Morgunblaðið - 12.04.1980, Blaðsíða 25

24
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 12. APRÍL 1980
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 12. APRIL 1980
25
fltargtntHafrifr
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Fréttastjóri
Auglýsingastjóri
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson.
Björn Jóhannsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Skeifunni 19, sími 83033.
Áskriftargjald 4.800.00 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 240
kr. eintakiö.
V aranleg
vegagerð
Þegar litið er til stærðar lands okkar, strjálbýlis,
fámennis þjóðarinnar og fátæktar fram á ár síðari
heimsstyrjaldar verður ekki annað sajrt en unnin hafi verið
þrekvirki í vega{rerð hér á landi, a.m.k. fram að síðasta
áratug. Raunar var hringvegi um landið ekki lokið fyrr en á
þessum áratug og þar með náð langþráðu takmarki í
samgöngum okkar á iandi.
Þrátt fyrir margs konar afrek í vegamálum fyrr á tíð
höfum við dregizt aftur úr öllum nágrannaríkjum í
varanlegri vegagerð. Hvarvetna um hinn siðmenntaða heim
eru varanlegir vegir lagðir slitlagi úr olíumöi, malbiki eða
steinsteypu, eftir þeim umferðarþunga sem á þeim er. Þetta
gildir um smæstu ríki, eins og Færeyjar, ekki síður en hin
fjölmennari og ríkari. A þessu sviði erum við eina
undantekningin meðal landa V-Evrópu og N-Ameríku, með
okkar moldar- og malarvegi. I þessum verkþætti erum við á
bekk með hinum vanþróuðu þjóðum.
Varanleg vegagerð í þéttbýli á sér að vísu langa sögu og
sums staðar í stærri sveitarfélögum er þessi verkþáttur
viðunandi. Reykjavíkurborg reið snemma á vaðið í varan-
legri vegagerð, eins og í nýtingu heita vatnsins, en á báðum
þessum sviðum vísuðu Reykvíkingar veginn, gengu á undan
með góðu eftirdæmi. Þegar Ingólfur Jónsson gegndi
embætti samgönguráðherra var hrundið af stað myndar-
legum verkþáttum í lagningu slitlags á þjóðvegi, en síðar
kom afturkippur og nú er nánast kyrrstaða í varanlegri
vegagerð, þrátt fyrir mestu eyðslufjárlög íslandssögunnar.
Við verjum árlega himinháum fjárhæðum í ofaníburð í
vegakerfið, sem vatn og vindar bera á brott, oft yfir
nærliggjandi gróðurlendi. Arðsemisútreikningar sýna þó, að
varanleg vegagerð skilar sér aftur, kostnaðarlega, á
ótrúlega skömmum tíma til samfélagsins fyrst og fremst í
minna vegaviðhaldi en jafnframt í endingu ökutækja, minni
varahlutakostnaði og minni bensíneyðslu, sem skiptir miklu
máli eins og verðþróun olíuvara hefur verið.
A 100. löggjafarþingi íslendinga fluttu átta þingmenn
Sjálfstæðisflokks tillögu um 15 ára áætlun um lagningu
bundins slitlags á hringveginn og vegi til allra þéttbýlis-
staða í landinu. Gert var ráð fyrir þremur verktímabilum,
1979—1984, 1984—1989 og 1989—1994 og tilgreind verkefna-
röðun á hvert verktímabil. Tillagan gerði ráð fyrir því að
fjármagna framkvæmdir með árlegu happdrættisláni,
árlegu framlagi Byggðasjóðs og umframtekjum af sérskött-
um umferðar. Þessi tillaga náði, því miður, ekki fram að
ganga.
Við afgreiðslu fjárlaga fyrir árið 1980 fluttu þingmenn
Sjálfstæðisflokksins breytingartillögu við fjárlagafrum-
varpið, sem fól í sér 2Vi millja.rðs króna hækkun
fjárveitingar til nýframkvæmda í vegum á árinu'— og
samsvarandi sparnað á öörum sviðum píkisútgjalda. Þessa
tillögu felldu stjórnarliðar, allir með tölu. Hins vegar
samþykktu þeir óðfúsir tekjuáætlun fjárlaga af umferðinni
í landinu: 11 milljarða króna í bensíngjaldi, 19 milljarða í
tolli og söluskatti af bensíni, 6 milljarða í innflutningsgjöld-
um af bifreiðum og eru þá enn ótaldir ýmsir drjúgir
tekjupóstar, eins og innflutningsgjöld af varahlutum,
vörugjöld, gúmmígjöld, bifreiðaskattur, skráningargjald og
skoðunargjald.
