Morgunblaðið - 23.08.1981, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. ÁGÚST 1981
23
Raoul Wallenberg
bjargaði þúsundum
Gyðinga úr klóm nas-
ista.
lögreglunnar, Abakumovs, frá því
í júlí 1947: „Ég læt þig hér með
vita, að fanginn Walenberg (sic),
Svíar létu þar við sitja — nema
hvað þeir sendu Rússum tvær
formlegar fyrirspurnir 27. sept-
ember og 17. nóvember 1956. 6.
febrúar 1957 kom svo loksins
yfirlýsing frá varautanríkisráð-
herra Sovétríkjanna, Andrei
Gromyko: Já, Wallenberg hafði
verið tekinn fangi í Moskvu. Eitt
skjal hafði fundizt við leit í
skjalasafni fangelsisins. Það var
handskrifuð skýrsla yfirlæknisins
í Ljubljanka-fangelsinu, A.L.
Smoltsov, til ráðherra öryggis-
sem þú þekkir, dó snögglega í
klefa sínum nú í nótt, líklega eftir
hjartaáfall."
Af þessu, skrifaði Gromyko, má
draga þá ályktun, að Wallenberg
hafi látizt í júlí 1947. Fangelsisvist
hans var sökum „glæpsamlegs
framferðis Abakumovs. Þessi Ab-
akumov hefur verið dæmdur til
dauða og skotinn". Gromyko bætti
við, að fyrir utan „rniða" Smolto-
sovs væru engin gögn um Wallen-
herg. Sovétríkin halda þessu fram
enn í dag.
Merkilegir hlutir gerðust 1961,
fjórum árum seinna. Nanna
Svarts, prófessor, minntist á
Wallenberg-málið við L. Myasni-
kov, prófessor, sem hún hafði
þekkt í nokkur ár, á ferð í Moskvu.
Myasnikov sagði henni ekki bara,
að hann þekkti Wallenberg, held-
ur væri hann sjúklingur hans og
bauð henni að koma og hitta hann.
Svarts sagði honum, að hún þyrfti
að fá leyfi sænska sendiherrans,
sem hún og gerði. Þegar hún kom
aftur til Myasnikov, dró hann ekki
bara boð sitt til baka, heldur
neitaði að tala frekar um Wallen-
berg við hana. Þessi sönnunar-
gögn gáfu Erlander, forsætisráð-
herra, tilefni til að skrifa Krúsjeff
bréf. Hann bað um leyfi til að
senda sænskan lækni til Moskvu
til að undirbúa Wallenberg fyrir
flutninga heim. Krúsjeff varð æf-
ur og Myasnikov lenti í vandræð-
um.
Svarts hitti Myasnikov þrisvar
sinnum, áður en hún lézt 1965, en
hann fullyrti í öll skiptin, að hún
hefði misskiiið hann, vegna þess
að hann talaði ekki nógu góða
þýzku (í rauninni talaði hann
hana mjög vel). Hann þekkti ekki
Wallenberg og hefði aldrei heyrt
neitt um hann.
Mikið magn upplýsinga barst til
Svíþjóðar næstu 10 árin frá fólki,
sem hafði setið í sovézkum fang-
elsum. Hluta þessara upplýsinga
má flokka undir slúður. En í
desember 1978 afhenti Pólverjinn
Abraham Kalinski, sem nú býr í
Israel, sænska sendiráðinu í Tel
Aviv nákvæma frásögn af dvöl
Wallenbergs í þremur sovézkum
fangelsum á sjötta áratugnum.
Hann hafði sjálfur séð Wallen-
berg í fangelsisgarðinum í Vladi-
mir.
Rússneski Gyðingurinn Jan
Kaplan sagði 1975, að hann hefði
hitt Wallenberg í Butyrka-fang-
elsinu. Wallenberg virtist við góða
heilsu og sagði honum, að hann
hefði verið í fangelsi í 30 ár.
Sænska ríkisstjórnin bað Moskvu
í fyrsta skipti í 14 ár að kanna að
nýju afdrif Wallenbergs, eftir að
hún heyrði frásögn Kaplans. Svar-
ið var þetta venjulega: Wallenberg
lézt árið 1947.
Sænska utanríkisráðuneytið
veit, að Kaplan tókst að senda
upplýsingarnar um Wallenberg til
ýmissa kunningja sinna á Vestur:
löndum. Frú Kaplan staðfesti það
ekki aðeins í bréfi til dóttur
sinnar, sem býr í ísrael, heldur
skrifaði, að öryggislögreglan hefði
tekið mann sinn og sagt sér, að
hún myndi aldrei sjá hann fram-
ar, af því að hann væri viðriðinn
„and-sovézkar aðgerðir" og áttu
þá við uppljóstranir hans um
Wallenberg.
Og ailt í einu fengu allar þjóðir
á Vesturlöndum áhuga á Raoul
Wallenberg. Wallenberg-nefndir
voru stofnaðar í nokkrum löndum.
