Morgunblaðið - 11.01.1984, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 11. JANÚAR 1984
31
vafalaust það ítarlegasta, sem um
þetta efni hefur verið ritað á ís-
lensku.
A þessum árum fórum við í
tvær utanlandsferðir, hina síðari
til Röras í Noregi árið 1973 ásamt
fleiri íslendingum. Ólafur var góð-
ur og hjálpsamur félagi, sem eftir-
sóknarvert var að ferðast með.
Ólafur var vel lesinn og einlæg-
ur bókmenntamaður. Þykir mér
hlýða að ljúka þessum kveðjuorð-
um með nokkrum setningum úr
samtali, sem við áttum og birtist
að hluta til í Bókaorminum
sumarið 1981, en þar sagði Ólafur:
„Ég les bók, sem mér berst í hend-
ur, áfram — eins og nefið snýr. Ég
les eins og mér var kennt að lesa.
Það er líka hægt að lesa bók aftur
á bak og út á hlið — en aðal sjón-
armiðið er að lesa bókina beint
áfram. Ég hef aldrei fundið fyrir
því, að hugmynd mín eða dálæti á
bók eða hugverki skipti aðra máli.
Það sem ég skrifa um bækur er
það sem mér finnst.
Ég er aldrei ólesandi. Að hafa
ekki bók er eins og að vanta mat,
drykk, loft til að anda. Það er ekki
líf.“
Ættingjum hans og vanda-
mönnum votta ég samúð mína.
Páll Skúlason
frá Bræðratungu.
Það er sjónarsviptir að Ólafi
Jónssyni í íslensku menningarlífi.
Víst blésu um hann vindar, eins og
alla, sem að einhverju leyti skara
fram úr, sem hafa það sérvisku-
lega þor, að setja menningarlegan
metnað ofar þægilegri vanahugs-
un eða skjóli þeirra, sem aðstöð-
una hafa, t.d. í krafti einhvers
pólitísks flokks, sem getur verið
öllu öðru lágkúrulegra í listamati.
Stundum var ekki langt við manni
fyndist hann snúa fanginu vísvit-
andi beint í vindinn.
Ekki get ég kvatt Ólaf Jónsson
öðru vísi en með þeirri iðju, sem
hann gerði að ævistarfi, að stinga
niður penna.
Fundum okkar bar snemma
saman, þegar í menntaskóla. Ólaf-
ur var tveimur árum yngri, en af
Fædd 14. september 1900.
Dáin 31. desember 1983.
Tengdamóðir mín, Agnes Er-
lendsdóttir, andaðist að vistheim-
ilinu við Dalbraut 27 hér í borg, að
morgni 31. desember sl. og var á
84. aldursári þegar hún lést og
hafði þá þjáðst mikið síðustu
misserin. Var það orðin hennar
heitasta ósk að fá að fara úr þess-
um heimi. Á Dalbraut 27 undi hún
sér eftir atvikum vel, enda naut
hún þar hinnar bestu aðhlynn-
ingar sem á verður kosið og taldi
sig standa í þakkarskuld við
starfsfólkið þar. Undir þær þakkir
tek ég af heilum hug, enda var
mér svo sannarlega kunnugt um
hve þetta fólk reyndist henni vel,
þegar hún þarfnaðist þess mest.
Agnes gekk að eiga Guðmund
Axel ung að árum, en hún missti
mann sinn á miðjum aldri. Þeim
Axel og Agnesi varð 6 barna auð-
ið, en einn dreng misstu þau, hann
lést á fyrsta ári, hin sem upp kom-
ust eru Olga, Gréta, Gyða og Geir
sem voru tvíburar og svo Unnur.