Stjórnarstefnan virðist annars vegar sú að skattleggja
bensín og bifreiðar svo mjög, að heimilisbíll verði
sérréttindi hinna betur megandi — en hins vegar að halda
að sér höndum um varanlega vegagerð. Áfram skal bera það
efni í vegakerfið, sem verður að aur í vætu en rykskýi í
þurru. Slitlag á vegi verður að bíða meðan ráðherrar „telja
niður“ verðlag með hækkun söluskatts um 1 Vz%, þ.e. með 8
milljarða viðbótarálagi ofan á vöruverð í landinu á næstu 12
mánuðum, og öðrum álíka „verðbólguhömlum".
Þorsteinn
Gylfason:
í grein Helga Hálfdanarsonar
„Vítahringur", sem birtist í Morg-
unblaðinu þriðjudaginn 1. apríl
1980, standa þessi orð:
Og auövitaö kann þaö ekki góðri
lukku aö stýra, ef þær raddir mega
sín einhvers, sem halda því fram, að
ekki megi leiðrétta málfar barna í
skólum, því aö þé sé veriö aö
mismuna fólki eftir þjóðfélagsstétt-
um, hvernig í dauðanum sem þaö er
nú hugsaö.
Hér mun Helgi meðal annars
hafa í huga þær kenningar Gísla
Pálssonar félagsfræðings sem
hann birti í síðasta Skírni um
íslenzka málfræði og málvöndun
sem eitt máttugasta kúgunartæki
yfirstéttarinnar í landinu. Raunar
er Gísla ekki uppsigað við móður-
málskennsluna eina, heldur við
alla kennslu sem miðar að því að
nemendum lærist það sem réttast
er í hverri grein. Slíka kennslu
telur hann ekki samrýmast nýj-
ustu kenningum í þróunarsálar-
fræði, og með því að hætta að
skeyta um rétt og rangt muni
skólarnir fyrst taka að gegna sínu
raunverulega hlutverki. Þá muni
allt æskufólk ná góðum árangri og
fyllast sjálfstrausti; verði þess þá
skammt að bíða að hin kúgaða
stétt hristi klafann. Og sjá, hún er
voldug og sterk.
Ég vildi mega varpa fram handa
Helga svolítilli tilgátu til skýr-
ingar þeirri hugsun sem hann ekki
skilur; satt að segja uggir mig að
hann hafi leitað langt yfir
skammt þegar hann svipaðist um í
samfélaginu eftir einhverjum
staðreyndum sem staðfest gætu
stéttakenningu Gísla eða hnekkt
henni. Hin hatramma stéttabar-
átta sem Gísli fjölyrðir um er
vissulega fyrir hendi; hún er
stéttabarátta innan hóps kennara
og fræðimanna. Gísli tilheyrir
sjálfur fræðastétt sem er næsta
lítils metin, að minni hyggju
réttilega, og berst því harðri
baráttu fyrir tilveru sinni. Eitt
markmið baráttunnar er að ryðja
móðurmálskennurum úr vegi með
sitt andlausa stagl um rétt og
rangt til að íélagsfræðingar, sál-
fræðingar og uppeldisfræðingar
komist að með sitt agalausa kjaft-
æði þar sem engin skil eru á réttu
og röngu.
Þessa stéttabaráttu sína sér
Gísli svo í hverjum krók og kima
samfélagsins. Fer þar að alkunnri
reglu mannlífsins: þegar mikið
liggur við sjá menn sjálfa sig svo
sem í skuggsjá hvert sem litið er.
í því viðfangi má kannski minnast
orða Lichtenbergs um bækur: þeg-
ar api lítur í spegil, getur hann
ekki búizt við að þar brosi við
honum postuli.
