Morgunblaðið - 11.01.1984, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 11. JANÚAR 1984
Ólafur Jónsson
ritstjóri - Minning
Fæddur 15. júlí 1936
Dáinn 2. janúar 1984
Ilin spyrjandi augu Ólafs Jóns-
sonar eru slokknuð.
„Aldrei meir“, hljómar aftur og
aftur í huga mínum.
Nei, aldrei framar knýr hann
dyra hjá okkur systrum í Drápu-
hlíð 32, ásamt Sigrúnu frænku
okkar, með Völu litlu dóttur
þcirra við hönd, eða í fanginu, eins
og svo oft áður, þessi fáu ár, sem
hann var einn af okkar fjölskyldu.
Þó finnst mér eins og hin góða
nærvera Ólafs sé ekki horfin að
öllu. Minning um fágaða fram-
komu hans og viðmót, sem er ætt-
arfylgja og var ekki tillærð yfir-
borðs kurteisi, hverfur ekki.
ólafur Jónsson var ekki marg-
máll að jafnaði, en þegar hann
sagði meiningu sína, þá gerði
hann það hispurslaust, og þegar
hann hreifst af einhverju, þá
gladdist hann einlæglega.
Ég hef ekki séð nærfærnari föð-
ur við barn sitt en ólafur var við
dóttur sína, allt frá fæðingu henn-
ar. Svipaðs atlætis nutu drengirn-
ir hans frá fyrra hjónabandi, þeir
Jón og Halldór, enda er kært með
þessum þremur systkinum, sem
syrgja nú sameiginlega látinn föð-
ur sinn.
Ólafur var barngóður. Honum
leið vel í návist barna. Ærsl þeirra
og órói truflaði hann ekki. Hann
hafði umburðarlyndi gagnvart
barnslegum keipum og gaf sér
ávallt tíma til að sinna barni, ef
með þurfti.
Vala var ekki mikið meira en
ársgömul, þegar foreldrar hennar
tóku hana með í fyrstu Þórsmerk-
urferðina, og bar pabbi hennar
hana þá í burðarstóli á bakinu, yf-
ir kletta og klungur.
Okkur systrum þótti alltaf vænt
um, og glöddumst, þegar við viss-
um af þeim Ólafi og Sigrúnu í
fjallaferð. Uppi á öræfum voru
þau alsæl. Þau settu það ekki fyrir
sig, þó þau fengju ekki sólskin
hvern dag, en glöddust þeim mun
meiryfir hverri sólskinsstund sem
gafst.
Ég kveð Ólaf Jónsson með sökn-
uði.
Blessuð sé minning hans.
Guðrún Þorsteinsdóttir
Við hittumst siðast á frumsýn-
ingu í Þjóðleikhúsinu á annan í
jólum. Ólafur lék á als oddi og tal-
ið barst að bréfum Þórbergs til
Sólrúnar sem hann hafði nýbirt
ritdóm um, og sem oft áður gert
sér gleggri grein fyrir gildi þess-
arar bókar en aðrir gagnrýnendur.
Þetta varð hans síðasti ritdómur,
— og umsögnin um jólaleikrit
Þjóðleikhússins hinsti vitnisburð-
ur um leikhúsreynslu hans. Við
upphaf nýs árs berst sú fregn að
Ólafur sé allur, horfinn af sjón-
arsviðinu á snöggu augabragði. Og
enn á ný setur mann hljóðan and-
spænis þeim huldu óskiljanlegu
öflum sem ráða fyrir lífi og örlög-
um.
Það var um og upp úr 1960 sem
ungur áhugamaður um bókmennt-
ir og lesandi Tímans fór að veita
athygli ritdómum eftir Ólaf Jóns-
son, sem þá var gagnrýnandi við
það blað. Ég vissi þá alls engin
deili á þessum ritdómara, en þótt-
ist skynja að hér væri fjallað um
bókmenntir af meiri myndugleika
en maður hafði séð hjá öðrum
blaðaskrifurum. Fyrst sá ég hann
og heyrði á samkomu hjá Stúd-
entafélagi Akureyrar í setustofu
heimavistar MA vorið 1963. Hann
flutti þar yfirgripsmikið erindi
um verk Gunnars Gunnarssonar
og skáldið sjálft las upp. Ég hygg
að Ólafur hafi metið Gunnar flest-
um höfundum meira og birti um
hann athyglisverðar ritgerðir.
Eitt af mörgum óloknum verkefn-
um Ólafs var að ganga frá og birta
athugun á Aðventu Gunnars sem
hann flutti sem útvarpserindi
fyrir nokkrum árum.