Öll voru þau hugulsöm og elskuleg
móður sinni, en að þeim ólöstuð-
um var Gréta hennar mesta og
besta stoð og stytta, þó að hún
gengi ekki heil til skógar. Ef Gréta
var ekki lasin kom hún daglega til
móður sinnar og þar til Agnes
hætti að komast út vegna sjúk-
leika síns, ók Gréta henni ævin-
lega út fyrir og lyfti það Agnesi
mjög upp, svo tók Gréta hana iðu-
lega heim til sín á helgum, og
blessaði Agnes Grétu sina mikið
fyrir það. Þeim Agnesi og Axel
hafði ekki tekist að eignast eigið
húsnæði, svo Agnes varð að leggja
hart að sér við vinnu svo hún gæti
leigt sér húsnæði. Agnes var ákaf-
lega fríð og fönguleg kona á sínum
honum fór snemma gáfuorð og
skáldaorð. Hann vakti því fljótt
forvitni okkar eldri, sem hneigð-
umst að bókmenntum og listum,
forvitni vakti hann reyndar alla
tíð, bæði sér eldri og yngri
mönnum, og engum var fyllilega
sama um hvað hann skrifaði,
sagði eða gerði.
Síðan æxlaðist það svo, að við
stunduðum báðir háskólanám
samtímis við sömu menntastofn-
un, og meira að segja að hluta í
sömu greinum, bókmenntasögu og
heimspeki og var því ekki að
undra, þó við drægjumst hvor að
öðrum. Hugðarefnin voru svipuð
og á þessum árum er manni fátt
óviðkomandi, allt frá stjórnmála-
kenningum til borðtennis, frá
Sartre og Faulkner til bragðs á
ólíkum tengundum bjórs. Ekki
sakaði, að maðurinn var ljón-
gáfaður og gat undir réttum
kringumstæðum verið manna
skemmtilegastur; í stuttu máli
sagt við urðum góðvinir. Sú vin-
átta stóð í rauninni alla tíð, þó að
víð færum ekki alls kostar að boði
Hávamála hin síðari ár: að fara að
finna oft. Það ræktunarleysi verð-
ur að skrifast meira á minn kostn-
að en Ólafs, vegna inngróinnar
óbeitar minnar á því að umgang-
ast of náið þá sem hafa það starf
að gagnrýna það bjástur sem við
köllum tilraun til Iistsköpunar.
Nógu er langt frá einhverju sem
gæti kallast hlutlaust mat samt.
Enda hélt ég við ættum svo margt
samtalið eftir, þegar um hægðist.
Og gagnrýnandi var Ólafur, sá
eini, sem almenningi fannst bera
það starfsheiti með réttu. Auðvit-
að fékkst hann við margt annað,
var ritstjóri oftar en einu sinni og
síðast sjálfs Skírnis, samdi bækur,
meðal annars geðfellda bók um
Brynjólf Jóhannesson, þýðandi
góður og þannig mætti telja ótal
fleiri andlegar iðkanir. En hann
var fyrst og fremst Ólafur krítik-
er.
Það væri fásinna að reyna að
leyna því, að sem leiklistargagn-
rýnandi var Ólafur umdeildur.
yngri árum óg sjaldan hef ég
kynnst elskulegri konu og það sem
hefir bjargað henni gegnum alla
hennar erfiðleika í lífinu var
hennar létta lund, svo sannarlega
var hún sérstök á því sviði, ég sá
hana aldrei öðruvísi, enda gest-
kvæmt mjög á heimili hennar.
Aldrei heyrði ég neitt vol né víl,
það var ekki að hennar skapi að
kvarta.
Árið 1978 missir hún son sinn,
Geir, eiginmann undirritaðrar, og
var það eins og nærri má geta
mikið áfall. Á ég henni mikið að
þakka fyrir hvað hún reyndist mér
þá vel og hvað hún var þá dugleg
og sterk, þá orðin 78 ára. Var hún
hjá mér í nokkra sólarhringa og
hughreysti mig. Fyrir það og alla
hennar elsku í minn garð mun ég
minnast hennar með sönnu og
djúpu þakklæti alla tíð.