Vítahringurinn
Vítahringnum, sem var megin-
efni greinar Helga, má lýsa eitt-
hvað á þessa leið. Éftir að heimili
landsmanna lögðu upp laupana
sem uppeldisstofnanir er þess
gætt eftir föngum í grunnskólum
að börn verði ekki sómasamlega
mælt á íslenzku; síðan eldast þessi
börn og gerast sum þeirra barna-
kennarar svo að sagan endurtekur
sig með æ tilþrifameiri afleiðing-
um unz þar kemur á endanum, ef
að líkum lætur, að enginn maður
kann íslenzku lengur nema ýlustrá
í eyðimörk svo sem háskólakenn-
arar í öðrum löndum. Reyndar
gætir þeirra skoðunar miklu víðar
en hjá Helga einum að nú sé svo
komið að næst því að missa
foreldra sína sé ungum börnum
hollast að missa af skólagöngu
sinni. En Helgi læzt vera hissa á
því að landsfeður og aðrir lands-
menn skuli sjá þetta ástand mála í
hendi sér og láti sér fátt um
finnast; leggi sig jafnvel fram um
að fæla frá kennarastéttinni
hvern þann sem viðlit er að nota
til einhverra annarra verka.
Hvers vegna í dauðanum?
Víst má þetta skeytingarleysi
þykja skrýtið, til að mynda í ljósi
þess að börn eru næstum eina
fólkið í landinu sem hlustandi er á
og talandi við. En ekki alveg eins
skrýtið þegar til hins er litið að
því fer fjarri að hér sé við
séríslenzkan vanda að etja, og ef
til vill er Helgi jafnhissa og hann
lætur vegna þess hann veit ekki af
því að vandinn er alþjóðlegur.
Raunar mátti lesa í fréttaritinu
Time frá deginum áður en Helgi
birti grein sína að við Háskólann í
Minnesota hefði nýlega verið lagt
fyrir stúdenta próf í enskri tungu.
Sama prófið hafði verið lagt fyrir
stúdenta sama háskóla fimmtíu
árum fyrr, og var frammistaðan
nú allt að helmingi lakari en þá. í
fréttagreininni var meðal annars
getið þeirrar skýringar mætra
manna á þessari afturför að móð-
urmálskennsla í Bandaríkjunum
sé nú öll miklu lausari í reipunum
en áður var, auk þess sem latínu-
kennsla megi nú heita aflögð í
menntaskólum og þar með öll
þjálfun í skilningi erfiðra texta
sem henni fylgdi. Því má skjóta
hér inn að í ljósi þessarar latínu-
kenningar ætti Helgi kannski að
hugleiða afstöðu sína til kennslu
erlendra mála í skólum, en þá
kennslu virðist hann lita horn-
auga og telja tímasóun.
Mannbótafræði
Því fer líka fjarri að hnignun
móðurmálskennslu víða um lönd
sé eina óræka vitnið um skeyt-
ingarleysi mannfólksins um börn
sín. Svo að annað dæmi sé tekið þá
eru félagsfræði, sálarfræði og
uppeldisfræði alheimsplágur á
síðustu tímum, og sögu einnar
virðulegustu sérgreinar þeirra
fræða má hafa til marks um að
mannkynið lætur sér andlega vel-
ferð barna sinna í léttu rúmi
liggja. Með þeim afleiðingum að
það er lyginni líkast, um víða
veröld, hversu vel gengur að gera
jafnvel beztu börn að fullorðnu
fólki.
Ein greinin á meiði þróunarlíf-
fræðinnar frá ofanverðri 19. öld
var mannbótafræði, fræðigrein
sem ætlað var að stuðla að
skipulegum kynbótum á mönnum
á traustum fræðilegum grunni.
Þessi fræðigrein átti sér málsvara
meðal íslenzkra sálfræðinga, svo
sem þá Agúst H. Bjarnason og
Steingrím Arason sem skrifaði um
hana sálfræðiritið Mannbætur.
Agúst reifaði á styrjaldarárunum
síðari, í bók sinni Vandamál
mannlegs lífs, tillögur um skipu-
legar ráðstafanir til að koma í veg
fyrir að „vandræðafólk" yki kyn
sitt, og átti hann þar við „svallgef-
inn lausingjalýð", sem og „fátækl-
inga og fáráðlinga" og annað
„duglaust, léttúðugt og ábyrgðar-
laust fólk“. Einkum óttaðist Ágúst
þó úrkynjun íslenzku þjóðarinnar
vegna kynblöndunar við hina er-
lendu heri sem landið sátu um þær
mundir. Ef til vill hafa þær
hugleiðingar verið þungbærari en
ella fyrir þá sök að Huntington
prófessor í Yale, eitt átrúnaðargoð
Steingríms Arasonar, hafði leitt í
ljós að til andlegra starfa væri
beztur hiti „tæp 5° á selsíus,"
eins og segir í Mannbótum, „en
það er ekki fjarri meðalhitanum
í Reykjavík. Þá telur hann, að
molluveður valdi andlegri mollu.