Þingmennirnir Greville Janner og
Winston Churchill sitja í forsæti
nefndarinnar í Bretlandi. Og í
Bandaríkjunum eru það Frank
Church, Claiborne Pell, Daniel
Patrick Moynihan og Rudy Bosch-
witz. Tom Lantos, ungverskur
Gyðingur, sem Wallenberg bjarg-
aði, situr nú í fulltrúadeild banda-
ríska þingsins fyrir Kaliforníu.
Fyrir hans atbeina hefur Wallen-
berg verið gerður að heiðursborg-
ara í Bandaríkjunum, en það gerir
bandarísku stjórninni kleift að
auka afskipti sín af málum hans.
Fólk, sem hefur hitt Wallenberg
eða haft eitthvert samband við
hann í sovézkum fangelsum (fjöldi
fangelsanna sést á kortinu), bar
vitni við alþjóðlegar yfirheýrslur í
Stokkhólmi í janúar. Nina Leg-
ergren, hálfsystir Wallenbergs,
fékk senda ávísun til Washington
upp á 10.000 dollara í maí frá
manni, sem Wallenberg bjargaði,
og sérstök móttaka var haldin
fyrir hana í Jeshiva-háskólanum í
New York. Nú hefur Wallenberg
verið tilnefndur Nóbelsverðlauna-
hafi.
Stóra spurningin, sem ómögu-
legt virðist vera að fá svar við, er:
Hvers vegna hafa Rússar enda-
laust logið til um Raoul Wallen-
berg í 36 ár? Hvers vegna neituðu
þeir að láta hann lausan, eftir
dauða Stalíns (og Abakumovs),
eftir að Krúsjeff missti völdin eða
þegar þeir gáfu öðrum sakar-
uppgjöf?
Starfsemi Wallenbergs í Ung-
verjalandi, hrein hugsjónastefna
hans, var þeim óskiljanleg og þeir
grunuðu hann um njósnir fyrir
Bandaríkin eða vinskap við naz-
ista. En þeir hljóta að hafa áttað
sig á því nú, að hann var hvorugt,
að hann bjargaði lífi Gyðinga af
hreinni manngæzku með aðstoð
fjármuna, sem sænska ríkis-
stjórnin vissi af og lagði blessun
sína yfir.
Þó halda Rússar fast við sína
gömlu og margafsönnuðu sögu, að
Raoul Wallenberg hafi dáið af
hjartaslagi 1947. Gögn, sem komu
í ljós við Wallenberg-yfirhöldin,
bentu til, að hann hefði verið á lífi
1980. Skyldi hann enn hafa verið á
lífi á 69. afmælisdaginn, 12. ágúst?
Þýð. ab
Fangelsiskeðjan síðan 1945
1945: Raoul Wallenberg handtekinn í Búdapest. Fluttur í Ljubljanka-fangelsið í Moskvu.
Var í klefa með Gustav Richter, þýzkum lögreglufulltrúa í Búkarest. Fluttur í
Lefortovo-fangelsið. Hafði samband við Claudio de Mohr með morsi á klefavegginn.
1946: Aftur í Ljubljanka. Yfirheyrður í fangelsinu í Odessa.
1946: Fluttur í Vladimir-fangelsið, sem er fyrir pólitíska afbrotamenn. Fluttur til
Chalmer-Tu. Lézt í Ljubljanka, samkvæmt upplýsingum Andrei Gromykos, vara-
utanríkisráðherra.
1948: í Ljubljanka samkvæmt upplýsingum Mosers hershöfðingja.
1949: Fluttur í Butyrka-fangelsið í Moskvu, þar sem Karl Karamer segist hafa verið í
klefa með Wallenberg.
1949—1951: Aftur í Vladimir.
1951 — 1953: Butyrka. Vershine Uralsk, fangelsi fyrir pólitíska fanga. Vladimir, þar sem
hann var í einangrun.
1954 — 1959: Fluttur í Alexandrovski, fangelsi fyrir pólitiska fanga. Abraham Kalinski,
sem nú er í ísrael, segist hafa séð Wallenberg nokkrum sinnum í fangelsisgarðinum.
1962: Á Wrangel-eyju út af Síberíuströnd, samkvæmt upplýsingum rússneska
Gyðingsins Haim Moshinskis.
1964 — 1977: í Butyrka. í Szadivovo, nærri Irktsk. í Vladimir. í Zabaikalie. Aftur í
Butyrka, samkvæmt upplýsingum rússneska ríkisborgarans Jan Kaplans, sem var
handtekinn fyrir að koma upplýsingum til dóttur sinnar í ísrael.
1978: Á sérstöku geðsjúkrahúsi í Blagoveskensk, nærri landamærum Kína, samkvæmt
upplýsingum hóps rússneskra andófsmanna.
1979: í fangelsi nærri Moskvu.
1980: í fangelsi nærri Leningrad. Vitni fullyrðir, að það hafi hitt Wallenberg á
fangelsissjúkrahúsi.