Og nú rétt eftir vetrarsólstöður
og hina blessuðu jólahátíð hefur
þessi þreytti og aldurhnigni lík-
ami með hinni síungu sál verið til
moldar borinn. Eftir hennar ósk
fór athöfnin fram í kyrrþey. Hún
mun hvíla í Fossvogskirkjugarði
við hlið eiginmanns síns, sem hef-
ir hvílt þar í hartnær 35 ár. Agnes
var trúuð kona og trúði á fram-
haldslíf, ég trúi því að henni verði
að ósk sinni og hafi nú sameinast
ástvinum sínum, sem hún tregaði
svo mjög. Og nú er sá sem
sterkastur stóð faljinn. Ástvinum
hennar öllum votta ég samúð
mína og bið þeim blessunar Guðs.
Ég veit að fleiri en ég hugsa hlýtt
til Agnesar og þakka henni ljúft
viðmót á vistlegu heimili hennar,
svo að enginn í r.óíinar nærveru
gat verið hryggur né leiður til
lengdar.
Mönnum sárnaði títt við hann og
þótti hann oft of óvæginn, einkum
í garð einstaklinga. Leikarar eru
hörundsárari en annað listafólk,
enda berskjaldaðri, leggja sína
eigin rödd og útlit, líkama og sál
að veði hverju sinni, og leiksýn-
ingunni verður ekki áfrýjað til
neins hæstaréttar síðari tíma líkt
og Ijóðinu eða málverkinu. Tjaldið
er fallið og þessi fáu bítandi orð
eru óafturkræf.
En auðvitað sárnaði fólki fyrst
og fremst vegna þess, að það tók
innst inni mark á honum (og það
gildir ekki um alla íslenska gagn-
rýnendur). Hann hafði svo marga
aðra kosti. Hann var greiningar-
innar maður, fyrst og fremst
hinnar bókmenntalegu, en einnig
hinnar leikfræðilegu, og athygli
hans beindist að því að reyna að
skilja hismið frá kjarnanum frem-
ur en láta hrífast af ljósi og lit og
hljóðfalli. Sú gleði, sem hann
miðlaði í skrifum sínum var fyrst
og fremst vitsmunalegs eðlis,
fremur en sprottin af umbúða-
lausum hrifum skilningarvitanna.
Ég notaði orðið gleði með vilja, því
að ýmsum var tamt að halda því á
lofti, að hann hafi verið neikvæður
í skrifum sínum og ekki nógu örv-
andi. Ef farið er yfir leikhússkrif
hans er það þó ljóst, að hann
kunni að fagna, ekki síður en aðr-
.ir. Og það lofið þótti flestum betra
en annað lof.
„Engi maður frýr þér vits, en
meir ertu grunaður um græsku."
Svo lýsti Brandur biskup
Hvamm-Sturlu. Ekki átti þetta
við um Ólaf Jónsson. Engan þekki
ég að vísu, sem efaðist um að þar
gengi stórgáfaður maður. En
græsku kynntist ég aldrei hjá
ðlafi. Og eitt af því, sem menn
virtu í fari hans, var, að enginn
efaðist um heiðarleika hans. Hitt
er svo annað mál, að oft leyna
menn hugsunum sínum. Og engum
hefur nokkru sinni dottið í hug, að
hann hafi skrifað staf sér um hug,
til þess var hann í senn of hrein-
skilinn og kjarkaður, né þá heldur
Ég kveð tengdamóður mína með
söknuði, en minninguna geymi ég
og einhvern tíma munum við hitt-
ast aftur. Ég bið henni Guðs bless-
unar.
Þinn andi er floginn um ómælisgeim
sín eilífðar störfin að vinna.
Já, nú ert þú alsæl og alkomin heim
til hjartkæru ástvina þinna.
Við vitum þó sæki að oss harmur og
hryggð
nú herrann þig örmunum vefur.
Hann launi þér alla þá ástúð og tryggð
sem auðsýnt af hjarta þú hefur.