Því betra telur hann land til
mannbóta, sem golur eru þar
tíðari og breytilegri. Telur hann
slíkt hafa örvandi og vekjandi
áhrif. Verður varla lengra jafnað
en til íslands, einkum Reykja-
víkur, um ókyrrt veðurfar."
Er nú ekki að orðlengja það að
mannbótafræðin leið nánast undir
lok í einu vetfangi eftir heimsstyrj-
öldina síðari, þegar heimsbyggðin
var upplýst um það, einkum fyrir
rétti í Nurnberg, hvílíkir glæpir
höfðu verið drýgðir í nafni þessara
fræða í þriðja ríkinu: afkynjanir,
vananir, morð — og allt í mann-
bótaskyni. Og síðan hefur mér
virzt að með það væri farið sem
feimnismál að mannbótafræði
hafi yfirhöfuð verið til, ugglaust
mest í hlífðarskyni við þá lifandi
menn, og minningu hinna sem
látnir eru, sem trúðu á þessar
bábiljur og kölluðu vísindi. Eins
virðast nú margir telja það sjálf-
sagða kurteisi að það sé gleymt og
grafið að fjölmargir samtíðar-
menn okkar flöðruðu til skamms
tíma upp um alræðisherrana í
austanverðri Evrópu og Asíu, líka
í nafni bábilja sem þeir kölluðu
vísindi.
Greindarsálarfræði
Ég sagði að mannbótafræðin
hefði nánast liðið undir lok. Hún
gerði það ekki alveg. Einn kvistur-
inn á þeirri grein var greindarsál-
arfræði, allt frá dögum Francis
Galton sem var frumkvöðull hvorr-
ar tveggja á dfanverðri öldinni
sem leið, og sú hefur lifað af. Það
þarf raunar ekki að líta til öfg-
anna í Þýzkalandi frá 1933 til 1945
eftir hrikalegum dæmum um áhrif
þessara fræða. Þau var að finna í
löggjöf margra landa, svo sem
innflytjendalöggjöfinni í Banda-
ríkjunum frá 1924 eða marg-
víslegri löggjöf um afkynjanir og
vananir jafnt vestanhafs sem á
Norðurlöndum og í Sviss frá
árunum milli 1930 og 1940.
Eftir á að hyggja þykir sæmi-
lega upplýstu fólki liggja í augum
uppi að í ritum Lewis Terman til
dæmis, en hann var höfundur
sjálfs greindarvísitöluhugtaksins,
séu frumstæðustu fordómar
klæddir í gervi vísinda, rétt eins
og í ritum Ágústs H. Bjarnasonar
og Steingríms Arasonar. Og þess
er skylt að geta líka að margir
menn sáu í gegnum þessi gervi-
fræði þegar í öndverðu. Á árunum
1922 og 1923 stóð fræg ritdeila
blaðamannsins Walters Lippmann
við Terman prófessor. Þar mátti
greindarfræðin lúta í lægra haldi
fyrir greind. Álíka ójafn er leikur-
inn í íslenzkri ritdeilu sem háð var
í tímaritunum Vöku og Iðunni á
árunum 1927 og 1928, í ritgerðun-
um „Samlagningu“ og „Frá-
drætti", en þar áttust við þeir
Steingrímur Arason, brynjaður
fræðum Termans í bak og fyrir, og
Sigurður Nordal með heilbrigða
skynsemi eina að vopni.
En greindarsálarfræðin lifir
samt, þrátt fyrir þessa sögu. Menn
hrukku upp með andfælum þegar
þeir fréttu af ráðagerðum mann-
bótafræðinga um afkynjanir og
vananir, enda bitna þær aðgerðir
á fullorðnu fólki. En greindarsál-
arfræðin hefur bara lagzt á börn,
og þá er okkur sama. Á síðustu
árum hafa ýmsir greindarsálfræð-
ingar, einkum þeir Hans Eysenck,
Arthur Jensen og Richard
Herrnstein, haldið fram þeirri
kenningu af miklum þunga að
áskapaður og arfgengur greind-
armunur sé á hvítum mönnum og
svörtum, eins og reyndar er rakið
í Mannbótum líka. Og þeir hafa
ætlazt til að tekið sé mið af
þessari kenningu í skólastarfi
þeirra landa sem byggð eru báðum
kynþáttunum. Ég hef áður nefnt
dæmi þess, í greininni „Ætti
sálarfræði að vera til?“ sem birt-
ist í Skírni árið 1975, hvernig
þessi kenning samtvinnast. ómeng-
uðum kynþáttafordómum hjá jafn
mikilsvirtum höfundi og Eysenck.