Ólafur Jónsson ritaði bók-
mennta- og leiklistargagnrýni í
blöð samfellt frá 1962, í Tímann,
Alþýðublaðið, Vísi, Dagblaðið og
DV. Á námsárum sínum var hann
ritstjóri Dagskrár um skeið, síðar
ritstjóri Félagsbréfa AB og rit-
stjóri Skírnis frá 1968, þar sem
hann birti ýmsar veigamestu rit-
gerðir sínar. Allan þennan tíma
var Ólafur án nokkurs vafa mik-
ilvirtasti og áhrifamesti gagnrýn-
andi þjóðarinnar. Til að skilja
hver tímamótamaður hann var í
gagnrýni hjá okkur þurfa menn að
gera sér það ómak að lesa ritdóma
í blöðum og tímaritum frá fimmta
og sjötta tug aldarinnar. Þá vott-
aði sjaldnast fyrir metnaði hjá
gagnrýnendum eða tilraunum til
ritskýringar. Persónulegir og póli-
tískir fordómar og hlutdrægni óðu
uppi, hvort sem slíkt birtist í
marklausu lofi eða órökstuddu
lasti: raunar var hið fyrrnefnda
algengara og hefur verið allt til
þessa dags. Það þarf ekki að lesa
mikið í gagnrýni Ólafs til að sjá
hve langt hún stendur ofar „rit-
dómum" af slíku tagi.
Ólafur Jónsson var skilgrein-
andi gagnrýnandi. Hann hafði
hlotið skólun og þjálfun í að fást
við bókmenntatexta og var nægi-
lega skarpur til að greina kjarna
frá hismi. Hann dró jafnan fram
meginatriði í listrænni gerð skáld-
verks, þeim viðhorfum og forsend-
um sem það var reist á, hvort sem
smíðin sjálf hafði svo tekist betur
eða verr að hans dómi. Ólafur var
vissulega kröfuharður gagnrýn-
andi, stundum óvæginn, einkum
framan af ferli sínum. Ýmsir
kveinkuðu sér undan dómum hans.
Við slíku er ekkert að segja: list-
gagnrýnandi getur aldrei vænst
þess að hljóta allra hylli, enda er
mér nær að halda að starf hans
væri lítils vert ef svo reyndist. En
Ólafur kunni líka að meta það sem
vel var gert. Um það er til vitnis
bók sú sem hann tók saman með
úrvali greina um samtímabók-
menntir frá árunum 1963—79,
Líka líf. Þar er að finna marga
skarplega ritdóma og bókin ber í
heild vott um mikla þekkingu og
yfirsýn um framvindu samtíma-
skáldskapar. Fremst skipaði hann
grein um gagnrýni frá 1964, eins
konar stefnuyfirlýsingu. Þar segir
meðal annars:
„Hér á landi kann að sinni að
vera einna mest þörf á harðri og
agasamri gagnrýni. í litlu hverfi á
útkjálka er jafnan hætt við nesja-
mennsku, undanslætti í smekk og
viðhorfum; menn una því sem ekki
er nema hálfgilt og hálfvolgt af
því annað betra er ekki á boð-
stólum; miðlungsmennskan kemst
í fyrirrúm af því að hún er jafnan
fyrirferðarmest. Þessu hlýtur
gagnrýnandi að verjast: hann
hlýtur að vísa á bug ónýtu hand-
verki, upplognum hæfileikum,
misskilningi, tilgerð. Það er
skylda hans við lesendur sína og
ábyrgð hans fyrir bókmenntunum,
ekki síst þess gagnrýnanda sem
fjallar um dægurmál í dagblöð. En
jafnframt hlýtur gagnrýnandi að
forðast að reisa kröfur sem ekki
verður fullnægt; hann hlýtur að
gera sér raunhæfa grein fyrir
möguleikum og takmörkunum
þess menningarhverfis þar sem
hann lifir; hann hlýtur jafnan að
halda augunum opnum fyrir lof-
legri viðleitni hversu smáleg sem
hún sýnist."