(l.H.)
Hvíli hún í friði.
Þuríður Jóhannesdóttir
að honum dytti í hug að lasta
nokkrum manni af persónulegum
hvötum eða slá sig til riddara í
augum fjöjmiðlatrúar fólks með
stóryrðum og mætti það vera læri-
sveinum hans dýrmætt fordæmi.
Hann var einnig reiðubúinn að
hafa það heldur er sannara reynd-
ist. Gagnrýnendur geta verið mis-
jafnlega fyrirkallaðir og háðir
geðsveiflum, eins og annað fólk,
t.d. leikarar. Eitt sinn hafði hann
skrifað nöturlega gagnrýni um
sýningu, sem ég hafði sett upp á
Gullna hliðinu. Briet Héðinsdóttir
spurði mig: „Hefur þú einhvern
tíma sagt Ólafi frá annars konar
sýningu á Gullna hliðinu en þess-
ari, sem varð ofan á hjá þér?“
„Ja,“ sagði ég. „Við vorum á gangi
í Áppelviken og það er meira en
áratugur síðan." „Hann var að
skrifa um þá sýningu," sagði Brí-
et. Seinna vildi svo til, að ég hafði
tækifæri til að útskýra fyrir nem-
endum mínum í háskólanum þá
sýningu Gullna hliðsins, sem á
fjalirnar komst og lýsa, hvernig og
hvar ég hefði reynt að lesa öðru-
vísi í línurnar en Lárus Pálsson,
sem fyrstur leiddi verkið fram til
sigurs og vinsælda. ólafur var
viðstaddur og var maður til að
koma til mín á eftir og segja: „Ég
sé þetta í öðru ljósi. Ég skil þetta
betur.“ Hann galt þess, sem marg-
ur gagnrýnandi annar gerir, að
þekkja ekki nægilega til þeirrar
ófræðilegu og viðkvæmu innsæis-
óreiðu, sem leitar sér forms í lista-
verki. I leiksýningu eru svo margir
þættir samofnir. Um tilurð bókar
fór hann nær, enda höfundur
sjálfur.
Yfir þróun beggja þessara
listgreina hafði hann betri yfirsýn
en flestir aðrir hin síðari ár og
tamdi sér að rekja þræði. í leik-
listinni höfðaði meira til hans það
sem til nýjunga horfði en hand-
verkið sjálft, en stundum verður
að sýna biðlund, því að allt er
rækt, sem fast á að standa, eða
hvað segir ekki Jón úr Vör:
Kyrrt og rótt í jörðu
vex korn í brauð
Á bókmenntasviðinu hafði hann
víðsýni til að líta til með öllum
tegundum þeirrar iðju, og hann
var of náttúrulega gáfaður til að
falla í gryfju vitsmunalegrar upp-
dráttarsýki. Hann var til dæmis,
að ég held, fyrstur manna hér-
lendis til þess að gera skil
svonefndum lággróðri á þeim akri,
afþreyingarbókum og tímaritum.
Af tilviljun hefur undirritaður
verið að lesa að undanförnu tvær
slíkar erlendar afþreyingarbækur
í íslenskri þýðingu: Önnur er gerð
á svokölluðu „vönduðu máli“, stíl-
laus og persónuleikalaus og ger-
ilsneydd því sem gefur líf og lit. í
hinni síðari úir og grúir af mál-
villum og málleysu. Mér finnst
einsýnt, að taka þarf viðvaranir
Ólafs Jónssonar á þessu sviði al-
varlega.
En það sem meira er: Einhver
og einhverjir verða að halda vöku
sinni um það, sem Ólafur lét sér
annt um. Hann hafði til að bera
þann metnað, sem lét stundar-
ágreining um smekk eða einstök
atriði ekki verða að meginmáli,
metnað f.vrir hönd islenskra
bókmennta, íslenskrar leiklistar.
íslenskrar menningar.