En látum þá hlið málsins liggja á
milli hluta. Rétt er þó að geta þess
að þessir garpar hafa ekki haft
erindi sem erfiði í Bandaríkjunum
og Bretlandi, enda tekur fullorðið
fólk það til sín ef börnum er
mismunað eftir kynþáttum.
Lítum heldur á hitt að í þessari
greindarsálarfræði, rétt eins og
gervallri mannbótafræðinni sem
hún er sprottin af, stendur ekki
steinn yfir steini frá sjónarhóli
annarra fræðigreina sem greind-
arsálfræðingarnir slá þó um sig
með. Eitt er að erfðafræði höf-
unda eins og þeirra Eysencks,
Herrnsteins og Jensens á lítið sem
ekkert skylt við réttnefnda erfða-
fræði. Og bætir ekki úr skák að í
ljós hefur komið að einar undir-
stöðurannsóknir þessarar gervi-
erfðafræði eru að heita má fals-
aðar frá rótum. Og hér má
kannski staldra við um stund.
Flett ofan af falsara
Sir Cyril Burt var þar til hann
lézt árið 1971 einn virtasti sál-
fræðingur veraldar, og hafði auk
annars gífurleg áhrif á sjálft
skólakerfið og allt skólastarf í
heimalandi sínu Bretlandi. Eitt af
ótalmörgum verkefnum hans um
ævina var að safna gögnum um
eineggja tvíbura sem aðskilizt
hefðu í bernsku og alizt upp við
sem ólíkastar aðstæður; niður-
stöður þessara rannsókna hafa
síðan verið einn hornsteinn þeirr-
ar greindarerfðafræði sem kyn-
þáttakenningarsmiðirnir styðjast
við. En Cyril Burt var naumast
fyrr kominn í gröfina en Leon
Kamin leiddi að því nokkur rök,
sem rakin eru í bók hans The
Science and Politics of IQ frá
1976, að ekki væri allt með felldu
um gögn Burts.
Haustið 1976 birti svo Oliver
Gillie, erfðafræðingur sem er
læknisfræðifréttamaður Sunday
Times í Lundúnum, eitthvert
vandaðasta rannsóknarblaða-
mennskuverk sem sögur fara af.
Gillie og blaðamennirnir sem
verkið unnu með honum leiddu í
ljós að rannsóknaskýrslur Cyrils
Burt eru að meira eða minna leyti
falsaðar, og er svo langt gengið að
sumir meðhöfundar hans að þess-
um skýrslum og mikilvirkir
gagnasöfnunarmenn virðast
aldrei hafa verið til. Við þessa
fölsunarsögu bætist svo sú stað-
reynd, sem er hálfu verri, að það
skiptir næsta litlu máli hvort gögn
Burts eru fölsuð eða ekki. Öll
fræðileg umgerð gagnasöfnunar-
innar, jafnt hugtökin sem beitt er
sem tölfræðileg úrvinnsla úr
gögnunum, mun vera með þeim
endemum að engin reynslugögn,
hversu ófölsuð sem þau væru,
hefðu getað leitt neitt í ljós til eða
frá um arfgengi sálargáfna eða
önnur efni sem Burt voru hugleik-
in. Og í krafti þessara aumu fræða
óð þessi maður og allt hans lið
uppi í brezka skólakerfinu í ára-
tugi.
Mælingaraunir
Ég sagði að í greindarsálarfræði
stæði ekki steinn yfir steini frá
sjónarhóli annarra fræðigreina.