Þetta eru harðar kröfur gagn-
rýnanda til sjálfs sín og kannski
engum fært að standast þær til
hlítar. En ég hygg að Ólafur hafi
sjálfur fylgt þessari forskrift eins
vel og með nokkurri sanngirni má
vænta, agað og örvað eftir því sem
við átti og gert sér glögga grein
fyrir valdi og ábyrgð gagnrýnand-
ans andspænis lesendum og höf-
undum. Öllum getur yfirsést, og
ekkert er líklegra en hinn mikli
yfirmatsmaður, tíminn, eigi eftir
að finna samtíðardómana létt-
væga. En vitneskja um það má
ekki draga kjark úr gagnrýnand-
anum. Hann hlýtur að bera fram
af fullri einurð sinn skilning,
skoðanir, mat og skilgreiningar,
eftir því sem honum endist vit og
smekkvísi til. Hann getur þó
huggað sig við að flest orkar tví-
mælis í bjástri okkar þegar horft
er af hærra sjónarhóli en samtíðin
veitir kost á. Engu að síður viljum
við gjarnan bera vitni um reynslu
okkar af skáldskap og listum,
meta hana við reynslu annarra
njótenda. Funi kveikist af funa.
Ólafur Jónsson hafði sínar
takmarkanir sem gagnrýnandi, —
hver hefur það ekki? Hann var
umfram allt rökhyggjumaður,
krafðist skýrleika í hugsun og
framsetningu. Ég hygg að hann
hafi kunnað best að meta þau
skáldverk þar sem stefnt er að
„skilvitlegri og skynsamlegri túlk-
un veruleikans," eins og hann
kveður að orði á einum stað í Líka
líf. Síður lét honum að fjalla um
og meta verk þar sem reynt er að
láta í ljós vitund um hin óræðu öfl,
hina óskýranlegu mystísku
reynslu manna af tilverunni. En
hér þarf hvors tveggja að gæta:
Dulhyggjumaðurinn má ekki
missa sjónar á lögmálum raun-
heims, rétt eins og raunsæismað-
urinn hlýtur að hafa veður af þeim
leyndardómum sem ljós skynsemi
og rökhyggju nær ekki til nema að
litlu leyti.
Við Ólafur Jónsson höfðum
þekkst í ein þrettán ár, síðan ég
hætti mér út á þá hálu braut að
birta umsagnir um bækur. Mér
fannst ég raunar þekkja hann all-
vel fyrir af greinum hans sem ég
las að staðaldri, og persónuleg
kynni komu heim við þá mynd sem
þar er fólgin, mynd hins skarpa,
skilgreinandi rýnanda. Við vorum
næsta ólíkir að gerð og ég hlaut
því að nálgast bókmenntir með
öðrum hætti en hann, en það
breytir því ekki að ég tel mig hafa
margt af honum lært. Ölafur
sýndi mér vinsemd sem yngri
manni í faginu, veitti mér athygli
og lét í té hvatningu sem var mér
mikils virði. Gagnrýnendur eru
engan veginn sú mafía sem upp-
næmir listamenn virðast einatt
halda. Þeir eru einfaldlega menn
með svipuð áhugamál og fást við
sömu viðfangsefni. Vinsamleg
kynni þeirra eru jafn eðlileg og
hvers annars hóps manna sem lík
hugðarefni laða saman.
Hin fámenna „stétt" íslenskra
gagnrýnenda hefur beðið tjón sem
er meira en við getum í fljótu
bragði áttað okkur á. Úr íslenskri
bókmennta- og leikhúsumræðu er
sá horfinn sem um langt skeið
hefur sett á hana meiri svip en
aðrir menn. Rúm ólafs Jónssonar
verður ekki fyllt í bráð. Hann hef-
ur öðrum fremur kennt íslenskum
gagnrýnendum að setja sér metn-
aðarmark, brýnt þá til að láta sér
ekki nægja yfirborðshjal og fljóta-
skrift, málamyndaumsagnir. Nóg
er að vísu af slíkum skrifum eins
og jólakauptíðin ár hvert ber vitni
um. Þrátt fyrir það vitum við af
þeirri viðmiðun sem hver gagn-
rýnandi hlýtur að hafa fyrir aug-
um, vilji hann rísa undir nafni.
Það eigum við Ólafi Jónssyni að
þakka öðrum fremur. Því skal
hann kvaddur með þökk og virð-
ingu þegar hann hverfur nú af
vettvangi svo sviplega um miðjan
dag.
Við Gerður sendum Sigrúnu,
konu Ólafs, fjölskyldu hans allri
og öðrum þeim sem næstir honum
stóðu einlæga samúðarkveðju.
Gunnar Stcfánsson
Vegurinn — leitin um ókönnuð lönd
ókunnar nætur hluti og menn —
endalaus leit að hætti að lifa
óþrotleg bið og spurning.
Þessar ljóðlínur úr kvæði um
Rilke eftir Sigfús Daðason hafa
leitað á hug minn síðan ólafur
Jónsson, ritstjóri og gagnrýnandi,
lést. Kvæðið birtist í fyrstu bók
skáldsins „Ljóðum 1947—1951“.
