallinu (sunnan að) sést lítill
kofi hlaðinn úr hraungrýti með
torfþaki. Hann er ætlaður þeim,
sem ferðast þarna á vetrardag,
og kallast sæluhús. Margir hafa
dáið í þessum kofa, því oft hafa
þeir ekki fundið hann fyrr en
þeir voru örmagna af hungri og
kulda."
Þessi gamla saga kemur
ósjálfrátt upp í hugann þegar
komið er í Húsmúlarétt, enda er
þar margt óbreytt frá fyrri
öldum, og umhverfið gæti sagt
frá mörgu óhugnanlegu mætti
það mæla. Örnefni eins og
Draugahlíðar, Draugatjörn og
fleiri slík gefa litla hugmynd um
þá sögu sem þetta umhverfi á að
baki.
Nautahjarðir á beit
Áður fyrr gengu nautahjarðir
á beit á sumrin á völlunum fyrir
neðan Hellisheiði. Voru það
gripir bænda úr ölfusi og ef til
vill úr öðrum nálægum sveitum,
svo sem Mosfellssveit, Grafningi

Bræðurnir á Stóra-Saurbæ í Ölfusi fá sér bita eftir að búið er að koma fénu í gerðið. Frá vinstri: Nói, ólafur og
Sigurjón, og einnig sést í bakið á Friðrik Kristjánssyni sem aðstoðaði þá bræður við smölunina og rúninginn.

Féð rekið úr gerðinu inn í almenninginn með miklum hávaða og látum.
og jafnvel Þingvallasveit, en ær
voru þá meira hafðar á kvium á j.
sumrin.
Urðu naut þessi stundum
skeinuhætt ferðamönnum er leið
áttu um fjallveginn milli Faxa-
flóa og Árnessýslu, og bættust
því við aðrar hættur sem á þeirri
leið voru.
Mikil umferð var um Hellis-
heiði fyrr á öldum eins og nú, og
margir telja að fleiri hafi orðið
úti á þessari leið en nokkrum
öðrum fjallvegi á íslandi. Veður
geta orðið válynd á Heiðinni og
stórhríð skollið á fyrirvaralítið.
Menn hafa hins vegar oft freist-
ast til að fara af stað í góðu
veðri, og vegna þess hve leiðin er
stutt kunna menn að hafa látið
undir höfuð leggjast að klæða
sig eins og þeir væru að fara á
fjöll i vetrarveðri.
En gamlar hörmungar gátu
hins vegar ekki verið lengi í
hugum manna við rúninginn í
sumarsól og hita síðast liðinn
mánudag og umræður um tíðar-
far og skepnuhöld áttu meiri
hlut í hugum manna þegar stað-
ið var upp frá bitanum og tekið
til við að rýja og koma lömbun-
um undir ærnar á ný.
- AH.
Sigurður Auðunsson fjall-
kóngur tekur út úr hesti sín-
um eftir að búið er að koma
safninu í réttina.
Áður fyrr voru það einkum
engi og forarlönd sem gerðu
jarðir eins og prestssetrið
Arnarbæli í Ölfusi að miklum
kostajörðum, en eftir að meira
var lagt upp úr vélvæddum
heyskap á ræktuðum túnum var
blómatími slíkra jarða úr sög-
unni og þær þykja nú ekki
lengur eftirsóttar til búsetu.