Sjálf greindarmælingahugsjónin
er stórkostlega vafasöm, svo að
vægt sé til orða tekið, og eru
sambærilegar mælingahugsjónir
löngu afskrifaðar í öðrum fræði-
greinum. Til að mynda glímdu
lýðfræðingar lengi við þann
vanda að finna fólksfjölgunar-
stuðul, sem bersýnilega væri
gott að hafa meðan hálf veröldin
sveltur heilu hungri. Fágaðar
kenningar voru settar fram, en
engar forsagnir á grundvelli
þeirra stóðust,. Sem ekki er von
þegar hug er um það leitt hvað
fólksfjölgun veltur á ótalmörgum
og sundurleitum þáttum: tízku um
giftingaraldur, hlutfalli giftra
mæðra og ógiftra, fjölskylduhátt-
um, fjárhagsástæðum, getnaðar-
vörnum — og mætti enn lengi
telja. Sama sagan er alkunn úr
jarðvegsfræði: menn hafa glímt af
ítrasta hugviti við að finna frjó-
semisstuðul jarðvegs, en orðið að
gefast upp. Enn gegnir sama máli
í velferðarhagfræði: enginn hag-
fræðingur er svo skyni skroppinn
að telja til að mynda verga
þjóðarframleiðslu vera „velferð-
arstuðul“. En þrátt fyrir allar
þessar ógöngur mælingahugsjón-
arinnar, og rökrétta lærdóma al-
varlegra fræðimanna af þeim, ana
greindarsálfræðingar áfram allt
til þessa dags í ennþá fráleitari og
háskalegri stuðulstrú en allir aðr-
ir. Það er ekki að undra að Sir
Peter Medawar, lífefnafræðingur-
inn valinkunni sem ég hef mörg
þessara dæma frá, segi að svo
virðist sem greindarsálfræðingum
sé einum allra manna fyrirmunað
að læra af öðrum.
Nú ætti þessi örbirgð greindar-
sálarfræðinnar ekki að koma
neinum á óvart frá sjónarhóli
heilbrigðrar skynsemi; eins og
dæmin af Walter Lippmann og
Sigurði Nordal sýna er alls engin
þörf á að vitna í heldri fræðigrein-
ar eins og lýðfræði, jarðvegsfræði
og velferðarhagfræði til að leiða í
ljós hvað greindarmælingahug-
sjónin er fráleit. Engin sálarfræði
getur varpað minnsta ljósi á jafn
hversdagslegt fyrirbæri og skiln-
ing mannlegs máls, eins og mál-
fræðingurinn Noam Chomsky hef-
ur rakið eftirminnilega í árásum
sínum á tilraunasálarfræði, en um
þær má lesa í bók hans Máli og
mannshug sem út hefur komið á
íslenzku. Eða tökum stórum flókn-
ara fyrirbæri en skilning ein-
faldra setninga: fyndni og við-
brögð við henni. Fyndni er auðvit-
að mikilsverður þáttur almennrar
greindar, en um fyndni er engin
sálarfræði til. Það er sama hvar
borið er niður um eðli mannlegrar
greindar: sálarfræðin stendur
uppi án allra svara og án allra
aðferða til að leita uppi skynsam-
leg svör. En þrátt fyrir þessa
yfirgripsmiklu vanþekkingu —
eða kannski öllu heldur vegna
hennar — þykjast sálfræðingar
geta mælt þá greind sem þeir vita
ekkert hvað er. Og í krafti þessara
gervifræða leika þeir lausum hala
í skólum þjóðanna.
Einhvern tíma las ég eftir Hans
Eysenck lofgjörð hans um greind-
arpróf; ég bið forláts á að ég vitna
til hennar eftir minni. í ljós hafði
komið, sagði hann, að greindar-
próf væru miklu áreiðanlegri en
hefðbundnar aðferðir í því skyni
til dæmis að velja stúdenta inn í
háskóladeildir. Einkum þóttu hon-
um, minnir mig, greindarprófin
þarfleg til þess að sía óeirðaseggi
úr hópi umsækjenda; og varð
Honum ekki tilefni til neinna
efasemda. En nú er það vitaskuld
heilbrigð skynsemi um próf af öllu
tæi að þau séu meira eða minna
marklaus stofnun; ónytjungar
taka ágætispróf og miðlungsmenn
og skussar reynast hinir farsæl-
ustu til lífs og starfa. Þessa
marklausu stofnun má auðvitað
fága á ótal vegu í einum eða
öðrum tilgangi — og þarf enga
sálarfræði til. Þannig væri leikur
einn að haga prófum þannig að
fram kæmi sem mest fylgni milli
einkunna sama nemanda á ólíkum
skólastigum, eða þá á hinn veginn
að óeirðagjörn ungmenni féllu á
hverju prófi. Og þessir kostir á
margvíslegri tilhögun prófa eru
aðeins til frekara marks um
markleysi þeirra sem mælikvarða
á eitthvað sem heitið gæti greind,
svo að ekki sé nú minnzt á
mannkosti. Þessa marklausu
stofnun taka svo greindarsálfræð-
ingar upp á arma sína og slengja
vísindastimpli á allt saman, gera
hana að náttúrulögmáli.