Þegar Ölafur hafði spurnir af
útkomu þessarar bókar, brá hann
sér niður á Landsbókasafn til að
lesa hana. Og svo heillaður varð
hann af ljóðum Sigfúsar, að hann
skrifaði þau upp í bláa stílabók —
hvert einasta eitt.
Á þessum glöðu æskuárum
snerist lífið fyrst og fremst um
skáldskap.
Við höfum vafalaust verið upp-
burðarlitlir unglingar á nútíma-
vísu, en borubrattir í andanum og
bjartsýnir; sátum löngum stund-
um á Laugavegi 11 og létum ekki
vefjast fyrir okkur að ráða gátur
tilverunnar; nutum heils hugar
þeirrar sælu að yrkja og þurftum
lítið sem ekkert að kveljast af efa-
semdum um eigið ágæti á því
sviði.
Þetta voru björt ár drauma og
fyrirheita, sem hlutu að rætast.
Á því lék enginn vafi.
ólafur Jónsson fæddist í
Reykjavík hinn 15. júlí árið 1936
og var þvði aðeins 47 ára gamall er
hann lést. Að honum stóðu merkar
ættir. Faðir hans, Jón Guðmunds-
son, Iengi starfsmaður Sambands
íslenskra samvinnufélaga og síð-
ast skrifstofustjóri í viðskipta-
ráðuneytinu, var sonur Guðmund-
ar prests Guðmundssonar í Gufu-
dal og konu hans, Rebekku Jóns-
dóttur alþingismanns á Gautlönd-
um Sigurðssonar. Móðir ólafs var
Ásgerður Guðmundsdóttir bónda
Ólafssonar frá Lundum; stórbrot-
in kona og mikilhæf.
ólafur ólst upp á Smáragötu 9,
og á því rausnarheimili vorum við
skólafélagar hans eilífir augna-
karlar. Við það eru tengdar minn-
ingar, sem gerast sífellt áleitnari
eftir því sem árin líða.
Eiginleg kynni okkar ólafs hóf-
ust, þegar við sátum í þriðja bekk
Menntaskólans í Reykjavík. Hann
kom eitt sinn til mín í frímínút-
um, grannur vexti og eilítið hok-
inn í herðum, dimmeygur og
skarpleitur. Erindið var að biðja
um ljóð til birtingar í nýju blaði,
sem þriðjubekkingar hugðust gefa
út upp á eigin spýtur. Hið virðu-
lega Skólablað var í höndum efri-
bekkinga, enda alltof gamaldags
og íhaldssamt að dómi ólafs.
„Hvað á blaðið að heita,“ spurði
ég.
„Plágan, maður, auðvitað Plág-
an,“ svarði Ólafur um hæl — og
glotti.
ólafur fékkst mikið við skáld-
skap á æskuárum sínum.
Auk ótal ljóða í fjölrituðum
skólablöðum komu kvæði eftir
hann á prenti í tímaritum og
„Ljóðum ungra skálda“. í Lífi og
list birti hann ennfremur smásög-
una „Rósir handa Guðrúnu“ með
myndskreytingu eftir félaga
okkar, Dag Sigurðsson. Sú saga
var skrifuð í anda súrrealista og
þótti ærið nýstárleg sem vænta
mátti, enda spannst um hana rit-
deila, sem kunnir höfundar tóku
þátt í.
En mestan byr undir vængi fékk
Ólafur, þegar hann hlaut fyrstu
verðlaun í smásagnasamkeppni á
vegum tímaritsins Stefnis fyrir
söguna „Perlan, hafið og stjörn-
urnar". Þetta var ekki lítil upp-
hefð fyrir ungan menntaskólapilt
og verðlaunin heldur betur kær-
komin: Tíu daga dvöl í London og
París.
Eftir stúdentsprof gerðist ólaf-
ur blaðamaður við Tímann og
skrifaði þá lítilsháttar um bók-
menntir, en nóg til þess, að eftir
því var tekið. Ári síðar hélt hann
utan til náms i Stokkhólmi, en
kom jafnan heim á sumrin og
starfaði þá á Tímanum. Á þessum
árum ritstýrði hann einnig ásamt
Sveini Skorra Höskuldssyni tíma-
ritinu Dagskrá, sem Samband
ungra framsóknarmanna gaf út.
Dagskrá var óvenju myndarlegt
menningarrit á sínum tíma, fjöl-
breytt að efni og hið glæsilegasta í
alla staði.