Lát hans var sviplegt og skelfi-
lega ótimabært. Mér verður hugs-
að til tveggja starfssystkina
minna og viðbragða þeirra við
þeim tíðindum. Annað sagði:
„Ekki hef ég nú alltaf vandað hon-
um Ólafi Jónssyni kveðjurnar, en
mikið kem ég til að sakna hans.“
Hitt sagði: „Blessun fylgi hon-
um.“
Megi það verða mín kveðjuorð
og saknaðarorð um leið og ég
sendi hans nánustu mína dýpstu
samúð í þeirra sáru sorg.
Sveinn Einarsson.
Ég varð þeirrar auðnu aðnjót-
andi að fá að hlusta á hann segja
frá. Það merkasta fannst mér eft-
irfarandi: Hann tók á hógværan
en ákveðinn hátt upp hanskann
fyrir skjálfhentar, útslitnar konur
og menn. Fólk sem alla sína
þrældómsævi daginn út og inn
hafði þráð og haldið lífsfyllingu
sinni með því að fá að lokum að
setjast niður og skrifa. Hann Ólaf-
ur skýrði út fyrir okkur gleðina og
listagáfuna, einlægnina og þörf-
ina, sem þessi íslensku skáld búa
yfir. Þessi hógværi lærimeistari
mat allt svo djúpt að verðleikum.
Megi góður Guð vernda myndina
af Ölafi í sæti sínu uppi í Háskóla
Islands, flytjandi rök sín frá
hjartans brunni. Ef við kváðum
eitthvað óljóst skerptist sjón hans
og hönd hans skalf aðeins. Og
skýringin komi hnitmiðuð og auð-
skiljanleg. Hann sat og talaði lágt
en ákveðið og tíminn stóð kyrr.
Það var aldrei hægt að segja hvort
kennslustundin væri að byrja eða
enda. Guð minnist fræðara míns
og fjölskyldu hans um tíma og ei-
iífð.
Nemi.
Ólafur Jónsson bókmenntafræð-
ingur og stundakennari við Há-
skóla íslands er fallinn frá og er
þar skarð fyrir skildi. Hann hafði
með höndum stundakennslu við
HÍ frá árinu 1974. Frá upphafi
stóð hann framarlega í hópi
stundakennara sem á þessum tíma
tóku að vinna að hagsmunamálum
sínum og treysta böndin sín á
milli. Er Samtök stundakennara
voru stofnuð snemma árs 1978
valdist ólafur þar strax til
forystustarfa. Þar var kominn
skarpur leiðtogi með reynslu og
yfirsýn, alltaf ráðagóður en þó
varkár. Þegar málin voru reifuð
varð jafnan uppi hin broslega hlið
svo sem hin alvarlega. Á aðalfundi
samtakanna 15. desember síðast-
liðinn var hann kominn enn sem
fyrr djúphugull að vanda og miðl-
aði okkur fákænum af reynslu
sinni.
Við stundakennarar sem þekkt-
um Ólaf minnumst hans með hlý-
hug og virðingu. Minningin mun
vísa okkur veginn. Við vottum að-
standendum hans dýpstu samúð-
ar.
Stjórn Samtaka
stundakennara við HÍ.
Birting afmœlis- og
minningargreina
ATHYGLI skal vakin á því, að afmælis- ojí minn-
ingarffreinar verða að berast blaðinu með jíóðum
fyrirvara. Þannif? verður Rrein, sem birtast á í mið-
vikudagsblaði, að berast í síðasta la^i fyrir hádetíi á
mánudag og hliðstætt með greinar aðra datía. í minn-
ingargreinum skal hinn látni ekki ávarpaður. Þess
skal einnig getið, af marggefnu tilefni, að frumort
ljóð um hinn látna eru ekki birt á minningarorðasíð-
um Morgunblaðsins. Handrit þurfa að vera vélrituð
og með góðu línubili.
Agnes Erlends-
dóttir — Minning