Alþingi og skólakerfið
Það er óneitanlega umhugsun-
arvert að flestum skynugum
mönnum virðast til að mynda
frjósemisreikningar fyrirfram
tortryggilegir. Hver bóndi og hver
fulltrúi bænda á Alþingi væri
fullur meira eða minna réttmætr-
ar tortryggni í garð jarðvegsfræð-
inga með frjósemisstuðul á fána
sínum í krossferð um sveitir
landsins. Hyggjum bara að því
hvernig allir sem eiga hagsmuna
að gæta í sjávarútvegi fjargviðr-
ast út í fiskifræðinga og haffræð-
inga. Og er ekki ný bóla: „hagsýnir
menn á íslandi neita því staðfast-
lega að nokkur Golfstraumur sé
til,“ segir í ferðabók Burtons frá
síðustu öld. En þrátt fyrir þessa
að mörgu leyti heilbrigðu afstöðu
til jarðvegsfræði, fiskifræði og
haffræði þá æsir sig enginn al-
þingismaður út af því að sálfræð-
ingar og uppeldisfræðingar skalti
og valti með skólakerfið á alla
kanta á grundvelli fræða sem eru
hundrað sinnum frumstæðari en
öll fiskifræði.
Alþingismenn standa á öndinni
yfir hverjum olíudropa, hverjum
afleggjara að eyðibýlum næsta
áratugs, hverri bröndu, ætri sem
óætri, sem enn lifir í friði í
sjónum og hægt er að ganga af
dauðri. En Alþingi íslendinga
samþykkir með glöðu geði grunn-
skólafrumvarp þar sem kveðið er
á um viðamikla sálfræðiþjónustu,
meðal annars til „að annast
hæfniprófanir og ráðgjöf í sam-
bandi við starfsval unglinga". Mér
hefur raunar skilizt að ekki eigi að
linna látunum fyrr en komnii1 eru
sálfræðingar í alla skóla landsins.
Sjálfur held ég að miklu meira vit
væri að ráða tónlistarfólk að
hverjum skóla, enda á þjóðin þar
af nógu að taka, til að syngja og
spila fyrir kennara og nemendur
þegar þeim líður illa.
Þegar lagt var til í lagafrum-
varpi vorið 1978 að enginn mætti
kenna í skólum landsins nema
hann hefði varið heilum fjórðungi
námstíma síns í háskóla til að
læra uppeldisfræði, þá var það
samþykkt á Alþingi umræðulaust
og ágreiningslaust fyrir ágang
einhverra uppeldisfræðinga í
stéttarbaráttuham. Því miður er
Háskóli íslands fyrst um þessar
mundir að reyna að fá þessari
fráleitu skipan breytt. En alþing-
ismönnum var sama, og er ugg-
laust enn.
Uppeldisfræði
og móðurmál
Hér er svolítið sýnishorn þeirr-
ar uppeldisfræði sem kennd er í
Háskóla íslands, tekið úr fjölrit-
aðri kennslubók sem út er gefin af
félagsvísindadeild:
Ef við notum „terminólógíu" Tom-
bergs, þá neyðir náttúran hinn
mennska einstakling, nákvæmlega
eins og hún neyddi „tegundina" til
að umbreytast úr dýri í mann, til að
endurnýja tegundina í rás kynslóO-
anna. Við þessa miðlun mennsks
lífs frá einstaklingi til einstaklings
viöheldur mannkyn stöðugt að-
greiningu sinni frá dýraríkinu. Hún
fellur ekki augnablik til baka á
formennskt náttúruþrep. Einnig
verður maður að líta á þá endurnýj-
un sem á sér stað á fósturstigs-
skeiðunum sem endurnýjun
mennskrar náttúru.
Ef við rifjum upp augnablik, þá er
einkennandi fyrir manninn að vera
skynsemdar náttúrumætti í fremj-
andi mótsetningu við náttúruna.