Að loknu fil. kand.-prófi við
Stokkhólmsháskóla í almennri
bókmenntasögu og heimspeki vor-
ið 1962 réðst Ólafur sem bók-
menntaráðunautur hjá Almenna
bókafélaginu, en hafði þar
skamma viðdvöl.
Haustið 1963 verða svo þáttaskil
í lífi hans og starfi.
Hann var ráðinn bókmennta- og
leiklistargagnrýnandi í fullu
starfi við Alþýðublaðið, um leið og
undirritaður varð ritstjóri þess.
Hér var um nýlundu að ræða, sem
vakti athygli. Enginn blaðamaður
hafði fyrr fengið tækifæri til að
skrifa um menningarmál ein-
göngu — heill og óskiptur. Þetta
þótti djörf ákvörðun, ekki síst hjá
litlu og févana blaði, en hún
reyndist heillavænleg þegar til
lengdar lét, fyrst og fremst vegna
þess, hve hæfur og gustmikill
gagnrýnandi Ólafur var.
Dómar hans voru umdeildir, en
áhugamenn um bókmenntir og
leiklist komust ekki hjá að lesa þá
og taka afstöðu til þeirra.
Ferill ólafs verður ekki rakinn
nánar hér, en upp frá þessu helg-
aði hann skrifum um bókmenntir
og menningarmál nær alla
starfskrafta sína. Eftir sex ár á
Alþýðublaðinu réðst hann til Vís-
is, flutti sig síðan yfir á Dagblað-
ið, þegar það var stofnað, og skrif-
aði loks í DV til dauðadags.
Það er skemmst frá að segja, að
Ólafur Jónsson varð smátt og
smátt áhrifamesti og virtasti
gagnrýnandi þessa lands. Ég hygg,
að fáir hafi skrifað jafnmikið um
íslensk menningarmál jafnlengi
og hann. Auðvitað voru skrif hans
misjöfn að gæðum, enda gjarnan
hripuð á liðandi stundu og oftast í
kapphlaupi við tímann. En bestu
blaðadómar hans ásamt ítarlegum
tímaritsgreinum, einkum eftir að
hann tók við ritstjórn Skírnis,
munu halda nafni hans lengi á
lofti. Greinasafnið „Líka líf“, sem
kom út árið 1979, er gleggstur
vitnisburður um það.
Sumum þótti ólafur dómharður
um of, einkum fyrstu árin, og
kvörtuðu undan gagnrýni hans.
En hann reyndi ævinlega að vera
heiðarlegur í skrifum sínum og
færði jafnan rök fyrir máli sínu,
að svo miklu leyti sem slíkt er
unnt, þegar skáldskapur á í hlut.
Þeim sem þekktu Ólaf vel kom
síst á óvart, þótt hann væri spar á
lofsyrðin. Hann setti kröfuna um
fullkomnun í listum ofar öllu; efa-
semdum varð ekki vísað á bug að
hans dómi, og enginn samanburð-
ur kom til greina nema miðað
væri við þá tinda, sem hæst
gnæfðu.
Aftur á móti kom vinum hans á
óvart, að hann skyldi ekki birta
eigin skáldskap eftir að skóla-
göngu sleppti. Vera má, að hann
hafi lagt hann á hilluna og látið í
staðinn lestur meistaraverka
svala sköpunarþrá sinni. Grunur
minn er hins vegar sá, að svo hafi
ekki verið. Þeir, sem haldnir eru
ólæknandi ástríðu skáldskapar,
eiga erfitt með að neita sér um
þann munað að yrkja; þeir byrja
hvorki á því né hætta því, heldur
gera það einfaldlega — og fá ekki
við það ráðið.
En svo óvæginn, sem Ólafur gat
á stundum verið í gagnrýni sinni á
aðra, var hann að sjálfsögðu harð-
astur við sjálfan sig í þessum sök-
um.
Alkunna er, að margir þeirra
fræðimanna, sem skrifað hafa um
íslenskar bókmenntir af mestum
frumleik og næmastri tilfinningu,
hafa jafnframt verið skáld.
Að dómi undirritaðs er ólafur
Jónsson í hópi þeirra.
Þegar honum tókst vel upp, var
það skáldgáfan öðru fremur, sem
gerði honum kleift að fjalla um
fagurbókmenntir af hreinni snilld.
Að lokum ætla ég að gerast svo
djarfur að vitna í eitt af æskuljóð-
um Ólafs, þótt hann mætti hvorki
heyra þau né sjá á fullorðinsárum.
Það var valið í „Ljóð ungra