Einstaklingnum hlýtur að falla þetta
subjekteinkenni í skaut strax í
upphafi tilveru sinnar. En þó á þann
veg að hann sem maöur veröur að
manni. „Maðurinn er maður og
veröur þó fyrst að verða það sem
hann er. Hann er, séð frá sjónarhóli
fullmótunar hans, í upphafi mann-
möguleiki, en þó ávallt sem maður."
(Hann hleypur ekki yfir nein tilveru-
þrep í einstaklingsþróun sinni . . . )
„Það er náttúra hans að verða að
mótast í mann. Möguleiki hans, að
verða að manni, er nauðsynlegur
möguleiki, það er náttúrleg ákvörð-
un hans, sem honum gæti að meira
eða minna leyti mistekizt, en þess-
ari ákvörðun getur hann ekki vikið
úr vegi og lifað á öðru tilverustigi
(Seinsweise)..."
Þetta kalla uppeldisfræðingar
„félagsfræði menntunar“, nánar
tiltekið „heimspekilega skoðun
persónuleikans". Og þvílík fræði
ber væntanlegum kennurum á
íslandi að verja heilu ári af
fjögurra ára námi sínu til að
tileinka sér. í framtíðinni er
framhaldskólakennara að lands-
jögum ætlað að lesa aðalgrein sína
í tvö ár, kannski sögu eða íslenzku,
aukagrein sína í eitt, kannski
ensku eða þýzku, og svo má hann
sóa einu árinu enn í uppeldisfræði
og kennslufræði.
Veitum því nú athygli að klaus-
an hér að ofan er ofurskýrt dæmi
um fræðilega hliðstæðu stofnana-
máls sem svo er nefnt: þess máls
sem kemur flóknum eða óskiljan-
legum orðum að einföldum hugs-
unum eða alls engum. Ég veit ekki
hvernig mönnum gengur að skilja
hvað höfundur klausunnar er að
segja í fyrri málsgreininni sem
eftir honum er höfð. Hann er að
segja að menn eignist afkvæmi, og
afkvæmi manna séu líka menn en
ekki dýr. Nú er þetta auðvitað
merkileg staðreynd, svo alkunn
sem hún er, til að mynda frá
sjónarhóli skynsamlegrar erfða-
fræði. En uppeldisfræðingurinn
hefur ekkert markvert um hana
að segja; hjá honum er þetta
ekkert nema lágkúra sem hann
reynir að bæta sér upp með
uppskafningu. Það er því miður
eitt höfuðeinkenni mannlegra
fræða á 20stu öld að menn reyni
að klæða fátæklega hugsun sína,
ef hún er þá einhver, í dularklæði
alvarlegra fræða og vísinda, hvort
heldur náttúruvísinda eins og
greindarsálarfræðin gerir til
dæmis, eða þá heimspeki eins og
mönnum hættir til í hvers konar
listfræði, einkum í Frakklandi og
Þýzkalandi.
Og dæmið sem hér er tekið er
því miður dæmigert, og þar með
talandi tákn um eymd þeirra
fræða sem verið er að útlista. Og
það sýnir okkur að sæmilega
óbrenglað málskyn hrekkur til að
afhjúpa eymdina. Það skyldi nú
ekki vera að hér sé komin skýring-
in á vítahringnum? Eina leiðin til
að menn taki önnur eins fræði
alvarlega er auðvitað sú að þeir
hafi engin tök á máli og hugsun.
Þess vegna ber brýna nauðsyn til
að afnema alla móðurmáls-
kennslu, eftir því sem unnt er, svo
að unglingar verði öldungis gagn-
rýnislausir á fimbulfambið sem
heitir félagsfræði, sálarfræði og
uppeldisfræði.
Og öllum er sama. Ef þetta
gerðist á íslandi einu mætti láta
hvarfla að sér að þegar þær
kynslóðir sem nú ráða landinu
hafa lagt efnahag þeSs í rúst
og drepið allt kvikt í sjónum, þá
þyki þeim eins gott að niðjar
þeirra hafi ekki óhóflega fótfestu í
móðurmálinu, svo að þeir verði
nýtari þegnar í Ástralíu þegar
þangað kemur. Helgi Hálfdanar-
son getur svo huggað sig við það
að þegar Reykjavík er orðin
mannlaus bær muni Kermóafoss
finna sinn forna farveg í Elliðaán-
um og kliða þar með fuglum
himinsins og sindra í sólskininu.
En þetta gerist ekki á íslandi
einu. Fimbulfambið er alheims-
plága.